آزادی سیاسی در قرآن كریم

بابک

مدیر تالار قرآن
"بازنشسته"
افزون بر آزادی بیان در راستای حقیقت یابی، در قرآن كریم آزادی بیان در راستای دادخواهی نیز مطرح شده است. قرآن كریم بیان رفتارهای نادرست افراد را به صورت علنی تنها در صورت دادخواهی جایز می داند:

"لایحب الله الجهر بالسوء من القول الا من ظلم وكان الله سمیعا علیما؛ خداوند دوست ندارد كه آشكارا از كسی بدگویی شود مگر كسی كه به او ظلم شده است و خدا همه سخنان را می شنود و از آنها آگاه است. "(نساء/148)

بر اساس این آیه آن گاه به كسی ظلمی صورت می گیرد فرد مظلوم برای دادخواهی می تواند به بیان رفتارهای نادرست فرد ظالم نسبت به خود بپردازد. بدین ترتیب، حق بیان برای افرادی كه در جامعه با ظلم و ستم روبرو میشوند به رسمیت شناخته می شود. قرآن كریم در چنین صورتی استفاده از قالب های بیانی همانند شعر را نیز تجویز می كند. قرآن كریم پس از مذمت كسانی كه پیامبر اسلام(ص) را شاعر و قرآن كریم را كتاب شعر می دانستند، با تقبیح عمل شاعرانی كه هیچ مرزی برای خود نمی شناسند، یك دسته از شاعران را استثناء نموده، می فرماید:
"الا الذین ءامنوا و عملوا الصالحات و ذكروا الله كثیرا وانتصروا من بعد ما ظلموا و سیعلم الذین ظلموا ایٍ منقلب ینقلبون؛ جز آن شاعرانی كه ایمان آورده و عمل صالح انجام داده و خدا را بسیار بیاد آورده و پس از آن كه مورد ستم قرار گرفتند (بازبان شعر) یاری طلبیدند و كسانی كه ستم كردند بزودی خواهند دانست كه به چه جایگاهی باز خواهند گشت". (شعراء/227)
 

بابک

مدیر تالار قرآن
"بازنشسته"
بر طبق این آیه شاعران مؤمن می توانند از شعر برای بیان ظلم هایی كه بر آنان رفته استفاده نمایند و به دادخواهی خود بپردازند. بنابراین، حق بیان برای افراد مظلوم در برابر ظلم و ستم ظالمان وجود دارد.
با توجه به آیات مذكور، می توان به این نتیجه كلی اشاره كرد كه از دیدگاه قرآن كریم افراد در جامعه برخوردار از حق بیان دیدگاه های خود به منظور كشف حقیقت و بیان ظلم و ستم های صورت گرفته در جامعه و زندگی سیاسی اجتماعی به منظور دادخواهی بوده، در نتیجه می توان این قسم از آزادی سیاسی اجتماعی را نیز از نگاه قرآن كریم قابل پذیرش دانست.
 

بابک

مدیر تالار قرآن
"بازنشسته"

3. 3. حق تشكیل اجتماعات


یكی دیگر از حقوق اساسی انسانها، حق تشكیل اجتماعات و انجمن ها و فعالیت گروهی است كه پذیرش این حق به مفهوم پذیرش یكی دیگر از مصادیق آزادی سیاسی است كه از آن به آزادی احزاب وتشكلها نیز تعبیر می شود. در این بخش از مقاله دیدگاه قرآن كریم را درباره این حق ودرنتیجه این قسم از آزادی سیاسی بررسی می كنیم.
 

بابک

مدیر تالار قرآن
"بازنشسته"
بی تردید، بررسی دیدگاه قرآن كریم درباره حق تشكیل اجتماعات و آزادی انجمن و احزاب از دو جهت امكان پذیراست: واژه شناسی حزب در قرآن و نسبت سنجی مؤلفه حزب و تشكلات سیاسی در قرآن. از زاویه نخست در بررسی مفهوم حزب در قرآن كریم به روشنی می توان تفاوت مفهومی این واژه با مفهوم امروزی حزب را مشاهده كرد. حزب به عنوان یك اصطلاح سیاسی جدید، گروهی سازمان یافته برای حمایت از برخی اصول و سیاست هاست كه از راه های قانونی می كوشد حكومت را به دست گیرد. (عبد الرحمن عالم،1373: 344) در حالیكه دقت در آیاتی كه در آنها واژه حزب بكار رفته، به روشنی تفاوت مفهومی آن را با این مفهوم اصطلاحی آشكار میسازد. با این وجود، تأمل در این آیات شاخص های تشكل و انجمن مطلوب را از دیدگاه قرآن كریم آشكار میسازد. در ادامه با اشاره به برخی ازاین آیات، به نسبت سنجی و تبیین شاخص های مذكور می پردازیم.

به نظر می رسد بتوان آیاتی كه حزب در آنها بكار رفته را به دو دسته كلی تقسیم نمود:

دسته اول: آیاتی كه در آنها حزب به مفهوم گروه ایمانی همفكر و همسو تمجید گردیده است. در این آیات تعبیر"حزب الله"برای این گروه بكار رفته است. به عنوان نمونه:
"لاتجد قوماً یؤمنون بالله والیوم الاخر یوادّون من حادّ الله و رسوله ولو كانوا ءآباءهم اوابناءهم اواخوانهم او عشیرتهم... اولئك حزب الله ألا حزب الله هم المفلحون؛ هیچ قومی را كه ایمان به خدا و روز رستاخیز دارند نمی یابی كه با دشمنان خدا و رسولش دوستی كنند، هر چند پدران یا فرزندان یا برادران یا خویشاوندانشان باشند... آنها حزب الله اند وحزب الله رستگارانند"(مجادله/22)
 

بابک

مدیر تالار قرآن
"بازنشسته"

در این آیه دو شاخص اساسی برای حزب الله به عنوان یك گروه همفكر و همسو مطرح شده است: ایمان به خداوند و معاد و ترجیح آنها برمنافع شخصی وگروهی. حزب الله از دیدگاه قرآن كسانی هستند كه اولاً: به خداوند و معاد ایمان دارند،ثانیاً: دوستی با اقوام و خویشاوندان و منافع شخصی این ایمان آنان را مخدوش نمی سازد. بر اساس این آیه تشكل مطلوب، تشكلی است كه بر محور ایمان شكل گرفته، هیچ امری حتی محبت به نزدیكان این محور را مخدوش نسازد.

در آیه دیگر می خوانیم:
"انّما ولیّكم الله و رسوله والذین ءامنوا الذین یقیمون الصلوة و یؤتون الزكوة و هم راكعون*و من یتولّ الله و رسوله والذین ءامنوا فأنّ حزب الله هم الغالبون؛ ولیّ شما تنها خداست و پیامبر او و آنها كه ایمان آورده اند ؛ همانها كه نماز را بپا می دارند و درحال ركوع زكات می دهند*وكسانی كه ولایت خدا و پیامبر او را و افراد با ایمان را بپذیرند، (پیروزند،زیرا) حزب الله پیروزند"(مائده/55-56)
در این آیه شاخص دیگری برای تشكل مطلوب از دیدگاه قرآن كریم مورد توجه قرار گرفته است. این شاخص را كه می توان از آن به "ولایت پذیری"تعبیر نمود، به طور خاص در عرصه سیاست و زندگی سیاسی تحقق مییابد. حزب و تشكل مطلوب از دیدگاه قرآن كریم، تشكل و حزبی است كه ایده حاكمیت الهی را پذیرفته، بر اساس این ایده، ولایت الهی و حاكمان الهی را به عنوان یك اصل در فعالیت سیاسی خود به رسمیت می شناسد.
 

بابک

مدیر تالار قرآن
"بازنشسته"

با توجه به آیات دسته اول به نظر می رسد بتوان سه شاخص ایمان، ولایت الهی و تقدم آنها بر منافع و علایق شخصی و گروهی، را به عنوان شاخص های تشكل های مطلوب دانست. بدین ترتیب قرآن كریم ورود به چنین تشكل هایی را به مثابه "حزب الله"جایز و فعالیت در درون آنها را باعث پیروزی و رستگاری می داند.

دسته دوم: آیاتی كه در آنها حزب به عنوان گروه و تشكل نامطلوب بكار رفته است. از این آیات هر چند كه نمی توان شاخص هایی برای تشكل های مطلوب از دیدگاه قرآن كریم استنباط كرد، می توان با تكیه بر مفهوم مخالف این آیات به چنین شاخص هایی دست یافت. این دسته از آیات متعددند. در برخی از آنها تعبیر"حزب الشیطان " بكار رفته است:
"استحوذ علیهم الشیطان فأنساهم ذكرالله اولئك حزب الشیطان ألا حزب الشیطان هم الخاسرون؛ شیطان بر آنها مسلط شده و یاد خدا را از خاطر آنها برده؛ آنان حزب شیطان هستند. بدانید حزب شیطان زیانكارانند. " (مجادله/19)
 

بابک

مدیر تالار قرآن
"بازنشسته"

در این آیه مسلط بودن شیطان مورد تأكید قرارگرفته است. بر این اساس، تشكلی كه یاد خداوند در آن وجود نداشته، شیطان و هواهای نفسانی حكمفرما باشند، تشكل مطلوب تلقی نگردیده، نام چنین تشكل هایی را می توان تشكل های شیطانی گذاشت. در برابر تشكل مطلوب تشكلی است شیطان مسلط نباشد.

همچنین در آیه ای دیگر نیز با اشاره به سرنوشت تلخ حزب شیطان، ضرورت پرهیز از این حزب را مورد تأكید قرارداده است :
"انّ الشیطان لكم عدوّ فأتخذوه عدوّاً انّما یدعوا حزبه لیكونوا من اصحاب السعیر؛ البته شیطان دشمن شماست، پس او را دشمن بدانید، او فقط حزبش را به این دعوت می كند كه اهل آتش سوزان (جهنم) باشند. "(فاطر/6)
در برخی دیگر از آیات دسته دوم برای "منحرف شدگان از راه راست" واژه احزاب بكار رفته است:
"و إنّ الله ربّی و ربّكم فأعبدوه هذا صراط مستقیم * فأختلف الاحزاب من بینهم فویل للذین كفروا من مشهد یوم عظیم؛ و خداوند پروردگار من و شماست؛ او را پرستش كنید. این است راه راست* (ولی بعد از او) گروههایی از میان پیروانش اختلاف كردند ؛ وای به حال كافران از مشاهده روز بزرگ (رستاخیز). "(مریم/36-37)
 

بابک

مدیر تالار قرآن
"بازنشسته"
در این آیه پس از اشاره به سخنان عیسی (ع)، گروههایی كه پس از وی از راه راست منحرف شدند را "احزاب" معرفی كرده و نسبت به وضعیت آنان در روز رستاخیز هشدار می دهد. بر این اساس از نگاه قرآن كریم تشكل و گروههایی كه از مسیر و راه راست انبیاء منحرف شوند را، تشكل نامطلوب معرفی می كند. بنابراین، اختلاف و تعدد درتشكل ها تاجایی از نظر قرآن كریم مطلوب می باشد كه آنان را از راه راست (دین الهی ) دور نسازد. در نتیجه ورود به تشكل هایی كه افراد را از دین الهی دورمی سازند، ازنظرقرآن كریم جایز نمی باشد.



در آیه ای دیگر از این دست، پس از تأكید بر وحدت امت پیامبران، تشكل ها وگروههایی را كه موجبات تفرقه در دین الهی را فراهم كرده اند، دچار غفلت و جهل معرفی می كند:
" و إنّ هذه امتكم امة واحدة و انا ربّكم فأتّقون * فتقطّعوا امرهم بینهم زبراً كلّ حزب بما لدیهم فرحون* فذرهم فی غمرتهم حتّی حین؛ و این امت شما امت واحدی است و من پروردگار شما هستم پس از (مخالفت فرمان من )بپرهیزید. امّآ آنها كارخودشان را در میان خود به پراكندگی كشاندند و هر گروهی به راهی رفتند و هر گروه به آنچه نزد خود دارند خوشحال هستند. آنها را در جهل و غفلت خود رهاكن تا زمانی كه (مرگ آنها فرارسد). "(مؤمنون/53-54-55)
 

بابک

مدیر تالار قرآن
"بازنشسته"

مشابه چنین كاربردی را می توان در آیه ای دیگر نیز یافت. در این آیه به گروه هایی كه در میان امت حضرت عیسی(ع) پدید آمده و با هم در امر دین اختلاف كردند نیز واژه حزب بكار رفته است:
"فاختلف الاحزاب من بینهم فویل للذین ظلموا من عذاب یوم عظیم؛ پس گروه هایی كه در میان آنان(امت عیسی(ع)) پدید آمدند با هم اختلاف كردند پس وای بر ستمكاران از عذاب روزی دردناك. "(زخرف/65)
بر اساس این آیات نیز می توان شاخص و معیار اختلاف مطلوب را عدم پراكندگی در دین به گونه ای كه وحدت امت را مخدوش سازد، دانست. اختلافات حزبی و درون تشكلی تا جایی كه اساس وحدت دینی را مخدوش نسازد مجاز بوده، در غیر این صورت حزب و تشكل موردنظر از مطلوبیت قرآنی برخوردار نمی باشد.



از مجموع آیاتی كه در این دو دسته بیان گردید، می توان به این نتیجه دست یافت كه اگرچه نمی توان مؤلفه های مفهومی حزب به عنوان یك مفهوم مدرن را در قرآن كریم یافت، با تكیه بر مفهوم و منطوق آیات مذكور می توان به شاخص های تشكل های مطلوب و نامطلوب از دیدگاه قران كریم رهنمون گردید. بر اساس این شاخص ها می توان به این نتیجه كلی دست یازید كه از نظر قرآن ورود به تشكل ها و انجمن های مطلوب جایز و موجب پیروزی و رستگاری است در حالیكه ورود به تشكل های نامطلوب غیرجایز و سرنوشت دردناكی بدنبال دارد. بنابراین، با تكیه براین نتیجه گیری كلی و بر اساس نسبت سنجی مذكور می توان گفت كه قرآن كریم آزادی تشكل و انجمن را با توجه به معیارهای پیش گفته، به رسمیت می شناسد. به دیگر سخن، قرآن كریم اگر چه به طور مستقیم به طرح آزادی تشكل وانجمن نپرداخته، روح حاكم بر آیات مورد بحث نمایانگر معیارهایی است كه می توان با تكیه بر آنها تشكل مطلوب از تشكل نامطلوب را باز شناخت و بر اساس آن حق تشكیل اجتماعات مطلوب را استخراج نمود
 

بابک

مدیر تالار قرآن
"بازنشسته"
جمع بندی

آنچه گذشت، استخراج مؤلفه های آزادی سیاسی در قرآن كریم با تطبیق سه مؤلفه آزادی سیاسی یعنی فاعل، مانع و هدف بود. كنار هم قراردادن سه مؤلفه انسان مختار، عاقل و انتخاب گر(فاعل)، ارباب و طاغوت ها (مانع) و خداباوری، عدالت و برخورداری از حقوق اساسی (هدف)، تحقیق مختصر حاضر را به این تعریف از آزادی سیاسی در قرآن كریم رهنمون ساخت:

"فقدان دخالت و ممانعت ارباب ها و طاغوت ها در برابر فعالیت ها و رفتارهای سیاسی انسانها با هدف تحقق خداباوری (حاكمیت الهی )و عدالت به منظور برخورداری آنان از حقوق اساسی "

در ادامه، بر اساس تحلیل مفهومی مذكور، به تبیین دیدگاه قرآن كریم درباره حقوق اساسی انسانها در زندگی سیاسی خود پرداخته، از این زاویه به بررسی دیدگاه قرآن كریم درباره آزادی های سیاسی بنیادین پرداخته شد. بررسی مذكور نشان داد كه قران كریم با توجه به شاخص ها و معیارهای خاصی سه حق "انتخاب"، "نظارت و بیان" و"تشكیل اجتماعات"را به عنوان سه حق بنیادین زندگی سیاسی اجتماعی به رسمیت شناخته، در نتیجه می توان از طرح سه قسم اساسی آزادی سیاسی در قرآن كریم یعنی "آزادی انتخاب و رأی"، "آزادی نظارت و بیان"و"آزادی تشكیل اجتماعات"سخن گفت. بر این اساس می توان به این نتیجه مهم دست یافت كه اگر چه آزادی سیاسی مفهومی مدرن به حساب می آید و در نتیجه نمی توان انتظار طرح این مفهوم در قران كریم داشت، اما بر پایه آن چه گذشت، می توان به تطبیق عناصر و مؤلفه های آزادی سیاسی در قرآن كریم و در نتیجه از این زاویه به امكان طرح مفهوم آزادی سیاسی در قران كریم حكم كرد.
 
بالا