نوروز از دیدگاه اسلام‏

[Ali]

نوروز از دیدگاه اسلام‏


آمد بهار و بوستان شد رشک فردوس برین
گلها شکفته در چمن، چون روی یار نازنین


گسترده باد جانفزا، فرش زمرّد بی شمر
افشانده ابر پُر عَطا، بیرون ز حد، درِّ ثمین


از ارغوان و یاسمن، طرف چمن شد پرنیان
وز اُقحوان و نسترن، سطح دَمَن دیبای چین


از لادن و میمون رسد، هر لحظه بوی جان فزا
وز سوری و نعمان وزد، هر دم شمیم عنبرین


از سنبل و نرگس، جهان باشد به مانند جنان
وز سوسن و نسرین، چون روضه خلد برین


تا باد نوروزی وزد، هر ساله اندر بوستان
تا ز ابر آذاری دمد، ریحان و گل اندر زمین


بر دشمنان دولتت هر فصل باشد چون خزان
بر دوستانت هر مهی بادا چو ماه فروردین (1) ​

 

[Ali]

عیدهای اسلامی


تا آن جا که در تاریخ ملّتهای مختلف مشاهده شده و میشود، جوامع بشری به تفاوت آداب و رسوم و اعتقادات خود، هر یک، یا روزهای خاصّی را در سال، جهت یادآوری و تجدید خاطره نسبت به موضوعات ویژهای که در تاریخ و فرهنگ آن ملّت اهمیت زیادی داشته است، هر سال مراسم ویژهای به آن مناسبت برگزار میکرده و آداب و رسوم خاصّی را انجام میداده اند.


در قرآن کریم میخوانیم: «قال عیسی بن مریم اللّهمّ ربّنا انزل علینا مائدة من السّماء تکون لنا عیدا لاوّلنا و اخرنا و آیة منک وارزقنا و انت خیر الرّازقین» (2) ؛ «عیسی بن مریم عرض کرد: خداوندا! پروردگار! از آسمان مائدهای بر ما بفرست؛ تا برای اوّل و آخر ما، عیدی باشد، و نشانهای از تو! و به ما روزی ده و تو بهترین روزی دهندگانی.»


عید از مادّه «عود» گرفته شده، به معنی «بازگشت» است. به گفته راغب اصفهانی: «بازگشت به وضعیت مطلوب گذشته است.» به روزهای سرور و شادی نیز گفته میشود. (3)

 

[Ali]

میبدی میگوید: «سمّی العید عیدا لان اللّه تعالی یعود بالرّحمة إلی العبد، والعبد یعود بالطّاعة إلی الرّب؛ (4) عید (بازگشت) بدین سبب عید نامیده شد که: خداوند متعال با رحمت خود به سوی بندهاش بر میگردد و بنده با فرمانبری به سوی پروردگارش باز میگردد.»
علامّه طباطبایی در ذیل این آیه میفرماید: «خصوصیت عید این است که زمینه وحدت کلمه و تجدید حیات اجتماعی را فراهم ساخته، نشاط و سرزندگی میآفریند و هر بار که فرا میرسد، عظمت دین را تجدید میکند.» (5)
بدین سبب در اسلام روزهایی عید نامیده شده که همه این خصوصیتها را در بر دارد و در هر یک از آنها به گونهای بازگشت انسان به فطرت توحیدیاش مطرح است.


مهمترین اعیاد اسلامی عبارتند از:
اوّل شوّال؛ عید فطر
دهم ذیحجّه؛ عید قربان
هیجدهم ذیحجّه؛ عید غدیر
جمعه؛ عید محمّدصلی الله علیه وآله
بنابراین: «عید، نه جامه رنگارنگ پوشیدن است که این عید کودکان است؛ نه شربت، شیرینی و غذاهای متنوّع خوردن که این عید شکمبارگان است؛ نه به سیاحت و تفرّج بی محتوی پرداختن که این عید ولگردان است؛ نه بی بندوباری، هرزگی و عیاشی کردن که این عید بلهوسان است؛ نه قاه قاه خندیدن، هم دیگر را به مسخره گرفتن و به بازی روز گذراندن که این عید غافلان است؛ نه تاب خوردن، سبزه رویاندن، سفره هفت سین چیدن و رنج پختن «سمنو» کشیدن که این عید خرافه پرستان است.

 

[Ali]

از دیدگاه اسلام هیچ کدام از اینها مفهوم عید نیست. عید اسلامی موفقیت در راه انجام وظیفه تطهیر نفس، تصفیه جان و تمرین صبر و استقامت است. چون «عید فطر» پس از ماه مبارک رمضان. عید، گذشتن از امتیازات، رسیدن به هم آهنگی و شرکت در وحدت بزرگ اسلامی، شکستن غرور و خودخواهی و ترک نازپروریها، سایه نشینیها، مشتاقانه ندای حق را لبیک گفتن... و سرانجام خود را بازیافتن و به خدا رسیدن است. چون «عید اضحی» (عید قربان) پس از دوران سازنده حج.


عید، چون قطرهای به دریای جمع پیوستن از انزوا درآمدن، گسستهها را به هم بستن و صف صف به هم پیوستن، پیوند خود را با خدا استوار کردن و دین خود را هر هفته تحکیم بخشیدن است همچون جمعه که «عید محمدصلی الله علیه وآله» است. (6)


برترین عید روزی است که خداوند متعال نعمتش را بر مسلمانان تمام کرد و ارکان دین را محکم و استوار نمود و رسالت را به امامت پیوست و رهبر آینده مسلمانان را معرّفی کرد و فرزند کعبه را بر فراز منبر امامت نشاند چون هیجدم ذیحجّه «عید غدیر خم».

 

[Ali]

بهار طبیعت
در روایت آمده است که: «هر چیزی را بهاری است...» (7)
و عید نوروز، بهار طبیعت است. اگر ما خرافات و نقاط منفی و تارک را از چهره این عید بزداییم و بگذاریم هم رنگ طبیعت با صفا، باشد، در دید مکتب نیز عیدی، عزیز و ارجمند خواهد بود.
مقام معظم رهبری در جواب سؤالی درباره عید نوروز فرمودند: «اسلام با آداب و سنن ملّتهای مختلف سر جنگ ندارد، گرچه که در اسلام آداب و سنن خاصّی هست، هیچ اشکالی ندارد که ملّتهای گوناگون در کنار آداب و سنن اسلامی، آداب و سننی را که از قرنها تجربه یا عادت یا به هر حال از گذشتگانشان به ارث برده اند، حفظ کنند.


تنها یک شرط باید مورد ملاحظه قرار بگیرد و آن این است که این آداب و سنن ملّتها با روح اسلام منافاتی نداشته باشد و هدف گیری حرکت اسلامی را مختل نکند...
می دانیم که هدف اصلی اسلام عبارت است: از به کمال رساندن معنوی انسانها که این هم در سایه تحقق یک اجتماع بر معنای توحید، عملی است و لاغیر...
هر سنتی در جامعه که با این جهت گیری مخالفت بکند، با اسلام مخالف است و اسلام آن را قبول نمیکند...

 

[Ali]

حالا یک ملّتی رسمش این است که اوّل بهار را جشن میگیرد و حلول بهار را برای خودش یک روز نو، روز شیرین و روشنی میداند، این چه اشکالی دارد؟ نوروز یعنی، روز نو، یعنی، اوّلین روز سال نو و مبداء سال را هم اوّل بهار میگیرد، این چیزی نیست که اسلام با آن مخالفت کند.» (8)


آری، عید واقعی انسان - که برترین مخلوق الهی و گل سرسبد عالم خلقت است - بازگشت به خویشتن، توجّه به مبدأ هستی، تعلیم کتاب سعادتش و در نهایت خود را باز یافتن و به خدا رسیدن است.


امیرالمؤمنین علیه السلام میفرماید: «تعلّموا ا لقرآن فانّه احسن الحدیث و تفقّهوا فیه فانّه ربیع القلوب...؛ (9) قرآن را بیاموزید که بهترین گفتار است و آن را بفهمید زیرا که بهار دل هاست.» یعنی، جان و روان انسان با تعالیم عالی الهی شکوفا میشود. با عمل به دستورات پروردگار به بار مینشیند.


امیرالمؤمنین علی علیه السلام میفرماید: «کلّ یوم لایعصی اللّه فیه فهو یوم عید؛ (10) هر روزی که خداوند متعال نافرمانی نشود، آن روز عید است.»
البته آن گونه که قرآن میفرماید: از بهار طبیعت، حیات دوباره یافتن گلها و گیاهان، سبزهها و درختان، به جنب وجوش آمدن پرندگان و حیوانات، طراوت یافتن باغها و چمن زارها، باید درس رستاخیز و بازگشت به سوی خدا را آموخت.

 

[Ali]

خداوند متعال میفرماید: «زمین را جامد و افسرده و بی روح و بی جنبش میبینی، امّا همین که آب باران بر آن نازل کنیم، به جنبش و حرکت درآید و فزونی گیرد، و انواع گیاههای سرافراز میرویاند. این از آن جهت است که خدا حق مطلق است و نظام زنده کردن مردهها در قبضه قدرت اوست، و اوست که بر هر چیزی تواناست.» (11)


نوروز در روایات


با آن که بسیاری از سنّتهای ایرانیان بعد از ظهور اسلام در ایران از بین رفت و سنّتهای اسلامی جای آنها را گرفت، عیدنوروز کم و بیش در میان آنها باقی ماند. شاید به خاطر این باشد که در این روز امور معنوی و حوادث مذهبی متعددی به وقوع پیوست که آن را جاودانه ساخت. حتّی بنابر بعضی از روایات، قبل از ظهور اسلام نیز این روز مورد توجّه انبیا و اولیای الهی بوده است. (12)
در این جا بعضی از روایات را مورد توجّه قرار میدهیم.

 

[Ali]

1 - روز پیمان با خدا
علامّه مجلسی میگوید: «در بعضی از کتب معتبره دیدم که معلّی بن خنیس میگوید: روز نوروز خدمت امام صادق علیه السلام رفتم. پرسید: این روز را میشناسی؟
گفتم: روزی است که عجم آن را بزرگ میشمرند و در آن به یکدیگر هدیه میدهند.
حضرت فرمود: قسم به بیت عتیق که در مکّه است. این نیست مگر به جهت موضوعی قدیمی که برای تو تفسیر میکنم... نوروز، روزی است که خداوند از بندگان پیمان گرفت به این که جز او را نپرستند... و آن از اوّلین روزی است که خورشید طلوع کرد و بادها وزیدن گرفت و زمین پر از شکوفه شد، سفینه حضرت نوح علیه السلام بر «جودی» قرار گرفت... و پیامبر گرامی اسلام علیه السلام به اصحاب امر فرمود: با علی علیه السلام به عنوان «امیرالمؤمنین» بیعت کنند... و هیچ روزی نوروز نیست مگر این که در آن روز ما انتظار فرج داریم، زیرا نوروز از روزهای ما و روزهای شیعیان ماست، عجم آن را حفظ کردند و شما آن را ضایع نمودید... و آن اوّلین روز سال پارسیان میباشد...» (13)
2 - روز ولایت
در بعضی از روایات تحقق حاکمیت حقّ و ولایت الهی در جامعه مهمترین عید شمرده شده است:
امام صادق علیه السلام میفرماید: «فإنّ الانبیاء - صلوات اللّه علیهم - کانت تأمر الاوصیاء بالیوم الّذی کان یقام فیه الوصی ان یتّخذ عیدا...» (14)
سیره انبیا همواره این چنین بوده که به جانشینان خود امر مینمودند تا روز تعیین و نصب وصی و جانشین را عید بگیرند.
آن گونه که در بعضی از روایات آمده و عدّهای از علمای بزرگوار تصریح نموده اند (15) و در گاهنامه تطبیقی (16) به روشنی مشخّص گردیده روز عید غدیرخم با اوّل فروردین سال دهم هجری شمسی مطابق بوده است. عید نوروز به برکت ولایت، رنگ الهی به خود گرفت و در بین شیعیان و ایرانیان شهرت و استمرار یافت.
«المعلّی بن خنیس عن الصّادق علیه السلام: انّ یوم النّیروز، هو الیوم الّذی اخذ فیه النّبی صلی الله علیه وآله لامیرالمؤمنین علیه السلام العهد بغدیرخم، فاقرّوا له بالولایة، فطوبی لمن ثبت علیها، والویل لمن نکثها... (17) ؛ نوروز، روزی است که پیامبرصلی الله علیه وآله از مردم برای امیرمؤمنان علیه السلام در غدیر خم پیمان ولایت گرفت و مردم به ولایت او اقرار کردند. خوش به حال کسی که بر آن پیمان ثابت بماند. وای بر کسی که آن عهد را بشکند...»
با این بیان پاسخ این سؤال که چرا اعراب نوروز را ضایع کردند؟ نیز روشن میشود.
اعراب به پیروی از دستگاه خلافت بنی امیه و بنی عباس چون نوروز را روز ولایت و خلافت الهی میشناختند. سخت کوشیدند که اهمّیت این روز را مخفی کرده، ضایع سازند. لذا برای لکه دار کردن نوروز، این روز را بازماندههای مجوس معرّفی کرده اند. تا جایی که میبنیم حضرت امام موسی بن جعفرعلیه السلام نیز در مقام «تقیه» به منصور دوانقی میفرماید: «... از رسمهای فرس است و اسلام آن را از بین برده است...» (18)
بعضی افراد این روایت را دلیل بر عدم مشروعیت نوروز گرفته اند امّا با توجه به روایات معارض، حمل بر تقیه شده است و بهترین دلیل بر عظمت نوروز است و گویای این است که خلفا تا چه اندازه برای از بین بردن نوروز میکوشیده اند و پس از یک دوره تبلیغات خلفا که نوروز کاملاً مسخ و در افکار عمومی مسلمین از سنّتهای مجوس معرّفی شد، منصور دوانقی حضرت امام موسی بن جعفرعلیهما السلام را در این روز وادار به جلوس میکند تا از طرفی (مانند مأمون) برای خود موفقیت کسب کند و از طرفی حضرت را در معرض اعتراض اعراب قرار دهد.
به هر حال شکّی نیست در این که از نظر اهل بیت نوروز از روزهای مهمّ مذهب معرّفی شده، تحلیل آن البته با آداب و رسومی که در روایات بیان شده است، بسیار پسندیده میباشد.

 

[Ali]

3 - آداب نوروز


معلّی بن خنیس به نقل از امام صادق علیه السلام درباره نوروز میگوید: «و اذا کان یوم النیروز فاغتسل والبس انظف ثیابک و تطیب باطیب طیبک و تکون صائما ذلک الیوم... (19) ؛ هنگام نوروز غسل کن، پاکیزهترین لباس هایت را بپوش و به خوش بوترین عطرهایت خود را خوش بو نما و در آن روز، روزه باش.»
در دنباله روایت، دستور چهار رکعت نماز بعد از اقامه نماز ظهر و عصر، و سجده شکر و دعای مخصوص در این روز ذکر شده است. که بر عظمت و کرامت و فضیلت نوروز دلالت دارد.
مرحوم شیخ بهایی در جامع عبّاسی مینویسد: «بعد از سلام (نماز) به سجده میرود و این دعا را در سجده بخواند: اللّهمّ صلّ علی محمّد و آل محمّد الاوصیاء المرضیین و علی جمیع اسمائک و رسلک افضل صلواتک و بارک علیهم بافضل برکاتک و صلّ علی ارواحهم و اجسادهم. اللّهمّ بارک علی محمّد و آل محمّد و بارک لنا فی یومنا هذا الّذی فضّلته و کرّمته و شرّفته و عظّمت خطره، اللّهمّ بارک لی فیما أنعمت به علی حتّی لا اشکر أحدا غیرک، و وسّع علی فی رزقی یا ذاالجلال و الاکرام» (20)


این حدیث مورد استناد بسیاری از فقها برای استحباب غسل و روزه و نماز در روز نوروز قرار گرفته است.
صاحب وسائل الشیعه این روایت را در سه مورد نقل کرده و به آن تمسّک نموده است. (21)


صاحب جواهرالکلام همین روایت را از مصباح و مختصر آن نقل کرده و دلیل استحباب این اعمال در روز نوروز دانسته است و فرموده است که غسل کردن در روز نوروز بین علمای متأخرین مشهور میباشد بلکه هیچ مخالفی برای این حکم پیدا نکردم. (22)
مرحوم علّامه مجلسی در زاد المعاد میفرماید: «به سندها معتبر از معلّی بن خنیس که از خواصّ حضرت امام صادق علیه السلام بود (این روایت) منقول است.» (23)

 

[Ali]

هدیه نوروزی
ابراهیم کرخی میگوید: «از امام صادق علیه السلام درباره مرد ثروتمندی که روز مهرگان یا نوروز، مردم به او هدیه میدهند ولی او در عوض، احسانی نمیکند سؤال کردم، امام علیه السلام فرمود: آیا آنها اهل نماز هستند؟
گفتم: آری.
فرمود: هدیه آنها را باید بپذیرد و او نیز در مقابل برای آنها هدیهای بفرستد...» (24)
در روایتی دیگر میخوانیم: «اتی علی علیه السلام بهدیة النیروز، فقال علیه السلام: ما هذا؟ قالوا: یا امیرالمؤمنین الیوم النّیروز، فقال علیه السلام: اصنعوا لنا کلّ یوم نیروزا؛ (25) هدیه نوروزی باری علی علیه السلام آورده شد حضرت پرسید: این چیست؟
گفتند:ای امیرمؤمنان! امروز نوروز است.
فرمود: هر روز را برای ما نوروز بسازید.»
شایان ذکر است که علی علیه السلام هدیه نوروزی را قبول کرد و بعد از او از زمان حجّاج بن یوسف ثقفی جشن نوروز و مهرگان نزد خلفا و رجال حکومتی و عامّه مردم به طور یکسان رسمیت یافت. (26)