گنبدهاي نمکي ساختمانهاي زمين شناسي گنبدي شکلي هستند که هسته مرکزي آنها از سنگ تشکيل شده است.هنگامي که نمک تحت تاثير لرزش ناگهاني مانند زلزله قرار مي گيرد مانند يک ماده قابل ارتجاع عمل مي کند که يا خرد مي شود ، يا به حالت تغيير شکل برگشت پذير عکس العمل نشان مي دهد. اما هنگامي که توده نمک تحت تاثير فشار مداوم قرار گيرد مانند يک مانع غليظ عمل مي کند اين پديده را خزش مي گويند. شرايطي مانند نقطه ذوب انجماد ، چگالي ، تغييرات فشار و درجه حرارت در شکل گيري نمکها موثر مي باشند. اغلب گنبدهاي نمکي در نواحي گرمسير تشکيل مي شوند.
خروج گاز از درز وشکاف هاى ساختار سطحى ميدان نفتى ماماتين در جوار روستاى گنبد لران شهرستان رامهرمز يک اثر ژئوتوريسمى جذاب ديدنى و تماشايى خلق کرده است که دل هر بيننده اى را به وجد مى آورد وچشمانش را خيره مى کند. در اين محل گازهاى هيدروکربورى از پيچ وخم لايه هاى چين خورده زمين گذر مى کنند،خود را به سطح زمين مى رسانند،شعله ور مى شوند،به هرسويى زبانه مى کشند وخرمنى از شعله هاى رنگين آتش داغ فروزان وخروشان را به نمايش در مى آورند .چشمه هاى گازى گنبد لران اين نگين سرخ فام انگشترى سبز دشت ودمن منطقه ماماتين يکى از جاذبه هاى گردشگرى زمين شناسى کم نظير مناطق نفت خيز جنوب ايران به حساب مى آيد.
ميدان نفتى ماماتين اولين منطقه خوزستان است که بعلت تراوشات متعدد سطحى مورد توجه کاوشگران اوليه نفت واقع شده است. اين ميدان در 10 کيلومترى شمال خاورى شهرستان رامهرمز و 100 کيلومترى شمال خاورى اهواز در بين و در امتداد محورى ميدان هاى نفتى هفتکل و پارسى قرار دارد. به دلیل وجود همین چشمه های نفتی، ژرژبرنارد رینولدز (نماینده دارسی و فرمانده عملیات حفاری درایران) پس از ناکامی در غرب ایران (منطقه چیا سرخ) متوجه مناطق جنوب غربی ایران شد و در ماه سپتامبر1907 میلادی دو حلقه چاه در منطقه ماماتین حفر نمود.
سابقه تاريخى
آتش هاى جاودان محل نشت گازهاى طبيعى هستند که به طريقى آتش گرفته اند و مدتها سوخته اند و در حال حاضر آثار و بقاياى سوختگى در سنگهاى مجاور محل نشت ديده مى شود. در کيش ايرانيان باستان اينگونه آتش ها مقدس بوده و آنرا به زبان پهلوى اخورايشنيک مى ناميده اند. به زبان زرتشتى زوهيات به معنى آتش جاويدان جهنم خوانده شده است که محل نشت گاز به سطح زمين و به عبارتى قبلا آتش جاودان بوده است. چشمه های گازی گنبد لران نيز يکى از اين آتش هاى جاودان مى باشد که از گذشته دور تاکنون، درحال سوختن می باشد. اين اثر دائمى و هميشگى از يک سو به دليل شعله هاى مشتعل و ازسوى ديگر به دليل آنکه آثار و شواهد هيدروکربورى در سطح زمين را نشان مى دهد، يک اثر ژئوتوريسمى ارزشمند و گرانبها در ايالت زمين شناسى و زمين ساختى زاگرس به حساب مى آيد که نه تنها براى زمين شناسان بلکه براى همه علاقمندان به طبيعت جذاب و ديدنى مى باشد. در زير، اين جاذبه زمين شناسى که از ديدگاه تازه ژئو توريسمى (گردشگرى زمين شناسى) داراى اهميت ويژه اى مى باشد، معرفى مى گردد.
موقعيت جغرافيايى
چشمه هاى گازى گنبد لران در شرق شهرستان رامهرمز در فاصله تقريبى 6 کيلومترى جنوب شرق ماماتين در کنار جاده آسفالته رامهرمز–روستاى ابوالفارس، به مختصات جغرافيايى E494843 طول شرقى و E311625 عرض شمالى واقع شده است و ارتفاع آن از سطح دريا 441 متر مى باشد.
ژئوتوريسم چشمه های گازی گنبد لران
در این محل شعله های رنگين آتش سوزان و فروزان همچون سیلی خروشان از دامنه هاى تپه هاى مارنى بيرون مى زند. چندین تپه که در آغوش هم خفته اند در آتشی سرخ و سوزان می سوزند. رنگ ويژه تپه ها، آنها را از مناظر اطراف مجزا کرده , اطراف هاله آتش، سوخته و دود زده است. سازندهاى تشکيل دهنده تپه ها (سازند تبخيرى گچساران و سازند مارنى ميشان) در اطراف هاله سوخته و پخته شده اند به طورى که پاى فرد به راحتى در آن فرو مى رود. از کمرکش تپه ها تا اوج آنها زمين گرم و داغ بوده و در بخش هاى خاموش شده (گچ ترش غير فعال) آثار و شواهد بلورهاى گوگرد به چشم مى خورد. تغيير و تبديل تدريجى فرايند گچ ترش فعال به گچ ترش غير فعال به طور کامل مشخص مى باشد.
نام انگلیسی: Bostaneh Salt Dome نام فارسی : گنبد نمکی بستانه
گنبد نمكی بستانه در موقعیت جغرافیایی N2633 E5441 در استان هرمزگان واقع است. اين گنبد در فاصله 20 كيلومتري غرب بندر لنگه واقع شده است . مانند ديگر گنبدها با حركات قائم خود تغييراتي را در وضعيت لايه بندي اوليه واحدهاي ترشير كه در مجاورت بلافصل اين گنبد قرار دارند موجب شده است و بعضا آن را برگردانده است . از نظر چينه شناسي از واحد H1 با تشكيلات نمكي اثري ديده نمي شود . واحد H2 منحصر به رخنمون محدودي از مارن هاي قرمز رنگ همراه با ميان لايه هاي از آهك سياهرنگ بدبوست . واحد H3 بر روي واحد پيشين خود قرار گرفته و گسترش نسبتا زيادي دارد . اين واحد با سنگ هاي كربناتي سياهرنگ بدبو آغاز مي گردد . اين واحد با ضخامت لايه هايي گاهي تا حدود 5/1 متر در بخش فوقاني تبديل به ژيپس مي گردد . از طرفي درون واحد ژيپسي كاني سازي گوگرد به ميزان قابل ملاحظه اي انجام مي شود . گوگرد اين گنبددر گذشته اي نه چندان دور استخراج مي شده است . عامل تشكيل ضخامت زيادي از ژيپس و گوگرد همراه با آن را مي توان به وجود عناصر لازم در آهك هاي آلگي سياهرنگ بد بو نسبت داد . بر روي واحد هاي ژيپسي واحد ديگري با ضخامت متوسط تا زياد قرار دارد كه آهكي است .
واحد H4 نيز از گسترش قابل ملاحظه اي برخوردار است . اين واحد عبارت از توف هاي ماسه اي است كه به رنگ هاي مختلف سفيد ، خاكستري و قرمز ظاهر شده اند . لايه هاي توفي-ماسه اي با رنگ هاي متنوع در اين واحد معمولا به صورت متناوب با يكديگر قرار گرفته اند . به نظر مي رسد اين لايه ها داراي ژنزي يكسان بوده و تفاوت حاصله نتيجه شرايط Eh, Ph متفاوت و حاكم در زمان تشكيل لايه هاي فوق الذكر مي باشد .
از سنگ هاي نفوذي اين گنبد مي توان به توده هاي گابرويي اشاره كرد كه اغلب از آلتراسيون نسبتا شديدي تاثير پذيرفته اند . اين توده ها اغلب به هنگام بالا آمدن و تحت تاثير حركات كلي گنبد شديدا خرد شده اند .
گنبد نمكي كوه نمك ( بندر مغويه ) اين گنبد در غرب بندر مغويه واقع شده است و تماما از تناوب مارن ، ماسه سنگ ، طبقات نازك آهكي و انيدريت با ميان لايه هاي چند متري از نمك تشكيل شده است . واحدهاي چهارگانه هرمز در اين گنبد به طور مشخص قابل تفكيك نيستند . نفوذ ماگماي بازالتي در ميان اين رديف چشمگير است و باعث تبلوور دانه هاي نمك به صورت توده هاي بلورين شده است .
توده هاي ديابازي كه در جنوب گنبد و در 1 كيلومتري دريا رخنمون پيدا كرده اند تقريبا دگرسان نشده و داراي اندازه هاي ريز و متوسط هستند .
نام انگلیسی: Siaho (Khersin) Salt Dome نام فارسی : گنبد نمکی سیاهو (خرسین)
بخش سياهو در فاصله 55 كيلومتري محور بندرعباس-سيرجان و در 75 كيلومتري شمال خاوري بندرعباس قرار دارد . در فاصله 3 كيلومتري شمال باختري بخش سياهو ، گنبد نمكي سياهو واقع شده است و بخش اعظم آن را نمك تشكيل داده است و غارهاي نمكي آن بسيار طولاني است . اشكال انحلالي نمك به صورت متنوع در اين گنبد ايجاد شده است .
آب شوري كه از گنبد سرچشمه مي گيرد به زمين هاي كشاورزي اطراف و آبهاي شيرين منطقه اثرات زيانباري وارد نموده است كه در اين مورد لازم است به منظور حفاظت اراضي كشاورزي از پيشروي آب شور ، اقدام به ايجاد حوضچه هايي نموده كه آب شور درآن تبخير گردد و نمك آن هم قابل استفاده گردد و با اين راه حل از پيشروي گنبد نمكي هم جلوگيري مي شود .
گنبد سياهو ذخاير متنابهي از نمك را دارد كه اين نمك در صنايع شيميايي مورد استفاده قرار مي گيرد . از خاك سرخ آن نيز در صورت تغليظ و شستشو در صنايع رنگ سازي داخل كشور استفاده مي شود .اين منطقه با وسعت 2200هکتار در جوار روستاي خرسين دهستان سياهو از توابع بخش فين بندرعباس در مختصات جغرافيايي N2747 تا N2750 عرض جغرافيايي و E5616 تا E5613 طول جغرافيايي قرار دارد.دسترسي:اين اثر در 55 كيلومتري جاده ارتباطي بندر عباس – سيرجان در شمال روستاي سياهو واقع شده است. دسترسي به مسير از طريق جاده آسفالته و خاكي با گذشتن از روستاي دره گز امكان پذير است.پدیده های فيزيكي منطقهمنطقه از يك رشته كوه تشكيل شده كه به صورت گنبد نمكي از داخل زمين بيرون آمده به طوريكه نوك گنبد هنوز بدون تغيير از بافت طبيعي اطراف پوشيده از بادام كوهي مي باشد ولي قسمت هاي جانبي گنبد تحت تاثير فشار هاي دروني زمين به صورت نمك ظاهر شده است و به علت نمكي شدن بافت خاك داراي پوشش قابل توجهي نمي باشد. اهميت منطقهاين منطقه به دليل دارا بودن ويژگي هاي منحصر به فرد خود در مقايسه با ساير گنبد هاي نمكي موجود در استان داراي چشم انداز هاي منحصر به فرد به خصوص آبشار نمكي، قنديل هاي متنوع با ستون هاي عظيم نمكي مي باشد.در داخل اين گنبد چشم انداز هاي متعددي وجود داردكه حالت آبشار مانند به خود گرفته و تشكيل قنديل هاي نمكي متنوع با زيباييهاي خاص خود را به وجود آورده است. همچنين در داخل اين تپه ستون هاي بسيار عظيم نمكي وجود دارد كه نظر هر بيننده را به خود جلب مي نمايد. از اين پتانسيل ها ي طبيعي مي توان در جنبه هاي آموزشي و تفرجي استفاده كرد.غار طبیعی سیاهو محیط کوه غالبا" از سنگهای ناپایدار و نمکی تشکیل شده است از اینرو پیشروی در این غار باید با احتیاط کامل انجام شود. ارتفاع دهانه غار ٣ متر، عرض دهانه ٤ متر و طول غار ١٧٨ متر میباشد.پس از طی چند متر وارد تالاری میشوید که در واقع بزرگترین و تنها تالار این غار است. پس از حدود ١٠ متر پیشروی در تالار به یک حفره و یا به اصطلاح گربه رو واقع در سمت چپ تالار میرسید که شما را وارد راهروی اصلی غار میکند.این راهرو بدون داشتن راههای فرعی و گمراه کننده تا طول ١٧٠ متری داخل غار پیش ميرود. در هنگام ورود به راهرو بسادگی متوجه شیب غار میشوید و این شیب بطرف بالا تا رسیدن به انتهای غار ادامه مییابد.به طور متوسط ارتفاع این راهرو تا پایان غار ٣ متر و عرض آن نیز در عریض ترین قسمتها بين 5 تا ١٠ متر است. در طول مسیر چند گربه رو و راهروی کوتاه و تنگ وجود دارد که پیشروی را قدری کند میکند. در طول مسیر قندیلهای نمکی متعددی دیده می شوند که جزء جدا ناشدنی این غار زیبا و بکر هستند. لازم به ذکر است جریان آب شوری در غار وجود دارد که با توجه به شیب غار در فصل زمستان و بارش های شدید دارای سرعت نسبتا" زیادی به سمت خارج غار میباشد. پس از ١ساعت غار نوردی به انتهای غار میرسید. بهترین فصل برای بازدید از غار اوایل بهار و تابستان است که میزان بارندگی کم میباشد. به علت ریزشی و ناپایدار بودن دیواره های غار و بطور کلی محیط این کوه بازدید از غار در فصل هایی که با بارش شدید همراه میشود به هیچوجه توصیه نمیشود. از آنجائیکه آب آشامیدنی در داخل و همچنین در نزدیکی غار در دسترس نیست میبایست از قبل پیش بینی های لازم بعمل آید و نکات ایمنی را در خصوص غارها رعایت کنید.در سرتاسر مسیر غار قندیل ها و گنبد های نمکی وجود دارند و در میانه غار آبشار نمکی به ارتفاع 12 متر قابل رویت است. در قسمتهایی از مسیر شیب زیاد و پوشیده بودن مسیر از نمک با جریان داشتن آب از زیر پوشش نمکی پیشروی را قدری مشکل میکند.
گنبد نمكی قلات (کلات) در موقعیت جغرافیایی N271839 E560357 در استان هرمزگان واقع است. روستاي قلات يا كلات در امتداد جاده بندر خمير به بندرعباس در فاصله 50 كيلومتري شمال غرب بندرعباس واقع شده است .
در كنار اين روستا گنبدي ديده مي شود كه رديف هاي H1,H2,H3 مجموعه هرمز را در خود دارد . در اين گنبد ، نمك ظاهر نشده است . نفوذهايي از نوع ريوليت تا ريوداسيت در حاشيه اين گنبد رخنمون دارد . كربنات هاي رديف H3 سازند هرمز در اين گنبد تجزيه شده و به ژيپس تبديل گشته اند كه بر روي رديف ماسه سنگي ، مارني و خاك سرخي ديده مي شود . توف ريوليت هاي سفيد رنگ در قسمت هاي مركزي و حاشيه گنبد رخنمون دارد . از لحاظ ارزيابي اقتصادي اين گنبد ارزش چنداني ندارد مگر براي استفاده از سنگ هاي ساختماني آن در سازه هاي دريايي .
نام انگلیسی: Lemzan Salt Dome نام فارسی : گنبد نمکی لمزان
گنبد نمكی لمزان در موقعیت جغرافیایی N2656 E5453 در استان هرمزگان واقع است. در فاصله 40 كيلومتري شمال غرب بندر خمير واقع شده است . اين گنبد نسبتا بزرگ و مرتفع از ميان سازندهاي متعلق به ترشير سر بيرون آورده و موجب تغييراتي در شيب لايه هاي مجاور گنبد شده است .همچنين چگونگي و گسترش سنگ هاي ماگمايي در اين گنبد تفاوت هايي با ديگر گنبدهاي موجود دارد .
واحد H1 يا سنگ نمك در اين گنبد ديده نمي شود و H2 گسترش نسبتا كمي دارد و محدود به مارن ها ، ماسه سنگ هاي مارني قرمز رنگ و كمي آهك هاي سياهرنگ است . واحدH3 گسترش نسبتا وسيعي داشته و عبارت از سنگ هاي كربناتي ماسه اي رنگ روشن و بعضا سنگ هاي آهكي سياهرنگ است . واحد H4 وجه تمايز اين گنبد با ساير گنبدهاست . گسترش آن زياد بوده و شايد بتوان گفت قسمت اعظم گنبد را شامل مي شود و شامل لايه هاي متناوبي از ماسه سنگ هاي گري وكي است و بعضا واجد ساختارهاي رسوبي و توفيت ها و توف هاي سفيد رنگ و روشن است ، ضخامت اين واحد به حدود 200 متر مي رسد .
توده هاي نفوذي اسيدي و بازيك در اين گنبد به چشم نمي خورد اما جريان هايي از گدازه هاي بازيك كه شديدا خرد شده ولي حالت طبقه اي را تا حدي حفظ كرده اند ديده مي شود . از نظر اقتصادي تا كنون پتانسيل خاصي مشاهده نگرديده است .
نام فارسی : گنبد نمکى مزايجان گنبد نمکى غربی مزايجان در موقعيت جغرافايايى N2803 شمالى و E5428 شرقى در استان فارس قرار دارد و با توجه به ابعاد مناسب در نقشه هاى زمين شناسى شرکت نفت مورد توجه قرار گرفت. اين گنبد کاملاً فرسوده و فاقد پتانسيل است. حتى رخنمونى از نمک در تصوير ماهواره اى مشاهده نمى شود و تمام سطح گنبد را خاک و رسوبات سطحى حاصل از انحلال نمک ميپوشاند. این گنبد نمکی در 30 کیلومتری جنوب شرقی شهرستان شهر پیر و 18 کیلومتری غرب روستای مزایجان قرار گرفته است. گنبد دایره ای شکل و قطر آن در حدود 2.5 کیلومتر است. بلندترین ارتفاع گنبد 1279 متر واقع در شمال آن قرار دارد که با توجه به ارتفاع 1110 متری دشت مجاور آن، در حدود 170 متر از سطح دشت بالاتر است. دسترسی به این گنبد از طریق بستر مسیل رودخانه واقع در غرب روستای مزایجان امکانپذیر است.
گنبد نمکى کهنه در موقعیت جغرافیایی N275938 E545449 در استان فارس واقع است. گنبد نمکى کهنه در هفتاد کيلومترى شرق شهر لار در استان فارس و در فاصله ناچيزى در شمال غرب روستاى على آباد قرار دارد. گنبد نمکى کهنه در شرق کمربند چين و تراست زاگرس و در انتهاى شرقى طاقديس کوه کلات شيخ قرار دارد . به صورت کوهستانى صعب العبور و يک گنبد نمکى فرسوده است. دسترسى به اين گنبد از طريق جاده لار به شاه غيب امکانپذير است. به علت توپوگرافى خشن نمک، دسترسى به بسيارى از ارتفاعات نمکى بسيار دشوار است. از طريق آبراهه هايى که پيرامون اين گنبد وجود دارد ميتوان به نمکير دسترسى داشت.
وسعت گنبد نمکى حدود 21 کيلومتر مربع است. بلندترين نقطه کوه نمک از سطح دريا 1100 متر ارتفاع دارد وارتفاع پايين ترين رخنمون نمک از سطح دريا حدود 700 متر است. درجه حرارت در روزهاى تيرماه گاهى به 50 درجه مى رسد اما حداقل دما در بهمن ماه گاهى کمتر از 5 درجه است. بارش هر سال در فصلهاى زمستان و در بهار اتفاق مى افتد و در صورت وقوع به شکل رگبارهاى تند است که باعث جريان سيلاب در آبراهه ها ميشود. فرسايش توسط آب باران انجام مى شود و تيغه هاى برنده و اشکال نيزه اى در سطح نمک ايجاد مى کند. با توجه به شرايط زمين شناسى و ژئومرفولوژى منطقه،جريان آبراهه ها از ديواره هاى پيرامون گنبد به سمت اطراف و در نهايت به سمت جنوب در نيمه جنوبى نمکير و به سمت شمال در نيمه شمالى نمکير است، صدها آبراهه کوچک و بزرگ با طرح شعاعى نمک را مى برد انحلال ناشى از بارندگى هاى پياپى باعث تشکيل ضخامت قابل توجهى از خاک سطحى و باقيمانده هاى نامحلول سازند هرمز در سطح نمک شده است.
رسوبات جوان بستر رودخانه ها و آبرفت هاى کواترنر که به علت توپوگرافى سنگ بستر نمکير، گسترش قابل توجهى ندارند و نمک ثانويه سفيدرنگ در بستر اين دره ها اگرچه تشکيل مى شود اما حجم و گسترش آن زياد نيست. به علت شيب زياد دره ها در زمان بارندگى حجم قابل توجهى از شورآبه در پهنه نمکى شمال روستاى على آباد تجمع کرده و لذا حوضچه هاى محلى نمک گيرى در مقياس کوچک در شمال روستاى على آباد وجود دارد. خاک هاى برجا به همراه باقيمانده هاى ولکانيکى سازند هرمز يکى از مهمترين و وسيعترين واحدهاى سنگ شناسى جوان را در نمکير تشکيل مى دهد. البته در ديواره هاى پرشيب اين واحد گاهى نمک هرمز نيز رخنمون دارد. اين واحد در تصوير ماهواره اى بيشتر به رنگ خاکسترى تا خاکسترى آبى ديده مى شود و بر اساس بازديدهاى صحرايى تا 50 درصد از خاک سطحى تشکيل شده و 50 درصد ديگر شامل سنگ هاى ولکانيکى هوازده، اکسيدهاى آهن و گچ است. گروه ديگرى از باقيمانده هاى نامحلول مرتبط با سازند هرمز عبارتست از انبوهى از اکسيدهاى آهن که به علت وفور خاک هاى برجا عيار قابل توجهى از آهن نداشته و رنگ هاى قرمز تا قهوه اى را در تصاوير ماهواره اى ايجاد مى کند. اين واحد علاوه بر اکسيد آهن و خاک سطحى شامل اندکى سنگهاى ولکانيکى هوازده به همراه رخنمون هاى محدودى از نمک در ديواره پرشيب دره ها است.
بخش اصلى رخنمون نمک در گنبد نمکى کهنه از توده هاى يکنواخت نمک هرمز تشکيل مى شود که رخنمون هاى آن محدود به گوشه شمال شرقى گنبد است. همراه نمک مجموعه نامنظمى از مواد رسى، اکسيدهاى آهن و گچ وجود دارد که به واحدهاى رسوبى – ولکانيکى سازند هرمز مربوط مىشود و به همراه نمک هرمز بالا آمده است.
گنبد نمکی آخ در موقعیت جغرافیایی N3415 E5036 در استان قم واقع است. گنبد آخ در 47 كيلومتري جنوب باختري قم واقع شده و در حال حاضر از اين گنبد توسط شركت خدمات معدني بصورت رو باز نمك استخراج ميشود ( معدن آخ ) . طبقات نمكي توسط مارن هاي خاكستري متمايل به سبز كه ژيپسيفرند همراهي مي گردد . در طبقات اين گنبد اول مارن هاي خاكستري متمايل به سبز حاوي لايه هاي نازك گچ و بعد لايه هاي رنگين نمك قرار دارد .
گسترش گنبد در جهت شمالي – جنوبي 100 و در جهت خاوري – باختري در محل معدن حدود 150 متر و داراي ارتفاع 50 متر ميباشد .
منطقه اسماعيل آباد شامل كفه نمكي و گنبدهاي نمكي در فاصله تقريبي 15 كيلومتري شمال باختري راور كرمان واقع شده است . در اين گنبد ، نمك هاي صورتي رنگ و نمك هاي ثانويه (قنديل) وجود دارد .
