آزادی سیاسی در قرآن كریم

[بابک]

3. 1. حق انتخاب

حق انتخاب یكی از حقوق اساسی بسیار مهمی است كه به رسمیت شناختن آن به مفهوم پذیرش یكی ازمهمترین اقسام آزادی سیاسی است كه از آن به "آزادی انتخاب" و یا "آزادی رأی" تعبیر می شود. این حق درزندگی سیاسی انسانها در دو سطح "تأسیس "نظام سیاسی و انتخاب حاكم و"تصمیم گیری " دراین نظام قابل طرح می باشد كه درادامه به تفكیك دیدگاه قرآن كریم را دراین دوسطح دنبال می كنیم.
الف: سطح تأسیس نظام سیاسی

دراین سطح، آیات متعددی را می توان یافت كه دریك تقسیم بندی كلی آنها را به سه دسته می توان تقسیم كرد:
دسته اول: آیاتی كه به تبیین مبانی و اصول حكومت پرداختهاند.

این دسته از آیات درصدد تبیین این نكته اساسی هستد كه حكومت وحاكمیت دراصل امری الهی بوده، به همین دلیل، خداوند حق حاكمیت را واگذار می كند. در واقع این دسته ازآیات مشروعیت الهی را به عنوان مبنای مشروعیت حاكمیت وحكومت معرفی می كنند. به عنوان نمونه می خوانیم:

"هوالذی جعلكم خلائف فی الارض فمن كفرفعلیه كفره ولا یزید الكافرین كفرهم عند ربهم الا مقتاً؛ اوكسی است كه شما را در این سرزمین جانشینان ساخت، پس هركس كفر ورزد، كفرش به زیان اوست وكافران را در كفرشان در نزد خداوند جز نفرت نیفزاید. "(فاطر/39)

 

[بابک]

براساس این آیه انسان خلیفه خداوند بر روی زمین است و بدیهی است كه انسان به عنوان خلیفه خداوند برخوردار از حق حاكمیت میگردد.

درآیه دیگر می فرماید:
"و هوالذی جعلكم خلائف فی الارض و رفع بعضكم فوق بعضكم درجات لیبلوكم فیما آتاكم انّ ربك سریع العقاب؛ او كسی است كه شما را جانشینان [الهی] برروی زمین قرارداد و بعضی را بر بعضی دیگر به درجاتی برتری داد تا شما را در آنچه به شما بخشیده بیازماید، بی گمان پروردگارت زود كیفراست. "(انعام/165)

و در آیه ای دیگراین گونه خلیفه قرار گرفتن انسان در گفتگوی خداوند و فرشتگان مطرح شده است:
" واذ قال ربك للملائكه انی جاعل فی الارض خلیفه قالوا اتجعل فیها من یفسد فیها ویسفك الدماء ونحن نسبح بحمدك ونقدس لك قال انی اعلم ما لا تعلمون؛ و آن گاه كه پروردگارت به فرشتگان گفت: من در زمین جانشینی قرار خواهم داد. فرشتگان گفتند: آیا در زمین كسی را قرار می دهی كه در آن فساد می كند و خون ها می ریزید در حالی كه ما تو را حمد گفته، تقدیس می نماییم؟ گفت: من چیزهایی می دانم كه شما نمی دانید. "(بقره/30)

 

[بابک]

براساس این آیات، انسان خلیفه خداوند برروی زمین است وخداوند این مقام را برای انسان جعل نموده است. بدیهی است كه انسان به عنوان خلیفه خداوند، برخوردار ازحق حاكمیت میگردد. به گفته شهید صدردرتوضیح این دسته از آیات :

"این كه خداوند انسان را درزمین خلیفه قرارداد، به این معناست كه آنچه برای خداوند ثابت است، ازجمله حق حاكمیت واداره جامعه به انسان انتقال یافته است؛ ازاین رو بنیان حكومت درقرآن براصل خلافت استواراست و از آن برمی آید كه خداوند حكم رانی و به دست گرفتن زمام جامعه و تصرف برطبیعت را به انسان اعطا كرده است. "(سید محمد باقر صدر،1403: 134)
بنابر این، این دسته از آیات حق حاكمیت انسان را در زمین به نیابت از خداوند مورد تأكید قرار داده اند كه نتیحه آن برسمیت شناخته شدن حق تأسیس نظام سیاسی در زمین است.

 

[بابک]

دسته دوم: آیاتی كه ماهیت وسرشت حكومت را توضیح داده اند.

برخی دیگر از آیات قرآن به تبیین ماهیت و سرشت حكومت پرداختهاند. دراین دسته از آیات ماهیت وسرشت حكومت "امانت الهی "معرفی شده است. درقرآن كریم آمده است:
"انّا عرضنا الامانة علی السموات والارض والجبال فأبین ان یحملنها و اشفقن منها و حملها الانسان انّه كان ظلوماً جهولاً؛ ما امانت را برآسمانها و زمین و كوهها عرضه داشتیم ولی آنها از حمل امانت ابا نموده و از آن هراس داشتند و انسان آن را برعهده گرفت، به راستی كه او بسیارظالم و جاهل بود. "(احزاب/73)

دراین آیه به طوركلی انسان به عنوان امانت دار الهی شناخته شده است. برخی از روایات در تفسیر این آیه، مقصود از امانت را ولایت و حكومت دانسته اند. به عنوان نمونه درپاسخ امام رضا (ع) به پرسشی در باره مقصود از امانت در این آیه آمده است:"الامانة الولایة من ادعاها بغیرحق كفر؛امانت همان ولایت است، كسی كه از روی ناحق آن را برای خود ادعا كند كافر شده است"(عبد علی بن جمعه حویزی،1370، ج4: 309)

 

[بابک]

در آیه دیگر، خداوند ازانسانها می خواهد كه این امانت الهی را به شایستگان آن واگذار نمایند:

"انّ الله یأمركم ان تؤدوا الامانات الی اهلها واذا حكمتم بین الناس ان تحكموا بالعدل؛ خداوند به شما فرمان می دهد كه امانت ها را به صاحبانش بدهید و هنگامی كه میان مردم داوری می كنید به عدالت داوری كنید. "(نساء/58)

دراین آیه ضمن آنكه مردم را دارای امانت معرفی می كند، از آنان می خواهد كه امانت را به صاحبان آن بدهند. درذیل این آیه بحث داوری و حكمرانی براساس عدالت مطرح شده است كه می تواند قرینه ای تلقی گردد كه براساس آن صدرآیه (امانت )رامعنی كرد.

 

[بابک]

دقت در مفهوم این آیه، نشان دهنده ضرورت واگذاری امانت الهی از سوی مردم به عنوان دارندگان این امانت، به افراد واجد شرایط و شایستگان آن است. از این رو، این پرسش قابل طرح می باشد كه از دیدگاه قرآن، شایستگان امانت الهی (حكومت ) چه كسانی هستند كه مردم باید این امانت را به آنها بسپارند؟ پاسخ به این پرسش را می توان از آیه بعدی بدست آورد. در آیه بعد می فرماید:
"یا ایها الذین آمنوا اطیعواالله واطیعوا الرسول واولی الامرمنكم ؛ای كسانی كه ایمان آوردید خداوند را اطاعت كنند و رسول و اولی الامر را[نیز] فرمان برید. "(نساء/59)

در این آیه پیامبر(ص) و اولی الامر را صاحبان امانت وشایستگان آن دانسته، از مؤمنان می خواهد از آنها فرمان برند. در آیه دیگر نیز از واژه "ولایت " استفاده شده است:
"انّما ولیّكم الله و رسوله والذین آمنوا الذین یقیمون الصلوة ویؤتون الزكوة وهم راكعون؛ولیّ شما، تنها خداوند است و پیامبر او و آنها كه ایمان آورده اند؛ همانها كه نماز را برپا ی دارند و در حال ركوع زكات می دهند"(مائده/55)

 

[بابک]

در این آیه نیز همچون آیه قبل به شایستگان دریافت امانت الهی از سوی مردم اشاره می كند و بر این نكته تأكید می كند كه هر چند انسان ها به موجب اصل خلافت الهی در زمین، برخورداراز امانت الهی هستند، امّا این امانت را باید به صاحبان و شایستگان آن واگذار نمایند. بر این اساس مردم به عنوان دارندگان امانت الهی، حق انتخاب دارند هر چند كه این حق را تنها نسبت به افراد شایسته می توانند اعمال نمایند. به هرحال از این آیات می توان به سرشت حكومت از دیدگاه قرآن پی برد. به گفته شهید مطهری در تفسیر این آیات :

"قرآن كریم حاكم و سرپرست اجتماع را به عنوان "امین "و نگهبان اجتماع می شناسد و حكومت عادلانه را نوعی امانت كه به او سپرده شده است و باید ادا كند، تلقی می كند. برداشت ائمه دین و بالخصوص شخص امیرالمؤمنین علی (ع) عیناً همان چیزی است كه از قرآن كریم استنباط می شود". (مرتضی مطهری،1366: 233)

بنابراین، دسته دوم از آیات انسان ها را امانت دار الهی معرفی میكنند كه نتیجه آن به رسمیت شناختن حق انتخاب آنان در واگذاری امانت به شایستگان می باشد.

 

[بابک]

دسته سوم: آیاتی كه به تبیین سازوكار تحقق حكومت می پردازند.

از آنجا كه در نگاه قرآن حكومت امانتی الهی در دست مردم است و مردم موظف به واگذاری آن به شایستگان آن هستند، وجود سازوكارهایی متناسب برای این واگذاری لازم به نظر می رسد و از آنجا كه مهمترین ویژگی سازوكارها تناسب آنها با شرایط سیاسی اجتماعی و فرهنگی جوامع است، قرآن كریم "بیعت"را به عنوان مهمترین سازوكار تحقق حكومت و واگذاری امانت به رسمیت شناخته است. در یكی از آیات قرآن آمده است:

"لقد رضی الله عن المؤمنین اذ یبایعونك تحت الشجره فعلم ما فی قلوبهم فانزل السكینة علیهم وأثابهم فتحاً قریباً؛ خداوند ازمؤمنان- هنگامی كه در زیر درخت با تو بیعت كردند- راضی و خشنود شد؛ خداوند آنچه را در درون دل هایشان (از ایمان و صداقت) نهفته بود می دانست. از این رو آرامش را بردلهایشان نازل كرد و پیروزی نزدیكی نصیب آنان كرد".(فتح/18)

 

[بابک]

در این آیه كه به بیعت "رضوان "اشاره دارد، رضایت و خشنودی خداوند از بیعت مطرح شده است. با توجه به اینكه در این بیعت تاریخی، نمایندگان مردم یثرب حمایت و پیروی از پیامبر(ص) پس ازورود به یثرب را اعلام كرده بودند، این بیعت در واقع سازوكاری است كه براساس آن پیامبر(ص) به طور رسمی رهبری مردم یثرب را بر عهده می گیرد. بی تردید، رضایت و خشنودی خداوند بر مشروعیت بیعت دلالت دارد. درآیه دیگر می فرماید:

"انّ الذین یبایعونك انّما یبایعون الله، ید الله فوق ایدیهم فمن نكث فإنما ینكث علی نفسه ومن اوفی بما عاهد علیه الله فسیؤتیه اجراً عظیماً؛ كسانی كه باتو بیعت میكنند تنها با خدا بیعت می نمایند و دست خدا بالای دست آنهاست؛ پس هر كس پیمان شكنی كند، تنها به زیان خود پیمان شكسته است و كسی كه به عهدی كه با خدا بسته وفا كند، به زودی پاداش عظیمی به خواهد داد. "(فتح/10)

در این آیه كه بر ضرورت رعایت بیعت و عدم جواز تخلف از آن تأكید شده است، بیعت با پیامبر(ص) به منزله بیعت با خداوند تلقی گردیده، كه به صراحت بر مشروعیت بیعت دلالت دارد. پیامبر (ص) علاوه بر استفاده از بیعت به منظور زمینه سازی هجرت به پثرب برای فراهم سازی جمعیت و سرزمین مناسب برای تأسیس حكومت، در موارد متعدد دیگری نیز از قبیل برقراری پیمان عمومی میان ساكنان مدینه (صحیفة النبی )و پیمان اخوت میان مهاجران و انصار، از بیعت به عنوان یك عنصرحمایتی بهره برده است. بیعت سازوكاری است كه بر اساس آن بیعت كنندگان متعهد به اطاعت و حمایت از پیامبر (ص) می گردند و در برابر، پیامبر(ص) نیز به عنوان حاكم حقوق اساسی آنان را تضمین و تعهد می كند.

 

[بابک]

با توجه به بررسی مختصر درباره این سه دسته از آیات درسطح نظام سازی می توان به این جمع بندی اشاره كرد كه از دیدگاه قرآن كریم مبنای حكومت انسان در زمین "خلافت الهی "بوده، حكومت به عنوان "امانت الهی" دراختیارمردم بوده، آنان موظف هستند این امانت را به صاحبان و شایستگان آن ازطریق "بیعت" منتقل نمایند. بدین ترتیب، ازدیدگاه قرآن كریم مردم برخوردار از حق "انتخاب "بوده، با انتخاب خود "حاكمیت"را به عنوان امانت الهی به واجدین شرایط در هر دوره واگذار می كنند. بر این اساس، می توان گفت كه قرآن كریم با به رسمیت شناختن حق انتخاب، این قسم از آزادی سیاسی را در سطح نظام سازی مشروع دانسته است. اگر چه دسته اول و دوم به طور مستقیم از حق انتخاب صحبت نمی كند اما با توجه به اینكه این آیات ناظر به سطح نظام سازی است می توان حق مذكور را از بررسی محتوای آیات استخراج كرد.