آزادی سیاسی در قرآن كریم

بابک

مدیر تالار قرآن
"بازنشسته"

در برخی دیگر از آیات قرآن كریم، تعبیر " استكبار" بكار رفته است. از نگاه قرآن كریم یكی دیگر از موانع آزادی مردم در زندگی سیاسی اجتماعی، وجود مستكبرانی است كه بر مردم سلطه ایجاد می كنند. قرآن كریم درباره علت سلطه فرعون و بزرگان قومش بر قوم خود به روحیه استكباری آنان اشاره كرده، می فرماید:

"ثم ارسلنا موسی و اخاه هارون بایاتنا و سلطان مبین. الی فرعون وملائه فاستكبروا و كانوا قوما عالین؛سپس موسی و برادرش هارون را با معجزات و برهان روشن به سوی فرعون وبزرگان قومش فرستادیم ولی آنان گردنكشی كردند و مردمی بودند كه بر دیگران سلطه یافته بودند."(مومنون/45-46)

بنابر این، ایجاد سلطه بر مردم و از بین بردن آزادی آنان در زندگی جمعی بدلیل برخورداری از روحیه استكباری و گردنكشی است. در نتیجه می توان مستكبران را نیز در زمره موانع آزادی سیاسی دانست.
 

بابک

مدیر تالار قرآن
"بازنشسته"
درآیه دیگری، مانع آزادی سیاسی انسان را طاغوت معرفی می كند:

"ولقد بعثنا فی كل امة رسولاً ان اعبدوا ا لله واجتنبواالطاغوت؛ودرحقیقت درمیان هرامتی فرستاده ای برانگیختیم [تا ازمردم بخواهد] خدا را بپرستید و از طاغوت بپرهیزید"(نحل/36)

دراین آیه رسالت رسولان را دور ساختن مردم از طاغوت دركنار دعوت به توحید معرفی نموده است. دراین آیه نیز، با كنارهم قراردادن طاغوت زدایی و توحید، به اهمیت ضرورت آزادی انسانها ازطاغوت اشاره شده است. درواقع تحقق توحید به عنوان مهمترین اصل درجامعه، دراین آیه، مستلزم برداشته شدن مانعی به نام طاغوت است.

دقت در كاربرد واژه طاغوت در برابر الله و حاكمیت طاغوت در برابر حاكمیت الهی این نكته اساسی را روشن میسازد كه در قرآن كریم طاغوت و حاكمیت طاغوت نماد سلطه نامشروع تلقی میگردد. ازاین رو، طاغوت و نظام طاغوتی مانع تحقق آزادی سیاسی درجامعه دینی است كه هدف اساسی آن عبودیت خداوند است. از این رو، طاغوت هم مانع عبودیت تلقی گردیده، هم آنگاه كه در سطح زندگی سیاسی اجتماعی مطرح شود، می تواند مانع آزادی سیاسی به حساب آید. افزون براین، طاغوت به عنوان نماد سلطه نامشروع قابل انطباق با دولت سلطه گراست. بنابراین، می توان مانع آزادی سیاسی انسانها از نگاه قرآن كریم را هرگونه سلطه نامشروع تلقی كرد.
 

بابک

مدیر تالار قرآن
"بازنشسته"

افزون بر موانع بیرونی، از نگاه قرآن كریم آزادی سیاسی انسان ها با موانع درونی نیز روبرو می باشد. مهمترین مانع درونی آزادی سیاسی انسان ها افكار و باورهای درونی آنها است. قرآن كریم به این دلیل تغییر سرنوشت سیاسی اجتماعی انسان ها ودر نتیجه آزاد گردیدن آن ها از وضعیت نامطلوب را در گرو تغییر محتوای درونی آنها دانسته است:

"ان الله لایغیر مابقوم حتی یغیروا ما بانفسهم؛ خداوند سرنوشت هیچ قوم وگروهی را تغییر نمی دهد مگر اینكه آنان خود را تغییر دهند."(رعد/11)
بر اساس این آیه تا زمانی كه انسان ها در درون خود فكر و اراده تغییر وضعیت نامطلوب ایجاد نكرده اند، خداوند وضعیت آنان را تغییر نمی دهد. بنابر این، آزاد شدن از وضعیت نامطلوب همچون قرار گرفتن زیر سلطه ظالمان و مستبدان، در گرو شكلگیری باور مذكور و اراده بر تغییر این وضعیت است.
 

بابک

مدیر تالار قرآن
"بازنشسته"

2.3. هدف آزادی سیاسی


مؤلفه سوم آزادی سیاسی درقرآن كریم،"هدف "است كه در سه سطح قابل بررسی است. درسطح كلان، مهمترین هدف آزادی سیاسی انسان ها توحید وخداباوری معرفی شده است. همان طوری كه در دو آیه گذشته (64/آل عمران و36/نحل) بیان گردید، لازمه توحید و خدا باوری، كنار زدن هرگونه سلطه و ارباب و پرهیز از طاغوت می باشد. تازمانی كه در یك جامعه ارباب وطاغوت وجود داشته باشد، امكان برقراری توحید و خداباوری وجود نخواهد داشت.
 

بابک

مدیر تالار قرآن
"بازنشسته"

درسطح میانی و متوسط، می توان تحقق عدالت را مهمترین هدف آزادی سیاسی به عنوان سومین مؤلفه آزادی سیاسی به شمارآورد. تحقق عدالت از دیدگاه قرآن كریم، مهمترین هدفی است كه در یك جامعه درصورت تحقق آزادی شكل می گیرد. به عبارت دیگر، ازدیدگا ه قرآن كریم، آزادی سیاسی مقدمه تحقق عدالت تلقی میگردد. قرآن كریم، همان طوری كه گذشت، مهمترین رسالت رسولان الهی را كنار زدن طاغوت و برداشتن سلطه ارباب به منظور تحقق توحید و خداباوری معرفی می كند. درچنین جامعه توحیدی، امكان تحقق عدالت به عنوان مهمترین ارزش در زندگی جمعی فراهم میگردد. به همین دلیل درآیات متعددی به ضرورت تحقق این ارزش اشاره می كند. به عنوان نمونه درجایی می فرماید:

"لقد ارسلنا رسلنا بالبینات وانزلنا معهم الكتاب والمیزان لیقوم الناس بالقسط؛ ما رسولان خود را با دلایل روشن فرستادیم و با آنها كتاب [آسمانی] و میزان [شناسایی حق از باطل وقوانین عادلانه ] نازل كردیم تا مردم عدالت را بپا دارند."(بقره/124)
 

بابک

مدیر تالار قرآن
"بازنشسته"

درآیه فوق به این مطلب اشاره شده است كه در جامعهای كه رسولان فرستاده شده، پذیرفته شوند و جامعه توحیدی شكل گیرد، زمینه های لازم برای تحقق عدالت فراهم گردیده، درنتیجه مردم می توانند عدالت را بپا دارند. به عبارت دیگر، درصورت پذیرش دعوت انبیا و كنار نهادن ارباب ها و طاغوت ها، عدالت زمینه تحقق پیدا می كند. بنابر این، از دیدگاه قرآن رهایی انسان ها از ارباب وطاغوت، مقدمه تحقق عدالت است.

رعایت عدالت چنان اهمیتی دارد كه خداوند داوری پیامبر(ص) در میان یهودیان را در صورت مراجعه آنان اختیاری می داند اما تأكید می كند كه در صورتی كه وی به داوری می پردازد، لازم است عدالت را در داوری رعایت نماید:
" فان جاءوك فاحكم بینهم او اعرض عنهم وان تعرض عنهم فلن یضروك شیئا و ان حكمت فاحكم بینهم بالقسط ان الله یحب المقسطین؛ اگر(یهودیان) برای داوری نزد تو آمدند میانشان داوری كن یا از آنان روی برتاب و اگر روی برتافتی هرگز اندك زیانی به تو نمی رسانند و اگر داوری كردی به عدل و داد میانشان داوری كن كه خداوند دادگران را دوست می دارد"( مائده/42)
 

بابک

مدیر تالار قرآن
"بازنشسته"
بی تردید، عدالت ابعاد متعددی دارد كه یكی از مهمترین آنها، بعد سیاسی اجتماعی عدالت است. عدالت سیاسی اجتماعی از شاخص های متعددی برخوردار است كه یكی از مهمترین آنهابرابری درمقابل قانون است. از این زاویه عدالت سیاسی اجتماعی در جامعه زمانی تحقق مییابد كه همگان در برابر قانون یكسان نگریسته شوند. به همین دلیل قرآن كریم این مهم را از مردم مطالبه می نماید:

"انّ الله یأمركم أن تؤدوا الامانات الی اهلها و اذا حكمتم بین الناس أن تحكموا بالعدل؛ خداوند به شما فرمان می دهدكه امانت ها را به صاحبانش بدهید و هنگامی كه میان مردم داوری می كنید به عدالت داوری كنید. "(نساء/58)
 

بابک

مدیر تالار قرآن
"بازنشسته"
همان طوری كه ملاحظه می شود، دراین آیه فوق برعدالت درداوری تأكید شده است. عدالت درداوری به مفهوم رعایت برابری ومساوات در برابرقانون است وبدین ترتیب برپایه این آیه می توان به ضرورت تحقق عدالت سیاسی اجتماعی به مفهوم مذكور اذعان نمود. براین اساس عدالت وبویژه عدالت سیاسی اجتماعی را می توان به عنوان یكی از مهمترین ارزش های سیاسی مورد توجه و تأكید قرآن كریم دانست كه در پرتو تحقق آزادی انسانها از ارباب و طاغوت بر اثر دعوت رسولان الهی، تحقق مییابد. در چنین وضعیتی انسان ها در جامعه می توانند آزادانه به فعالیت سیاسی اجتماعی بپردازند چرا كه با آنان در برابر قانون یكسان رفتار می شود. از این رو، می توان از نگاه قرآن كریم هدف آزادی سیاسی اجتماعی را نه فقط تحقق رفتار و فعالیت سیاسی اجتماعی دانست بلكه هدف برقراری عدالت در رفتارها وفعالیت سیاسی اجتماعی است.
 

بابک

مدیر تالار قرآن
"بازنشسته"

و در نهایت درسطح خرد، می توان هدف آزادی سیاسی را برخورداری انسانها از حقوق اساسی دانست. به عبارت دیگر، قرآن كریم آزادی انسانها ازارباب ها و طاغوت ها را به رسمیت شناخته، تا اینكه توحید تحقق یابد و در این جامعه توحیدی عدالت به عنوان مهمترین ارزش زندگی سیاسی برقرار گردد و درپرتو آن انسانها از حقوق اساسی خود برخوردار گردند. اگرچه این حقوق متعددی باشد، به نظر می رسد بتوان آنها را درسه حق اساسی "انتخاب"،"نقد وبیان " و"تشكیل اجتماعات"در زندگی سیاسی خلاصه كرد. البته حقوق اساسی به این سه مورد محدود و منحصر نمی باشد، تلخیص آنها به این سه اولاً بدلیل اهمیت زیاد سه حق مذكور درعرصه زندگی سیاسی و ثانیاً به جهت رعایت اختصار در مقاله است. قرآن كریم این سه حق اساسی را در زندگی سیاسی اجتماعی به رسمیت می شناسد كه حاصل آن شكلگیری اقسام سه گانه آزادی سیاسی است كه در بخش بعدی مقاله به آنها می پردازیم.


از مجموع ملاحظات گذشته، مؤلفه های سه گانه آزادی سیاسی در قرآن كریم آشكارگردید. براساس این تحلیل مفهومی، انسان مختار، عاقل و انتخابگر، مؤلفه نخست (فاعل)، ارباب و طاغوت مؤلفه دوم (مانع ) و خداباوری، عدالت و برخورداری از حقوق اساسی مؤلفه سوم (هدف) آزادی سیاسی به حساب می آیند. بنابراین می توان آزادی سیاسی از دیدگاه قرآن كریم را اینگونه تعریف كرد:
"فقدان دخالت و ممانعت ارباب ها وطاغوت ها در برابر فعالیت و رفتارسیاسی انسانها با هدف تحقق خداباوری (حاكمیت الهی )و عدالت درجامعه به منظوربرخورداری آنان ازحقوق اساسی.
 

بابک

مدیر تالار قرآن
"بازنشسته"

3. اقسام آزادی سیاسی در قرآن كریم

همان طوری كه اشاره شد، براساس مؤلفه سوم (هدف) درتحلیل مفهومی آزادی سیاسی، می توان اقسام و مصادیق آزادی سیاسی را توضیح داد. چنانچه مؤلفه سوم آزادی سیاسی در قرآن كریم را در سطح خرد، حقوق اساسی بدانیم، با توجه به تعداد آنها می توان اقسام و مصادیق آزادی سیاسی را معین و تبیین كرد. نظر به تقسیم رایج حقوق اساسی انسانها در زندگی سیاسی به سه حق اساسی "انتخاب"،"نظارت و بیان"و" تشكیل اجتماعات " درادامه به تبیین دیدگاه قران كریم درباره این سه حق پرداخته، از این زاویه اقسام آزادی سیاسی درقرآن كریم را توضیح می دهیم.
 
بالا