دکترعليرضا منعام چكيده:در فرهنگ اسلامي, تحقيق در طبيعت و كشف قوانين حاكم بر آن, علاوه بر آن كه به عنوان آيات الهي و راهنماي انسان به سوي شناخت, نقشي اساسي دارند مي توانند به عنوان باور, راهنما و الگوي انسان در ساختن محيطي مناسب زيست و هماهنگ با نظم موجود در كائنات مورد بهره برداري قرار گيرند.
اين گفتار با گردآوري و تفحص در ديدگاههاي كلي اسلام به عناصر طبيعت و انديشه هاي اسلامي و تاثيرات آنها بر تمدن اسلامي كمك به شناخت طبيعت به عنوان نشانه هاي از حكمت خداوند مي كند . اين هدف اساسي در جايگاه خاص خود تمامي مجموعه گفتار را در بر مي گيرد ولي سعي اين تحقيق در رسيدن به هدفي خاص با عنوان نظر در طبيعت براي رسيدن به يك جز از كليات مي باشد كه در راستاي هدف كلي است
عناصر طبيعت به عنوان بارزترين نمونه ها و همچنين نشانه هاي كه پيش از اسلام در افكار جايگاه هاي مقدسي داشته اند و در دين اسلام با نگرشي خدا شناسانه به آن تفكر مي شود يكي از مسائل مورد بحث مي باشد . البته از متون ديني و سخنان ائمه و علما تا علوم طبيعي و احكام اسلامي ياري جسته مي شود .
در تمدن اسلامي بخصوص هنر هاي تجسمي و معماري و شهرسازي انگيزه هاي طبيعت گرايانه اسلام كاوش شده تا جلوه هنر اسلامي و زيبا هاي طبيعت آن را عرضه كند .اين چرخه بصورت كامل باز بسوي شناخت و تحقيق در طبيعت و كشف قوانين حاكم بر آن بر ميگردد و سيري نامتناهي دارد . از يك سو شناخت و از سوي ديگر نظاره . حال شايد به فرازهاي كلام امام علي(ع) با كلماتي همچون فكر كن, تامل كن, نظر كن, بدان, تعجب كن, و عبرت بگير، آغاز مي شوند بيشتر توجه كرده و بيابيم كه آنها بيانگر اهميت "تفكر" در طبيعت و عناصر آن است.اين گفتار چون با ديدگاه تخصصي معماري منظر گردآوري و تدوين شده است سعي مي گردد جايگاه خود را در آن حيطه ديده و مسائل فقهي و برداشت هاي ديني را به ياري اين ديدگاه تخصصي بياورد. در همين راستا است كه مبحث نظاره در طبيعت هم به مفهوم عام شناخت و هم به معناي تخصصي آن از ديدگاه فرهنگ اسلامي به عنوان نتيجه تخصصي انتخاب شده است . ينقلب اليك البصر حاسباً و هو خسير( چشمان تيزبين تو در نظاره به آن تماشا گه در حالي كه خود احساس لزوم بازگشت مي نمايد و خسته و درمانده مي شود, بسوي تو نظاره گر بر مي گردد.)
مقدمه : در فرهنگ اسلامي، تحقيق در طبيعت و كشف قوانين حاكم بر آن، علاوه بر آن كه به عنوان آيات الهي و راهنماي انسان به سوي شناخت نقشي اساسي دارند مي توانند به عنوان باور راهنما و الگوي انسان در ساختن محيطي مناسب زيست و هماهنگ با نظم موجود در كائنات مورد بهره برداري قرار گيرند.
اين تحقيق با گردآوري و تفحص در ديدگاههاي كلي اسلام به عناصر طبيعت و انديشه هاي اسلامي و تاثيرات آنها بر تمدن اسلامي كمك به شناخت طبيعت به عنوان نشانه هاي از حكمت خداوند مي كند.
اين هدف اساسي در جايگاه خاص خود تمامي مجموعه گفتار را در بر مي گيرد ولي سعي اين تحقيق در رسيدن به هدفي خاص با عنوان نظر در طبيعت براي رسيدن به يك جز از كليات مي باشد كه در راستاي هدف كلي است.
عناصر طبيعت به عنوان بارزترين نمونه ها و همچنين نشانه هاي كه پيش از اسلام در افكار جايگاه هاي مقدسي داشته اند و در دين اسلام با نگرشي خدا شناسانه به آن تفكر مي شود يكي از مسائل مورد بحث مي باشد. البته از متون ديني و سخنان ائمه و علما تا علوم طبيعي و احكام اسلامي ياري جسته مي شود. تمدن اسلامي بخصوص هنر هاي تجسمي و معماري و شهرسازي انگيزه هاي طبيعت گرايانه اسلام كاوش شده تا جلوه هنر اسلامي و زيبا هاي طبيعت آن را عرضه كند.
اين چرخه بصورت كامل باز بسوي شناخت و تحقيق در طبيعت و كشف قوانين حاكم بر آن بر ميگردد و سيري نامتناهي دارد. از يك سو شناخت و از سوي ديگر نظاره.
حال شايد به فرازهاي كلام امام علي(ع) با كلماتي همچون فكر كن، تامل كن، نظر كن، بدان، تعجب كن و عبرت بگير آغاز مي شوند بيشتر توجه كرده و بيابيم كه آنها بيانگر اهميت "تفكر" در طبيعت و عناصر آن است.
اين تحقيق چون با ديدگاه تخصصي معماري منظر گردآوري و تدوين شده است سعي مي گردد جايگاه خود را در آن حيطه ديده و مسائل فقهي و برداشت هاي ديني را به ياري اين ديدگاه تخصصي بياورد. در همين راستا است كه مبحث نظاره در طبيعت هم به مفهوم عام شناخت و هم به معناي تخصصي آن از ديدگاه فرهنگ اسلامي به عنوان نتيجه تخصصي انتخاب شده است.
( چشمان تيزبين تو در نظاره به آن تماشا گه در حالي كه خود احساس لزوم بازگشت مي نمايد و خسته و درمانده مي شود, بسوي تو نظاره گر بر مي گردد.)
ديدگاه اسلام به طبيعت
جايگاه عناصر اصلي طبيعت در اسلام
عناصر چهارگانه از قديم الايام در نزد ايرانيان بطور خاص و ساير قومها ارزشي خاص داشته اند بصورتي كه حتي گاهي سمبول توحيد هر قوم مي شده اند. دين اسلام نگرشي كامل به تمامي مسائل فوق داشته و طبعت را نيز از نشانه هاي حكمت خداوند بشمار مي آورد. قرآن كريم مي گويد :
"مسلما در آفرينش آسمانها و زمين و در پي يكديگر آمدن شب و روز، براي خردمندان نشانه هاي است." آل عمران (3) آيه 190
بطور مختصر ديدگاه فرهنگ اسلامي به عناصر اصلي طبيعت آب، گياه، باد، آتش و نور، خاك و زمين بيان مي شد.
توجه مسلمين به طبيعت و عناصر آن ويژه آب وگياه نشات گرفته از تعاليم اسلام و سخنان و سنت نبي اكرم (ص) بوده است. پيامبر مي فرمود : هر كسي كه درختي بنشاند خداوند او را به اندازه ميوه هاي آن پاداش مي دهد. حضرت رسول (ص) حفاظت باغ ها و جنگل هاي اطراف مدينه را همواره سفارش مي فرمود و برخي از اين جنگل ها به مثابه پارك تابستاني مردم به شمار مي آمد. قطع درختان مذموم بود و هر شهري داراي مناطق حفاظت شده اي بود كه براي سالم سازي محيط زيست لازم شمرده مي شود.
از جمله آن كه گياهان به عنوان عنصري از بهشت (جنات تجري من تحتها الانهار) و همچنين يادآوري براي روز رستاخيز شناخته مي شوند علاوه بر آن خداوند تبارك و تعالي به گونه هايي از گياهان قسم ياد مي فرمايد, از جمله : والتين و الزيتون.
در فرهنگ اسلامي آب به عنوان نماد زندگي، بهشت، پاكي و نشانه زيبايي و آباداني مورد اشاره قرار گرفته است.
در تعاليم اسلام درباره آب بسيار گفته شده است كه به نمونه هايي از آن ها اشاره مي شود :
در آيه 50 سوره روم باران را رحمت خدا و كيفيت زنده كردن زمين بعد از مردنش را از آثار آن خوانده پس زنده شدن زمين پس از مردنش از آثار رحمت خداست و نباتات و اشجار و ميوه ها از آثار زنده شدن زمين است. و از ظاهر سياق ( و جعلنا من الماء كل شي حي) بر مي آيد كه مراد اين بباشد كه آب دخالت تامي در هستي موجودات زنده دارد. در زبان رمز عرفا نيز آب رمز نور هستي است كه در هر لحظه در سراسر جهان نفوذ و جريان دارد و بستر نهر مثال هايي است كه تعيين كننده جهت كلي جريان آب است.
باد از جمله پديده هاي طبيعي است كه تفكر در آن و در نقشي كه براي ادامه حيات طبيعت و انسان ايفا مي نمايد مي توان انسان را به اصول و ارزش هايي متذكر گردد كه لازمه يك حيات معنوي و معنادار است. اهميت كوران و جابجايي هوا در فضاهاي زيستي در تعاليم اسلامي مورد توجه قرار گرفته است تا جايي كه از حبس هواي فضاي سكناي همسايه با احداث بنايي مرتفع به عنوان تضيع حقوق همسايه ياد شده است. به فرازي از كلام حضرت امام صادق (ع) در كتاب توحيد مفضل توجه فرماييد: تنبيه مي كنم تو را اي مفضل بر منافعي كه در باد هست. نمي بيني اگر چند گاه باد نوزد موجب حدوث امراض مي شود و نفس ها را مي گيرد و بيماران را مي گذارد و ميوه ها را فاسد مي كند و بقول و سبزي ها متعفن مي شود و احداث مواد وبا و طاعون در ابدان مي كند و آفت در غلات پديد آيد پس معلوم شد كه وزيدن باد از حسن تدبير خالق عباد است.
در فرهنگ اسلامي نور معاني نمادين والايي دارد از جمله : در كلام الهي نور به عنوان نماد حضرت احديت، پيامبر گرامي اسلام، كتاب خدا، ايمان و رستگاري، هدايت و بينايي مورد اشاره قرار گرفته است.
مكتب خاصي از فلسفه اسلامي موسوم به مكتب اشراق كه بالاخص مبتني بر سمبوليسم نور است توسط سهروردي فيلسوف و عارف ايراني بنا نهاده شده و طي قرن ها بعد توسط حكماي ديگر چون شمس الدين شهرورزي، قطب الدين شيرازي، ابن تركه و ملاصدرا گسترش بيشتري يافت. ادبيات ايران و عرب حتي گويش روزمره مردم، آكنده از توصيفاتي است كه نور را با نشاط روح و عملكرد صحيح عقل همسان مي گردد و حتي حكايات كهني كه براي كودكان بازگو مي شود, معمولاً بر پايه سمبوليسم نورد در مقام حقيقت و نيكبختي استوار است. اين سمبوليسم در سنت اسلامي كاملاً تثبيت شده است.
عليرغم اين كه سايه و تاريكي فقدان نور ( از اين نعمت بزرگ الهي) را به نمايش مي گذارد خود نيز از آيات او شمرده مي شوند. به نحوي كه نعمت بودن آن ( سايه) و استفاده انسان و حيوان و نبات از آن كمتر از استفاده اش از نور نيست چه اگر سايه نبود يعني شب نبود سايه درختان و نبات ها نبوده و دائماً نور و روشني يك جاندار در روي زمين زنده نبود. به علاوه وجود سايه اجسام و موجودات نشانه اي از خضوع و خشوع آنان در مقابل خالق يكتا تلقي گرديده است كه به عنوان نمادي از تنزيه الهي توسط موجودات شمرده مي شود (امين زاده، 1379)
تفكر درباره طبيعت اجرا و عناصر آن قوانين و نظام حاكم بر جهان هستي و همچنين هماهنگي و تعادل موجود در كاينات به عنوان تجلي علم و قدرت الهي يكي از مقولات بسيار مهمي است كه متون اسلامي, به عنوان يكي از ابزارهاي شناخت است كه انسان را به آن توصيه مي نمايند.
در برخي از متون اسلامي طبيعت به عنوان حجاب ظلماتيه و شجره اي كه سبب هبوط آدم (ع) شده است اشاره مي شود. البته اين حجاب نيز مرحله اي از مراحل و يا عاملي در جهت كمال انسان قلمداد گرديده است. چرا كه بدون ورود از حجاب رهانيدن ندارد. علاوه بر آن تفكر اسلامي تمام گسترده طبيعت را به عنوان سجدگاه و محل عبادت انسان معرفي مي كند. (امين زاده، 1379)
بمنظور شناخت كلي از تعاريف طبيعت در متون ديني به تفكيك در هر يك آنها، عناصر و علوم تجربي و ديدگاههاي خاص، اطلاعات مختصر آورده شده تا ضمن جمع آوري نشانه هاي ابتدايي بمنظور تحقيقات كاملتر بتوان يك نگرش كلي به موضوع پيدا كرد.
جايگاه طبيعت در قرآن را مي توان در چندين بخش شمرد چه از لحاظ ظاهري، آماري و چه معنايي.
از لحاظ لغوي مي توان به موارد زير دقت كرد:
· - نام هاي سوره هاي همانند بقره، نمل و... كه توجه قرآن را به عناصر طبيعي نشان مي دهد. · - لغات به معناي خاص و منفرد "بدون در نظر گرفتن مفاهيم آيه و سوره" كه از لحاظ آماري به صورت گسترده در قرآن به آنها ذكر شده است.
در اين تحقيق با يك دسته بندي خاص كه به صورت 1.عيني 2.علي- عيني 3.علوم طبيعي مي باشد و به ياري از "تفسير نمونه (مكارم شيرازي، تفسير نمونه، 27 جلدي ) " صورت كاربردي و متفاوت عناصر طبيعي در قرآن را جلوگر سازد. ( در تحقيقات مشابه يا نرم افزار هاي قرآني مي توان اطلاعات آماري و معاني لغوي را استخراج كرد و در اينجا از ذكر آنها خودداري شده است. )
در تفسير نمونه بصورت كلي به دسته بندي علوم طبيعي در فهرست موضوعي خود پرداخته و به صفحه مربوطه "تفسير بيان شده " ارجاع داده مي شود، ولي در اينجا با يك تقسيم بندي جزئي تر و خاص به آيات مربوطه ارجاع داده مي شود. ( پيوست 1)
علي و عيني : عواملي از عناصر طبيعي كه بر اساس عليت پديد آمده اند با اين كه از عناصر طبيعي به شمار مي آيند ولي در جايگاه دوم قرار دارند. · 1- آب: جزرو مد، سيل، باران، صاعقه، تگرگ، سراب و گرداب · 2- باد: نسيم، طوفان، گردباد · 3- خورشيد و ستارگان: خسوف، كسوف، نور، سايه · 4- خاك: زلزله، فسيل · 5- جانداران · 6- آسمان: رنگين كمان، جو، ابر، شفق و فلق · 7- آتش: آتشفشان, گرما, سرما
