فضايل اخلاقي چيست؟

[mahdi gh]

پاسخ : فضايل اخلاقي چيست؟

در ساختار اخلاق اسلامی، ایمان به عنوان عالی ترین صفت نفسانی هدایت گر مورد تأكید فراوان واقع شده و به همین دلیل تحصیل مبادی و مقدمات آن همانند علم و یقین نیز به شدت مورد ترغیب و تشویق قرار گرفته است و ابزارها و راه هایی كه می تواند آدمی را به این صفات نفسانی ارزشمند برساند، همانند تفّكر و خواطر و الهامات پسندیده، جایگاه ویژه ای در نظام اخلاقی اسلام دارند. در مقابل صفات نفسانی معارض و مانع پیدایش ایمان در آدمی، از قبیل «جهل» اعم از بسیط و مركب، «شك و حیرت»، «جُربزه» و «خاطرات نفسانی نكوهیده» و «وسوسه های شیطانی» همواره مورد مذمّت و نهی واقع شده اند.

 

[mahdi gh]

پاسخ : فضايل اخلاقي چيست؟

تحصیل و كسب علم اهمیت علم و دانش

یكی از گرایشهای فطری انسان حقیقت جویی است و یكی از تواناییهای انسان قدرت شناخت واقعیات است. شناخت خود و جهان پیرامون یا به عبارت دیگر خودآگاهی و دیگرآگاهی از ویژگی های انسان است. انسان با آگاهی از خویشتن، قادر می شود چیزهای دیگر را بشناسد و حتی خداشناس گردد. پیش از این، اهمیت خودشناسی را یادآور شدیم؛ اكنون تأكید می كنیم كه خودشناسی مبدأ همه شناختهای ماست و كسی كه خود را بشناسد: اولاً ضرورت شناختهای دیگر بر او آشكار می شود، زیرا به غایت وجودی خود پی می برد و به ضعف و كاستی بالفعل خویش آگاه می گردد و ضرورت شناخت مسیر و شیوه حركت به سوی مقصد را در می یابد و ثانیاً شناخت های دیگر برای او ممكن می گردد. امیرالمؤمنین ـ علیه السّلام ـ فرموده اند:

كیف یعرف غیره من یجهل نفسه؛

كسی كه به خویشتن جاهل است چگونه غیر خود را می شناسد.
بنابراین اهمیت و امكان تحصیل علم و شناخت، از طریق خودشناسی بر ما آشكار می گردد

 

[mahdi gh]

پاسخ : فضايل اخلاقي چيست؟

ترك گناه ومحرمات
​

از مهمترین مراحل در تهذیب نفس و سیر و سلوك، ترك محرمّات است. یعنی همان گونه كه در تربیت و سالم سازی بدن از انجام بعضی امور و خوردن پاره ای از خوردنیها باید پرهیز كرد، در تربیت و تهذیب نفس نیز از انجام برخی كارها و استفاده از بعضی غذاها باید اجتناب ورزید. قطب راوندی از امام باقر ـ علیه السّلام ـ نقل می كند كه فرمود:

شگفتا كه مردم از ترس بیماری در خوردن غذا احتیاط و امساك می كنند ولی از بیم آتش دوزخ از گناه خودداری نمی كنند.
البته این خویشتن داری و پرهیز برخلاف تمایلات نفس انسان است و در آغاز قدری دشوار به نظر می رسد لكن با ریاضت و مجاهدت، سرانجام، كارها آسان و راهها هموار خواهد شد، چنانكه امیرالمؤمنین ـ علیه السّلام ـ فرمود:
«غالِبوا أنْفُسكم علی ترك المَعاصی یَسْهل علیْكم مَفادتُها إلی الطّاعات.»
در ترك گناه با نفس خویش دست و پنجه نرم كنید تا كشاندن آن به سوی طاعات و عبادات بر شما آسان شود.
این جنگ و گریز در خودسازی و تهذیب نفس نقش اساسی را ایفا می كند كه در فرهنگ اسلامی از آن به «تقوا» تعبیر می شود و اساس تمام ارزش‎های اسلامی و انسانی است و هیچ عمل و كوششی بدون آن ارزش ندارد و در پیشگاه خداوند متعال پذیرفته نیست، چنانكه می فرماید:
«... إِنَّما یَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِینَ»
... خداوند تنها از كسانی كه دارای تقوا باشند می پذیرد.

 

[mahdi gh]

پاسخ : فضايل اخلاقي چيست؟

تفكر
​

«تفكّر» كه در لغت به معنای اندیشیدن است، با تأمّل و تدّبر، هم معناست. و در اصطلاح عبارت است از تشكیل دو مقدّمه (صغری و كبری) برای دستیابی به یك نتیجه. مثال:

1ـ آنچه پایدار است بر ناپایدار رجحان دارد.

2ـ آخرت پایدار و دنیا ناپایدار است.

پس: آخرت بر دنیا رجحان دارد.
رابطه عبادت و تفكّر
طرح بحث «تفكّر» در «اخلاق عبادی» به دو جهت است:
نخست اینكه تفكّر، خود، عبادتی بزرگ، بلكه از بهترین عبادتهاست، تا آنجا كه حضرت صادق ـ علیه السلام ـ فرمود:

«تفكر ساعه خیر من عباده سنه انما یتذكر اولوالألباب»

ساعتی اندیشه از سالی عبادت بهتر است. همانا تنها خردمندان درك می كنند.
امیر مؤمنان ـ علیه السلام ـ فرمود:

«التفكر فی ملكوت السموات و الأرض عباده المخلصین»

اندیشیدن در حقیقت آسمانها و زمین، پرستش مخلصان است.

 

[mahdi gh]

پاسخ : فضايل اخلاقي چيست؟

تقوا
​

در تعریف تقوا گفته اند: «حفظ كردن نفس است از آنچه بیم ضررش می رود.»
بخشی از ضررها را عقل سلیم تشخیص می دهد و بخشی را شرع مقدس بیان كرده است و با توجه به این كه خواسته های عقل سالم مورد امضای شرع می باشد معنای اصطلاحی تقوا در سخن امام صادق ـ علیه السلام ـ خلاصه می شود:
«... اَن لا یفْقِدَكَ اللهُ حَیْثُ اَمرَكَ و لا یَراكَ حیثُ نَهاكَ»
(تقوا یعنی) آنجا كه خداوند دستور داده حاضر باشی، تو را غایب نبیند و آنجا كه نهی كرده، تو را مشاهده نكند.
بنابراین انسان باتقوا كسی است كه افكار، كردار و گفتار خویش را با معیار عقل و شرع تنظیم كند و هیچ كاری را بدون مشورت آن دو انجام ندهد و فرمان آنها را نیز زیر پا نگذارد.
جایگاه تقوا در اخلاق اسلامی
در فرهنگ دینی، ركن اساسی اخلاق اسلامی تقواست و بدون آن، اخلاق و ایمان مفهومی ندارد همان طور كه امیرمؤمنان ـ علیه السلام ـ فرمود:
«التَّقوی رَئیسُ الاَخلاقِ» و «لاینْفَع الایمانُ بِغیرِ تقوی»

 

[mahdi gh]

پاسخ : فضايل اخلاقي چيست؟

تعظیم شعائر و ارزش ها
​

مسلمانان بر اساس جهان بینی توحیدی، پاره ای از امور را مطلوب و پسندیده می دانند كه باید به آنها پایبند باشند و برخی از امور را زشت و ناپسند می شمارند و از آنها گریزانند. معیار زشت و زیبا و پسند و ناپسند نیز «حق و باطل» است به این معنی كه هر چه در مكتب اسلام، «حق» شمرده شود، پسندیده و هر چه باطل باشد ناپسند است.
واژه هایی چون «حق»، «خیر»، «معروف» «فضائل اخلاقی»، «واجبات و مستحبات»، «ایمان و عمل صالح» و مانند آن در فرهنگ اسلامی بیانگر ارزش های فكری، اخلاقی و عملی است و واژه های «باطل»، «شرّ»، «كفر»، «فساد»، «منكر»، «رذائل اخلاقی»، «محرّمات و مكروهات» و مانند آن نیز ضد ارزش ها را نشان می دهند.
و منظور از پایبندی به ارزش ها، ایمان، عمل، جانبداری، برپا كردن و محترم شمردن همه چیزهایی است كه از نظر اسلام، خوب و حق شمرده شمرده و التزام قلبی و عملی به آنها.
تأكید آیات و روایات
آیات و روایات شریف اسلامی با روش های گوناگون ضمن تبیین ارزش ها و ضد ارزش ها، به طور مكرّر و قاطع از مخاطبان خود می خواهند كه در حدّ توان و در تمام زندگی، خود را ملتزم به ارزش ها بدانند و روز به روز بر خوبی های خود بیفزایند و تلاش كنند از ضد ارزش ها فاصله بگیرند و آنها را در زندگی فردی و اجتماعی و نسبت به خود و دیگران به حدّ صفر برسانند، به چند نمونه توجّه كنید:
قرآن مجید می فرماید:
«یا اَیُّهَا الَّذینَ امَنوُا اتَّقُوا اللهَ وَ كوَنُوا مَعَ الصّادِقینَ»
ای كسانی كه ایمان آورده اید، تقوای الهی پیشه كنید و با راستگویان باشید.

 

[mahdi gh]

پاسخ : فضايل اخلاقي چيست؟

تواضع
​

تواضع آن است كه انسان، خود را از كسانی كه در جاه و مقام از او پایین ترند، برتر نداند و نیز به معنای شكسته نفسی و افتادگی آمده است كه آدمی خود را از دیگران بالاتر نبیند.
ریشه تواضع «وضع» است به معنای خویش را كوچك نشان دادن، در مقابل «تكبر» كه خود را بزرگ دانستن است.

باید توجه داشت كه مفهوم تواضع به معنای كوچكی كردن و به دیگران ارج نهادن است، نه آنكه تواضع خود را خوار كردن و زیر بار ذلّت رفتن باشد، تواضع اقدامی است كه انسان داوطلبانه در برابر دیگران به خاطر امتیازاتی كه در آنان احساس می كند، انجام می دهد، ممكن است فردی خود را برابر دیگران از جهتی یا جهاتی دارای امتیاز ببیند، برای اینكه مبادا به غرور و تكبر مبتلا شود باید به جهات امتیاز خود توجه نكند، بلكه به امتیازهای دیگران، حتی احتمال پاره ای امتیازات در آنان توجه كند و به خاطر همان جهات امتیاز، فروتنی كند؛ اما ذلّت امری است كه معمولاً از ناحیه دیگران تحمیل می گردد، و در ذلّت، فردِ ذّلت پذیر تحقیر می شود، اگر تواضع با ذلت همراه شود، مردود است.

تواضع در قرآن

​

ایمان و اعتقاد به خدا، تمام شؤون زندگی انسان مؤمن را در بر می گیرد. آن گونه كه آثار بندگی خدا در رفتار و گفتار او آشكار می شود. یكی از برجستگیهای اخلاقی كه قرآن كریم در وصف بندگان خدا بیان كرده، رفتار متواضعانه آنان است:

«وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذینَ یَمْشونَ عَلَی الاَرضِ هَوناً وَ اِذا خاطَبَهُمُ الجاهِلونَ قالُوا سَلاماً»

بندگان خدای رحمان كسانی اند كه با تواضع روی زمین راه می روند و چون نادانان خطابشان كنند سخن نرم و مسالمت جویانه گویند.

 

[mahdi gh]

پاسخ : فضايل اخلاقي چيست؟

توبه
​

توبه اگر پدر و مادر، طفل خویش را كه محصول زندگی آنان است، در معرض انحراف و تباهی و اتلاف ببینند، در مقام چاره و اصلاح او بر می آیند. اصولاً هر صانعی نسبت به مصنوع خویش حساسیّت دارد و هنر و كمال خود را در آن متجلّی می بیند و برای حفظ آن كوشش لازم را مبذول می دارد.

از تمثیلهای معروف است كه «كسی كوزه ای از كوزه گری خرید و آن را در حضور او شكست! این عمل چند بار تكرار شد و خشم كوزه گر را برانگیخت! خریدار گفت: چرا نگران می شوی! من وجه كوزه های شكسته را به تو پرداخت می كنم! كوزه گر گفت: درست است، ولی شكستن مصنوع من در حضور من كه برای آن زحمت فراوان كشیده و كمال و سلامت آن را می خواهم، سخت ناراحت كننده است!»

خداوند متعال، از پدر و مادر به انسان مهربانتر است و از هر صانع نِسبی نسبت به مصنوع خویش حساستر می باشد؛ زیرا علاوه بر اینكه انسان را بر فطرت توحید و پاكی آفریده، او را «مَثَلَ» خود قرار داده، تا با نمایش آثار قدرت و حكمت خویش در این مخلوق، كرامت خویش و تكامل انسان را به سامان رساند.

خداوند راه رسیدن به این تكامل را در آیه: «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِیَعْبُدُونَ» بیان فرموده است. درباره راز خلقت و فلسفه عبادت هم امام حسن مجتبی ـ علیه السلام ـ فرموده است: «إنَّ اللهَ عزَّوجلَّ، بِمَنِّهِ و رَحمَتِه لَمّا فَرَضَ عَلَیكُم الفرائِضَ لَم یَفرِض ذلكَ عَلیكُم لِحاجهٍ مِنهُ إلیهِ، بَل رَحمَهً مِنهُ...»
خداوندبلندمرتبه (به خاطررحمت ومنتش بربندگان )واجبات را نه به خاطر نیازش به آنها بربندگان واجب نمود بلكه به سبب رحمتی بود، ازجانب او
من نكردم خلق، تا سودی كنم
بلكه تا بر بندگان جودی كنم.

 

[mahdi gh]

پاسخ : فضايل اخلاقي چيست؟

توبه
​

یكی از مفاهیم عام در اخلاق اسلامی كه ناظر به صفتی نفسانی و بیانگر رابطه ای خاص میان انسان وخداوند است، مفهوم «توكّل» می باشد. در این مختصر این مفهوم را از جهت منزلت و جایگاه آن، ماهیت و درجاتش و نسبت آن با سعی و كوشش مورد مطالعه قرار می دهیم.

یك) ماهیت توكّل: عالمان اخلاق در باب ماهیت آن گفته اند: توكل یعنی اعتماد و اطمینان قلبی انسان به خداوند در همه امور خویش و بیزاری از هر قدرتی غیر از او. البته تحقق این حالت در انسان متوقف است بر ایمان و یقین و قوّت قلب نسبت به این كه هیچ قوّت و قدرتی جدا از خداوند در كار عالم و آدم اثر گذار نمی باشد و همه علل و اسباب مقهور قدرت الهی اند و تحت اراده او عمل می كنند، كه خود در واقع مرتبه ای از مراتب توحید است. بنابراین ریشه و اساس «توكّل»، توحید است و جز با حصول توحید شكل نمی گیرد.

از این رو است كه خداوند اذن انتساب امور به اسباب و علل آنها و منتسب كردن كارها به فاعلشان را داده و به نوعی علل و فاعل ها را مسلّط بر حوادث و كارها كرده است؛ هر چند این سلطه اصیل نبوده و اسباب و علل طبیعی و فاعل های انسانی، استقلالی در تأثیرگذاری ندارند و فقط خداوند است كه سبب مستقل و برتر از همه اسباب است. بنابراین انسان رشید هنگامی كه اراده انجام كاری را نمود و ابزار و اسباب عادّی آن را نیز فراهم كرد، می داند كه تنها سبب مستقل در تدبیر امور خداوند است و هیچ گونه اصالت و استقلالی برای خود و اسباب و عللی كه به كار می گیرد، قائل نیست؛ پس بر خداوند توكل می كند

. بنابراین، توكل به معنای نفی انتساب امور به انسان یا اسباب و علل طبیعی و ارجاع اصالت و استقلال به خداوند است.

 

[mahdi gh]

پاسخ : فضايل اخلاقي چيست؟

توسّل
​

1 . معنای توسّل
توسّل از نظر لغت یعنی اتّخاذ «وسیله» برای نزدیك شدن به چیزی. «وسیله» در لغت به معنای مختلف زیر آمده است:
1 . نزدیك شدن
2 . درجه
3 . چاره جویی برای رسیدن به چیزی با میل و رغبت
4 . هر چیزی كه به وسیله آن، نزدیك شدن به دیگری ممكن باشد.
2 . توسّل در قانون فطرت

انسان برای رفع نیازمندیهای خود و برطرف كردن نقایص خویش، محتاج به موجودات دیگر است. میلیون ها موجود، از جماد، حیوان و انسان، دست به دست یك دیگر داده و مشغول فعالیتند تا انسان بتواند در پرتو هستی آن ها، نیازمندیهای خود را برطرف كند. این، همان «توسّل» است كه یك واقعیّت مسلّم در فطرت آفرینش است. منكر این قانون سراسری آفرینش، در حقیقت یكی از قوانین مسلّم هستی را انكار كرده است. انسانِ تشنه با نوشیدن آب، رفع عطش می كند؛ انسانِ گرسنه با خوردن غذا، رفع گرسنگی می كند. بیمار با خوردن داروهای مختلف، سلامتی خود را باز می یابد. باری تعالی در این عالم با عظمت، برای رسیدنِ انسان به هر مقصودی، وسیله ای قرار داده است كه انسان، بدون توسّل به آن وسیله، نمی تواند به مقصد و مقصود خود برسد.

3 . توسّل از دیدگاه قرآن

قرآن مجید «توسّل»را یك راه روشن برای رسیدن به قرب الی الله معرفی می فرماید:
«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَیْهِ الْوَسِیلَهَ وَ جاهِدُوا فِی سَبِیلِهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ؛ ای كسانی كه ایمان آورده اید! از خدا بترسید و برای نزدیك شدن به او «وسیله» بجویید و در راه او كوشش كنید، باشد كه رستگار شوید».

متوسّلین به اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ باید از آیه ی شریفه درس بگیرند كه توسّل تنها و بدون داشتن تقوا و پرهیز از گناه، نتیجه ی كامل نمی دهد. اول باید تقوا باشد، سپس توسّل و گریه و تضرّع، تا انسان به مقام قرب الهی نایل گردد و در گروه رستگاران قرار گیرد، كه می فرماید: «لعلّكم تُفلحون». كلمه ی «وسیله» در آیه ی شریفه، «مطلق» و خالی از هر گونه قیدی آمده است، پس معنای وسیع و گسترده ای را در بر می گیرد.