عدل و ظلم از جمله واژه هایی هستند كه بحث درباره آنها، دامنه ای وسیع دارد. رفتار انسان، از وظایفی كه نسبت به خداوند دارد، تا جزئی ترین فعلی كه از او در ارتباط با خود با دیگران سر می زند، می تواند مصداق عمل عادلانه و یا ظالمانه باشد.
با این وجود علمای اخلاق بیش از آنكه پیرامون ابعاد نفسانی و آثار فردی این دو صفت بحث كنند، درباره آثار اجتماعی آنها سخن گفته اند. چرا كه این دو از اوصاف اولیه نظامهای حكومتی و بیانگر وضع امنیت و آسایش مردم در روزگار سیستم اجتماعی و حكومتی عادلانه و یا ظالمانه است.
روایاتی نیز كه از ائمه معصومین ـ علیهم السّلام ـ نقل شده، نشانگر اهمیت اجرای عدل و پرهیز از ظلم از جانب حكّام و متصدیان امور و مردم است.
در این درس به سیری گذرا در آیات و روایات می پردازیم. به امید آنكه قدمی هر چند كوتاه در راه آراستن هر چه بیشتر فرد و جامعه به زیور عدل باشد.
معنای عدالت
عدل در لغت و اصطلاح، معانی مختلفی دارد كه به برخی از آنها اشاره می شود: «نهادن هر چیزی به جای خود»، «حد متوسط میان افراط و تفریط در قوای درونی»[1]، «به تساوی تقسیم كردن»[2] ، «رعایت برابری در پاداش و كیفر دادن به دیگران، اگر عمل نیك است پاداش، و اگر بد است است كیفر داده شود.»[3]
شهید مطهری (ره) از واژه عدالت و ظلم، كه درباره انسان به كار می رود، چنین ترسیمی ارائه داده است:
«ما افراد بشر، فردی از نوع خود را كه نسبت به دیگران قصد سوئی ندارد، به حقوق آنها تجاوز نمی كند، هیچ گونه تبعیضی میان افراد قائل نمی گردد، در آنچه مربوط به حوزه حكومت و اداره او است، با نهایت بی طرفی، به همه به یك چشم نگاه می كند، در مناقشات و اختلافات افراد دیگر، طرفدار مظلوم و دشمن ظالم است؛ چنین كسی را دارای نوعی از كمال (یعنی عدالت) می دانیم و روش او را قابل «تحسین» می شماریم و خود او را «عادل» می دانیم.»
در مقابل، فردی را كه نسبت به حقوق دیگران تجاوز می كند، در حوزه قدرت و اداره خود میان افراد تبعیض قائل می شود، طرفدار ستمگران و ستمكشان «بی تفاوت» است، چنین كسی را دارای نوعی نقص به نام «ظلم» و ستمگری می دانیم و خود او را «ظالم» می خوانیم و روش او را لایق «تقبیح» می شماریم.»[4]
ارزش عدالت
عدل دارای جاذبه ای فطری است و نزد وجدان عمومی بشریت، ارزش گرانقدر دارد، زیرا در سایه عدل، هر كسی به حق خویش می رسد، تعدّی و تجاوز از جامعه رخت بر می بندد و امنیت و آرامش بر همه جا حاكم می شود. به همین جهت مردم، بی عدالتی را نكوهش می كنند و عدالت را می ستایند.