آزادی سیاسی در قرآن كریم

[بابک]

ب: سطح تصمیم گیری

در سطح تصمیم گیری و قانون گذاری نیز می توان دیدگاه قرآن درباره حق انتخاب به عنوان مصداقی از آزادی سیاسی را مورد بررسی قرار داد. قانون گذاری و تصمیم گیری، مهمترین فعالیتی است كه پس از تأسیس یك حكومت انجام گرفته، نشان دهنده برخورداری قانون گذاران و تصمیم گیرندگان از حق حاكمیت است. در قرآن كریم علاوه بر به رسمیت شناختن حق انتخاب مردم در تأسیس حكومت، حق انتخاب آنان در عرصه قانون گذاری و تصمیم گیری نیز به رسمیت شناخته شده است. این حق در قالب سازوكار "شورا و مشورت " در قرآن كریم مورد توجه قرارگرفته است كه در ادامه به توضیح دیدگاه قرآن كریم در این باره می پردازیم.

 

[بابک]

در قرآن كریم دوآیه به طور مشخص و صریح درباره شورا و مشورت در عرصه زندگی عمومی مردم وارد شده است. آیه نخست، در مكه نازل گردیده، مراجعه به شورا را به عنوان یك فرهنگ عمومی مورد توجه قرار داده، مؤمنان را به مشورت خواهی و مشورت دهی ترغیب می نماید. این آیه در مقام توصیف مؤمنان می فرماید:
". . . والذین استجابوا لربهم واقامواالصلوة وامرهم شوری بینهم و ممّا رزقناهم ینفقون؛ و كسانی كه دعوت پروردگارشان را اجابت كرده و نماز را بر پا می دارند و كارهایشان را به صورت مشورت در میان آنهاست و از آنچه به آنها روزی داده ایم انفاق می كنند. "(شوری/38)

در این آیه مشورت خواهی و مشورت دهی در زندگی عمومی، در كنار برپا داشتن نماز و پرداختن زكات مورد توجه قرار گرفته است كه از این طریق می توان اهمیت این وصف را از نگاه قرآن كریم دریافت. مشورت خواهی و مشورت دهی از چنان اهمیتی برخوردار است كه قرآن كریم آن را در كنار نماز و زكات از ویِژگی های مومنان معرفی می كند و از این طریق اهمیت نظرخواهی و نظر دادن انسان ها را در تصمیم گیری ها نشان می دهد.

در آیه دیگركه در مدینه و پس از برقراری حكومت اسلامی توسط پیامبر(ص) نازل شده است، خطاب به پیامبر(ص) به عنوان حاكم اسلامی می فرماید:
"فبما رحمة من الله لنت لهم ولو كنت فظآً غلیظ القلب لانفضوامن حولك فأعف عنهم واستغفرلهم وشاورهم فی الامرفإذا عزمت فتوكل علی الله انّ الله یحب المتوكلین؛ پس به (بركت) رحمت الهی، در برابر آنان(مردم) نرم شدی و اگر خشن و سنگدل بودی، از اطراف تو پراكنده میشدند. پس آنها را ببخش و برای آنها آمرزش بطلب و در كارها با آنها مشورت كن. پس هنگامی كه تصمیم گرفتی بر خدا توكل كن زیرا خداوند متوكلان را دوست دارد ". (آل عمران/159)

 

[بابک]

در این آیه كه پس از جنگ احد نازل شده است، از پیامبر(ص) مشورت با مردم درخواست شده است. بدین ترتیب در این آیه مراجعه حاكم اسلامی به شورا به عنوان سازوكار تصمیم گیری لازم دانسته شده است. محقق نائینی دراستدلال به این آیه می نویسد:
"و دلالت آیه مباركه كه عقل كل و نفس عصمت را بدان مخاطب و به مشورت با عقلای امت مكلف فرموده اند بر این مطلب دركمال بداهت و ظهور است، چه بالضرورة معلوم است مرجع ضمیر نوع امت و قاطبه مهاجرین و انصار است نه اشخاص خاصه... و دلالت كلمه مباركه "فی الامر" كه مفرد محلی و مفید عموم اطلاقی است بر اینكه متعلق مشورت مقرره در شریعت مطهره كلیه امور سیاسیه است، هم در غایت وضوح و خروج احكم الهیه – عزّاسمه – از این عموم از باب تخصص است نه تخصیص". (محمد حسین نائینی،1378: 81-82)
در آیه دیگر، به سنت و رویه مستمر ملكه سبأ در مشورت خواهی اشاره شده كه با توجه به سكوت قرآن كریم نسبت به این سنت می توان تأیید آن را نتیجه گرفت:
"قالت یا ایّها الملؤا افتونی فی امری ماكنت قاطعة امراً حتی تشهدون؛ گفت: ای اشراف ( ای بزرگان) نظر خود را در این امر مهم [نامه سلیمان(ع)] به من بازگو كنید، كه من هیچ كار مهمی را بدون حضور (و مشورت) شما انجام نداده ام". (نمل/32)

 

[بابک]

بر این اساس، می توان میان دو ساحت تصمیم گیری تفكیك نمود. در ساحت زندگی عمومی، مشورت خواهی و مشورت دهی به عنوان یك فرهنگ مطلوب مورد توجه قرآن قرارگرفته، در ساحت زندگی سیاسی مراجعه حاكم اسلامی در تصمیم گیری به مردم امری واجب در نظر گرفته شده است. به هر حال به رسمیت شناخته شدن شورا و مشورت در قرآن كریم به مفهوم به رسمیت شناخته شدن حق انتخاب و رأی آنان در زندگی عمومی و سیاسی آنان از دیدگاه قرآن كریم است.

با كنار هم قرار دادن آیات گذشته در دو سطح تأسیس نظام سیاسی و سطح تصمیم گیری، دیدگاه قرآن كریم درباره حق انتخاب روشن میشود. قرآن كریم همان طوری كه گذشت، حق انتخاب و اظهار نظرمردم را در این دو سطح به رسمیت شناخته، بدین ترتیب آزادی انتخاب یا رأی و یا حق تعیین سرنوشت در قرآن كریم مطرح و پذیرفته شده است.
​

 

[بابک]

3. 2. حق نظارت و بیان

حق نظارت بر عملكرد حكومت و حاكمان و بیان حقایق و واقعیت ها در زندگی سیاسی، از مهمترین حقوق اساسی انسانها در زندگی سیاسی اجتماعی به حساب می آید. پذیرش و رعایت این حقوق در جامعه به مفهوم به رسمیت شناخته شدن آزادی انتقاد و بیان به عنوان یكی از مهمترین مصادیق آزادی سیاسی می باشد. قرآن كریم این حق را نیز به رسمیت شناخته است. در قرآن كریم حق نظارت در قالب آموزه "امر به معروف و نهی از منكر" و حق بیان در قالب آموزه ضرورت "حقیقت یابی"و" دادخواهی" مورد توجه قرار گرفته است. در این بخش با توضیح آیات قرآن كریم در این باره، به تبیین این قسم از آزادی سیاسی از دیدگاه قرآن كریم می پردازیم.

حق نظارت در قرآن كریم

در قرآن كریم نظارت همگانی مردم در قالب امر به معروف و نهی از منكر مطرح شده است. از دیدگاه قرآن كریم امر به معروف و نهی از منكر به عنوان نظارت همگانی نه تنها از حقوق مردم، بلكه از واجبات آنها به حساب آمده است. قرآن كریم ضمن ترغیب مردم به اعمال حق نظارت خود از طریق امر به معروف و نهی از منكر در برخی از آیات، در برخی دیگر به نتایج و عاقبت بد ترك این فریضه پرداخته است. آیه زیر از زبان لقمان خطاب به فرزندش، مردم را به انجام این نظارت ترغیب می كند:
"یابنیّ اقم الصلوة و أمربالمعروف و انه عن المنكر و اصبر علی ما اصابك انّ ذلك من عظم الامور؛ پسرم نماز را بپا دار و امر به معروف و نهی از منكر كن و در برابر رنج و مصایبی كه به تو می رسد با استقامت باش كه این از كارهای اساسی است. "(لقمان/17)

 

[بابک]

از نگاه قرآن كریم نظارت همگانی مومنان از چنان اهمیتی برخوردار است كه امت اسلامی به موجب آن امت برتر می باشند:

"كنتم خیر امة اخرجت للناس تأمرون بالمعروف و تنهون عن المنكر وتومنون بالله؛ شما بهترین امتی هستید كه برای (اصلاح) مردم پدیدار شدید امر به معروف و نهی از منكر می كنید و به خدا ایمان دارید. "(آل عمران/110)
در آیه دیگر نظارت در قالب امر به معروف و نهی از منكر را به شكل گروهی واجب و لازم معرفی می كند كه نشان دهنده این نكته اساسی است كه اگرچه این نظارت همگانی است اما لازم است به شكل نهادی نیز از سوی افرادی خاص نیز دنبال گردد:
"ولتكن منكم امّة یدعون الی الخیر و یأمرون بالمعروف و ینهون عن المنكر و اولئك هم المفلحون؛ باید از شما گروهی باشند كه دعوت به نیكی نمایند و امر به معروف و نهی از منكر نمایند كه آنها رستگارانند. "(آل عمران/104)
و در نهایت می توان به یكی دیگر از آیات قرآن كریم اشاره كرد كه ارتباط تنگاتنگ امر به معروف و نهی از منكر را با زندگی سیاسی اجتماعی وحكومت نشان می دهد:
"الذین ان مكناهم فی الارض اقاموا الصلوة و ءاتوا الزكوة و امروا بالمعروف و نهوا عن المنكر ولله عاقبة الامور؛ (مومنان) كسانی هستند كه اگر به آنها در زمین قدرت دهیم نماز را بپا می دارند و زكات می دهند و امر به معروف و نهی از منكر میكنند و فرجام امور از آن خداوند است. "(حج/41)
در این آیه نماز شاخص بعد عبادی، زكات شاخص بعد اقتصادی و امر به معروف و نهی از منكر شاخص بعد اجتماعی مورد توجه قرار گرفته است كه نشان دهنده اهمیت امر به معروف و نهی از منكر به عنوان نظارت همگانی و نهادی در اسلام است.

 

[بابک]

آیات زیادی در این باره نیز وجود دارد كه همگی سفارش به برپا داشتن این فریضه می كنند. اما در كنار این آیات، آیات دیگری نیز در قرآن كریم وجود دارد كه پیامدهای ناگوارتر این فریضه را گوشزد میكنند. ازجمله :

" فلولا كان من القرون من قبلكم اولوا بقیّة ینهون عن الفساد فی الارض الاّ قلیلاً ممّن انجینا منهم واتبع الذین ظلموا ما اترفوا فیه و كانوا مجرمین؛ چرا در قرون و اقوام قبل از شما دانشمندان صاحب قدرتی نبودند كه از فساد در زمین جلوگیری كنند مگر اندكی از آنها كه نجاتشان دادیم و آنها كه ستم می كردند از تنعم و لذت بری پیروی می كردند و گناهكار بودند و نابود شدند. "(هود/116)

این آیه فقدان عالمان شایسته مبارزه كننده با فساد در جوامع را عامل تباهی آن جوامع معرفی نموده، از این طریق بر این نكته اساسی تأكید می كند كه سكوت و بی تفاوتی و عدم اعمال نظارت موجب تباهی و نابودی جوامع میگردد. بر این اساس، در برخی دیگر از آیات، ترك كنندگان این نظارت را مورد لعن و انزجار خود قرار می دهد:

"لعن الذین كفروا من بنی اسرائیل علی لسان داود و عیسی ابن مریم ذلك بما عصوا و كانوا یعتدون كانوا لایتناهون عن منكر فعلوه لبئس ما كانوا یفعلون؛ آنها كه از بنی اسرائیل كافر شدند بر زبان داود و عیسی بن مریم لعن و نفرین شدند. این به خاطرآن بود كه گناه می كردند و تجاوز می كردند. آنها از اعمال زشتی كه انجام می دادند یكدیگر را نهی نمی كردند. چه بد كاری انجام می دادند. "(مائده/78-79)

 

[بابک]

با توجه به آیاتی كه بیان گردید، اهمیت و جایگاه نظارتی بسیار مهم امر به معروف و نهی از منكر آشكار میگردد. از دیدگاه قرآن كریم در صورتی كه این سازوكار نظارتی به خوبی در جامعه و زندگی عمومی مردم پیاده شود، فساد و تباهی از آن جامعه رخت بر می بندد. بدین ترتیب می توان به این جمع بندی اشاره كرد كه قرآن كریم حق نظارت را به رسمیت شناخته، در نتیجه قسمی دیگر از آزادی سیاسی مفهوم خود را در آیات قرآن كریم پیدا می كند. البته استدلال به این آیات بر حق نظارت اولاً بر این اساس معنادار می باشد كه نظارت از طریق امر به معرف و نهی از منكر مربوط به مطلق معروف و منكر است و بنابراین تنها در محدوده امور شرعی نمی باشد، ثانیا:ً وظیفه و تكلیف بودن امر به معروف و نهی از منكر منافاتی با حق بودن نظارت نمی كند. به عبارت دیگر، امربه معروف ونهی از منكر وظیفه ای شرعی است كه نتیجه آن به رسمیت شناختن حق نظارت همگانی از سوی خداوند است.
​

 

[بابک]

حق بیان حقایق و ستمها در قرآن كریم

در برخی از آیات قرآن كریم بر حق بیان از منظر ضرورت حقیقت یابی تأكید گردیده است. به عنوان نمونه:
"فبشّرعباد * الذین یستمعون القول فیتبعون احسنه اولئك الذین هداهم الله و اولئك هم اولواالالباب؛(ای پیامبر) بندگانی را بشارت بده كه سخن را شنیده اما از بهترین آنها تبعیت می كنند. آنان كسانی هستند كه خداوند هدایتشان كرده است و نیز آنان ارباب عقول و خردند. "(زمر/ 17-18)

در این آیه بشارت به كسانی داده میشود كه پس از شنیدن سخن ها بهترین آنها را انتخاب می كنند. پر واضح است كه در صورتی انتخاب و گزینش سخن برتر میسر است كه افراد اجازه بیان سخنان خود را داشته باشند. بنابراین، در این آیه از منظر ضرورت پیروی از حقیقت آزادی بیان مطرح گردیده است.

 

[بابک]

در آیه ای دیگر در این باره آمده است:
"ادع الی سبیل ربك بالحكمة والموعظة الحسنة و جادلهم بالتی هی احسن؛ به راه پروردگارت با حكمت و پند نیكو دعوت كن و با آنان با شیوه نیكوتر جدل نما". (نحل/125)
در این آیه به پیامبر(ص) سه روش برای گفتگو و رویارویی با مخالفان خود گوشزد می شود: حكمت، موعظه و جدل نیكو. بی تردید، در هر یك از این روش ها، پیامبر(ص) به مخالفان خود اجازه بیان و اظهار دیدگاه خود می دهد. به عبارت دیگر، تحقق این سه روش برخورد با مخالفان در گروه پذیرش آزادی بیان برای آنان است.



در آیه ای دیگر نیز می توان به رسمیت شناخته شدن آزادی بیان را از منظر حقیقت یابی مشاهده كرد:
"و إن احد من المشركین استجارك فأجره حتی یسمع كلام الله ثم ابلغه مأمنه ذلك بانهم قوم لا یعلمون؛ و اگر یكی از مشركان به تو پناه آورد، پس به او پناه ده تا كلام الهی را بشنود، سپس او را به مكانش برسان، این (آزادی) به این دلیل است كه آنان قوم ناآگاه هستند. "(توبه/6)



در این آیه نیز اجازه بیان و اظهار نظربه مشركان داده شده، این افراد اجازه می یابند كه به سرزمین اسلامی وارد شده، با طرح دیدگاه خود و شنیدن كلام الهی، به حقیقت راه یابند. دقت در این آیه و آیات دیگر، این نكته اساسی را نمایان میسازد كه قرآن كریم حتی برای مخالفان و مشركان آزادی بیان را به رسمیت می شناسد كه به طریق اولی می توان به رسمیت شناخته شدن این آزادی را برای مسلمان در جامعه به منظور دستیابی به حقیقت استنباط نمود.