اشاره: در شماره ى پیش، به مهم ترین چالش هاى دوران غیبت كبرا پرداختیم. شناختِ امام غایب براى كسانى كه او را ندیده اند و به محضر او شرف یاب نشده اند، نخستین مشكل و چالش به شمار مى رود. محور اشكال دوم، امكان ایمان به چنین امامى است كه در عین حیات و عصمت، در پُشتِ پرده ى غیبت، از دیده ها محجوب است، هر چند كه در جامعه حضور دارد. در خاتمه ى مقاله گذشته به طور گذرا به این دو چالش و راه حل اجمالى آن پرداختیم. در این شماره به یارى خدا به ریشه یابى این دو مشكل و راه حلهاى مطرح شده در متون تاریخى ما كه براى این دوران برنامه ریزى كرده است مى پردازیم و سایر مشكلات را نیز در پرتو این دو مشكل مرور خواهیم داشت.
خلاصه ى جواب براى چالش شناخت امام غایب
خلاصه ى رفع اشكال نخست به شرح زیر است:
1- امكان شناخت و وسائل لازم براى تحقّق شناخت و آگاهى عامه ى مردم، بویژه نخبگان جامعه، از وجود و استمرار حیات دوازدهمین اختر تاب ناك آسمان ولایت، فراهم شده است.
این آگاهى ها، از سوى قرآن كریم و پیامبر اكرم (صلّى اللّهُ علیه و آله و سلّم) و امامان پیشین و نواب خاص امام مهدى (علیه السّلام) و دانشمندان دوران حضور و دوران غیبت صغرا، و دوران غیبت كبرا نیز به گونه اى مستمر و پیوسته، در اختیار عموم مردم و حق جویان قرارداده شده است.
2- دلائل عقلى و مجموعه ى دلائل حسّى و عینى؛ یعنى، كرامت هاى ثبت شده، در طول شصت و نه سال دوران ارتباط با امام مهدى (علیه السّلام)، (آن هم به دست افراد گوناگون جامعه) امرى مشهود و مسموع، و در میان سطوح و اقشار مختلف، از جمله علما و دانشمندان نیز رایج بود، این دلایل مهم ترین ابزار تحقّق ایمان در دوران غیبت كبرا بود.
3- مدعیان مهدویّت و سوء استفاده كنندگان از نام امام مهدى (علیه السّلام) در دوران غیبت صغرا و سپس دوران غیبت كبرا، دانشمندان و فرهیختگان جامعه را به دفاع از حریم امامت و امام مهدى (علیه السّلام) و مسئله ى مهدویّت وادار كرد و به طور غیرمستقیم شناخت مردم به امام مهدى (علیه السّلام) را بالا برد.
4- در كتاب هاى كلامى و تاریخى و حدیثى، به دلائل عقلى و نقلى و حسّى، به خوبى، پرداخته شده است.
5- یكى از مهم ترین دلائل قرآنى كه براى عموم صاحبان خرد سؤال برانگیز هم بوده و هست، سوره ى مبارك قدر است. فعل مضارع «تنزّلُ» در سوره اى كه در سال هاى آغازین بعثت پیامبر (صلّى اللّهُ علیه و آله و سلّم) نازل گشته است، چه معنایى دارد؟ ملائكه و روح، بر چه كسى و براى چه، در شب قدر، از غروب تا طلوع فجر، پیوسته فرود مى آیند؟
روایت هاى گوناگون در تفسیر این آیه و آیات مشابه، وجود شب قدر در هر سال را تصریح دارد. از این سوره، وجود یك انسان شایسته براى فرود آمدن ملائك حتى پس از دوران پیامبر اكرم (صلّى اللّهُ علیه و آله و سلّم) فهمیده مى شود.
تمام مسلمانان جهان، بلكه تمام جهانیان، به چنین مطلبى دست رسى داشته و دارند و مى توانند از آن آگاه شوند. این مطلب خصوصاً در دورانِ غیبت، بسیار قابل تأمّل مى باشد.
شناخت مطلوب و راه رسیدن به آن
در این شماره، به پاسخ چند سوال دیگر در باره ى شناخت و ایمان عموم مردم به امام زمان (علیه السّلام) در دوران غیبت كبرا باید بپردازیم.
سؤال یكم - چه گونه ممكن است شناخت مردم از امام مهدى (علیه السّلام) در عین غیبت از دیده هاى آنان، همچون شناخت آنان از او در حال حضورش باشد؟
سؤال دوم - با توجّه به غیبت امام مهدى (علیه السّلام) و احساس نكردن آثار وجودى او در جامعه، چه گونه مى توانیم شناختى عمیق از او پیدا كنیم؟
سؤال سوم - با توجه به دو سؤال گذشته، آیا ممكن است ایمان به وجود او در دوران غیبت كبرا به ایمانى در حدّ یقین برسد؟
كلید حل این سه سؤال را در شماره ى پیش تقدیم شد، و روشن شد كه مسئله ى امام مهدى (علیه السّلام) در دوران غیبت، بویژه غیبت كبرا، یكى از مصادیق ایمان به غیب است. و همان طور كه شناخت و ایمان به خداى نامحسوس، امكان پذیر است و قابلیّت رشد را نیز دارا است، شناخت و ایمان به امام معصوم و غائب كه امامت او در قرآن و سنّت منصوص است، امرى امكان پذیر بوده و هست.
همان طور كه رسیدن به مرز یقین، در موضوع ایمان به خدا، امكان پذیر است، رسیدن به مرز یقین در مورد ایمان به امام معصوم و غایب نیز امكان پذیر است. البته، این ایمان و رشد آن، به ابزار و وسائلى منطقى و علل طبیعى نیاز دارد - كه فراهم مى باشند.
بنابراین، باید در وهله ى علل ضعف شناخت و ضعف ایمان را بشناسیم تا بتوانیم در رفع این ضعف كوشا باشیم.
علل ضعف شناخت امام در غیبت كبرى
به طور كلّى، مى توانیم علل ضعف شناخت مردم را معلول چند امر بدانیم:
1- نداشتن تصوّرى روشن از موضوع مورد اعتقاد؛
2- نداشتن دلیل یا دلائل كافى براى عقیده ى خود؛
3- مقایسه ى مطالب عقلى با مطالب حسّى، و انتظار پیدا كردن دلائل حسّى براى همه ى مطالب عقلى؛
4- سست بودن برخى از دلائل ارائه شده، یا عدم هضم آن دلائل براى مقطع سنّى معیّن یا مقطع زمانى موردنظر؛
5- غفلت از آثار و نتائج و بركات امام معصوم در حالى كه انسان در آن بركات غرق شده باشد. (البته جهان و جامعه، هیچ وقت، بدون وجود امام معصوم، تجربه نشده است.)؛
6- شبهه پراكنى هاى پیاپى و ضعف پاسخهاى داده شده؛
7- تلاش دشمنان اسلام، براى دور كردن جامعه از معنویّت و اركان هدایت و غرق شدن در لذّت هاى مادى؛ و در نتیجه از دست دادنِ حساسیّت لازم نسبت به حضور امام معصوم در جامعه.
علل ضعف ایمان به امام در دوران غیبت كبرا
ضعف ایمان نیز، جداى از ضعف شناخت، مى تواند معلول چند امر باشد:
1- ضعف شناخت و كافى نبودن اطّلاعات موجود در باره ى امام غایب؛
2- ناقص بودن استدلال یا كافى نبودن دلائل ضرورت و اهمیّت وجود امام معصوم (علیه السّلام) در جامعه در تمام دوران ها؛
3- عدم احساس به آثار وجودى امام غایب؛
4- عدم احساس به حضور او در صحنه ى زندگى؛
5- جهل فوائد وجود امام (علیه السّلام) در دوران غیبت؛
6- ضعف ارتباط روحى با امام معصوم (علیه السّلام) در دوران غیبت و استتار؛
7- اعتقاد به امكان ادامه ى زندگى فردى و اجتماعى منهاى وجود امام معصوم؛
8- شبهات مطرح شده در باره ى امام مهدى (علیه السّلام) گاهى اصل شناخت را زیر سؤال مى برد و گاهى ایمان به او را متزلزل مى سازد؛
9- فقدان عنصر صبر و بردبارى و یا فقدان روحیه ى تلاش و تحقیق كه در فرض طولانى شدن غیبت، مى تواند انسان را از ظهور امام (علیه السّلام) مأیوس گرداند.
به همین جهت، در برخى دعاهاى ویژه دوران غیبت، روحیه ى استعجال نكوهش شده است، و در مقابل روحیه ى انتظار امام غایب (علیه السّلام) ستایش و تقویّت شده است، بلكه مؤمنان باید براى به دست آوردن صفت و ملكه ى صبر و مقاومت و بردبارى درخواست جدّى و دعاى واقعى كنند، و این امر نشانه ى برخى آسیب هاى جدّى در این زمینه است.
پرسش هاى بى جا و غیر مفید، و اعتراض هاى نابه جا نیز انسان را به سمت یك نوع سستى در ایمان مى كشاند.
انتظار اطّلاع و آگاهى از تمام اسرار هستى، انتظارى بى جا است كه انسان را در كشف اسرار نهفته، حریص مى گرداند، ولى او را به جایى نمى رساند. به همین دلیل یك انسانِ منتظرِ ظهور امام مهدى(عج) نباید انتظار داشته باشد كه سرّ همه چیز را بداند.
فراموش كردن وجود امام معصومِ غایب، منتظر نبودن ظهور او، قطع ارتباط روزانه با او، ترك صلوات فرستادن بر او، ترك دعاى تعجیل فرج براى او، مى تواند ایمان انسان را به او سست كند و انسان را از آمادگى براى ظهور او محروم گرداند.
پدیده ى استعجال - كه در روایات و دعاها، بسیار نكوهش شده است - مى تواند معلول یكى از دو عامل باشد:
الف) نزدیك بین بودن انسان و فقدان دورنگرى و عادت ندادن خود به دیدن افق هاى بسیار دور زندگى و توجّه به منافع و مصالح بسیار نزدیك و محسوس و زودگذر و غفلت از مصالح آینده و اهداف بزرگ رسالت جهانى و فراگیر امام زمان (علیه السّلام)؛
ب) آگاه نبودن به مسیر طبیعى و منطقى تحوّلات اجتماعى، و عدم شناخت قوانین حاكم بر تحوّلات اجتماعى.
آسیب زدایى از شناخت و ایمان به امام غایب
اهل بیت پیامبر (علیهم السّلام) به شناخت و ایمان مردم به امام معصوم (علیه السّلام) در زمان غیبت او، توجّه شایان داشته اند و در آثار گران بهایشان، این اهتمام، به خوبى، به چشم مى خورد.
در دعاها و زیارت نامه ها و روایات اهل بیت (علیهم السّلام) به بسیارى از علل ضعف شناخت و ایمان به امام غایب نیز توجهى ویژه مى بینیم.
البته، بسیار روشن است كه با توّجه به عللِ ضعفِ شناخت و ضعفِ ایمان، باید در رفع این مشكل بكوشیم، و خلاصه ى درمان این مشكل، در بسیارى از دعاها و زیارت نامه هاى مخصوص حضرت مهدى (علیه السّلام) در دوران غیبت كبرا، مطرح شده است.
1- به عنوان نخستین گام، به دست آوردن شناخت صحیح از مسئله ى مهدوّیت و شخص امام مهدى (علیه السّلام) امرى ضرورى است. این مهم، با دقّت كافى در دعاها و زیارت نامه ها، تأمین مى گردد؛ زیرا كه، شناخت صحیح و لازم را در آن ها مى یابیم.
2- گام دوم به دست آوردن دلائل كافى و لازم، و اثبات كننده ى وجود امام معصوم و غایب است. هر چند این دلائل را در كتب كلامى مى یابیم، امّا دعاها و زیارت نامه ها، از این دلائل نیز برخوردارند، بلكه در برخى دعاها و زیارت نامه ها، صریحاً، و در برخى دیگر، با اشاره ى گویا، این مبحث مطرح شده است. زیارت جامعه ى كبیره و زیارت وارث و دعاى عصر روز جمعه(1)، به طور ویژه، به این امر پرداخته است.
3- گام سوم شبهه زدایى است. باید به همه ى شبهات تزلزل آفرین، توجّه شود و حل گردد. برخى از این شبهات را كتاب هاى كلامى و حدیثى و برخى نیز در دعاهاى ویژه امام زمان(عج)، مطرح و پاسخ داده شده است.
4- گام چهارم، زدودن مشكل یأس و نااُمیدى است. این مشكل، با شناخت و تبیین قوانین اساسى حاكم بر تحوّلات اجتماعى (منطقه اى و جهانى)
و فهم روند تحوّلات فرهنگى و اجتماعى قابل رفع است.
شناخت این قوانین، راه هاى گوناگون دارد. از جمله ى این راه ها، بهره بردارى صحیح از تاریخ است. شناخت صحیح از تاریخ، راه را براى شناخت مسیر و قوانین حاكم بر تحولاّت اجتماعى، هموار مى كند. قرآن كریم، بیش ترین توجّه را به این راه معطوف داشته است.(2)
در برخى از دعاهاى ویژه ى امام زمان (علیه السّلام) یقین به قیام حضرت مهدى (علیه السّلام) را همانند یقین به قیام حضرت رسول خدا (صلّى اللّهُ علیه و آله و سلّم)(3) قرار داده است. و در حقیقت، ما را از گذشته ى یقین آور به آینده ى نیازمند یقین، توجّه مى دهد. بنابراین یقین لازم را نیز مى توانیم از راه مطالعه و تحقیق در تاریخ به دست آوریم و براى دیگران تبیین كنیم. و با استفاده از تاریخ بیشترین زمینه هاى لازم براى تحقق یقین فراهم مى گردد.
5- گام پنجم، توجّه به افق هاى بسیار دور، در عین توجّه به افق هاى بسیار نزدیك و بالفعل است، دورنگر بودن، همزمان با غافل نبودن از واقعیّت هاى موجود بسیار لازم است؛ بنابراین، مشكل زمان را باید براى خود حل كنیم و مراقب باشیم كه توجه به آینده ى بسیار دور عامل یأس و سستى و در نتیجه مانع برنامه ریزى دراز مدت و پایدار نگردد.
قرآن كریم، مى فرماید: «إنهم یرونه بعیداً ونراه قریباً»(4)؛ برخى از مردم، قیامت یا قیام مهدى (علیه السّلام) را بسیار دور مى بینند، در حالى كه ما آن را بسیار نزدیك مى بینیم.
6- پس از رفع شبهات و زدودن شك ها و تردیدهاى مطرح شده در مورد دلائل قطعى كه ثابت كننده ى وجود و حضور امام در پشت پرده ى غیبت است، لازم است ارتباط معنوى ما با امام ناظر و غایب (علیه السّلام) - كه مهم ترین عامل رشد معرفت و ایمان به او به شمار مى رود - تقویت گردد.
تقویت ارتباط معنوى با امام غایب، با وسائلى چند تحقق پذیر مى باشد:
الف) دعاهاى روزانه و هفتگى و در مناسبت هاى گوناگون؛
ب) زیارت هاى روزانه و هفتگى و در مناسبت هاى مختلف(5)؛
ج) انتظار صحیح و سازنده و مبارزه با انتظار منفى كه خود از عوامل سستى زا و یأس آور است؛
د) توجّه به مسئله ى عَرضه ى اَعمال مردم بر امامِ زمانِ خود، و لازمه ى آن احساسِ نظارت همیشگى امام (علیه السّلام) بر اعمال مان(6)؛
ه) توجّه به ویژگى شب قدر و نحوه ى ارتباط معنوى و شایسته با امام زمان (علیه السّلام) در این شب مهم(7) در هر سال؛
و) ارتباط مالى و عاطفى با امام (علیه السّلام)، (توجّه به وجوب خمس بر مردم كه از آنِ امام مى باشد)، و استحباب پرداخت صدقه یا نذر براى سلامتى امام زمان (علیه السّلام)؛ كه مستلزم یك ارتباط واقعى و معنوى با امام است.
ز) ارتباط پیوسته اعتقادى و تشكیلاتى و عاطفى با نایبان عام امام زمان (علیه السّلام)(8)؛
ح) ارتباط سیاسى و اجتماعى و عاطفى سالانه با امام زمان خود (علیه السّلام) در عرصه ى حج و در روزهاى ویژه ى حج؛ زیرا، همه ساله، امام (علیه السّلام) در موسم حج حاضر مى گردد و به حجّاج آن سال توجّهى ویژه مى كند.
ط) توسّل به امام زمان خود و توجه ویژه به او در تنگناها و مشكلات فردى و اجتماعى و درخواست شفاعت وقت خاصى ندارد و براى همیشه ممكن و تحقق پذیر است.
ى) تبلیغ و ترویج نام و یاد امام مهدى (علیه السّلام) در میان افراد خانواده و افراد محله و میان همنشینان و دوستان و در میان سایر افراد جامعه(9) آثار روانى مثبتى در جهت تحكیم ارتباط حقیقى با امام زمان(عج) مى باشد؛
ك) توجّه یافتن و توجّه دادن به ضرورت وجود و حضور امام معصوم در تمام عرصه هاى اجتماعى؛
عموماً، آموزه هاى زیارت نامه ها و دعاهاى رسیده از معصومین (علیهم السّلام) در باره ى حضرت مهدى (علیه السّلام) بسیار زیبا و گویا، و نشان دهنده ى نوع درمان مناسب و راه حل هاى دقیق براى رفع مشكلات زمان غیبت است.
استفاده از عنصر تبیین مسئولیّت هاى امام (علیه السّلام) در دوران غیبت، مى تواند در اشكال زدائى نسبت فوائد و آثار وجودى امام غایب مؤثر باشد. كه تبیین آن، اشكالِ لغویتِ وجود امام غایب، مرتفع مى گردد. و یكى از سببهاى سُستى ایمان و ضعف ارتباط مرتفع مى گردد.
استفاده از عنصرِ تبیینِ مجموعه وظایف پیروان امام مهدى (علیه السّلام) و منتظران واقعى او نیز نشان دهنده ى توجّه به اشكال بر فایده ى انتظار امام غایب است. رفع این اشكال، ضرورى، بلكه یك نوع مبارزه با انتظار منفى است.
در ضمن، راهى براى معالجه و درمان مشكل سوء استفاده ى دشمنان از غیبت امام معصوم (علیه السّلام) است. و انتظار منفى یكى از زمینه هاى ایجاد بحران هاى فكرى و سیاسى و اجتماعى و اخلاقى در جامعه اسلامى است.
استفاده از عنصرِ خطاب و سخن گفتن مستقیم با امام غایب (علیه السّلام) - كه در زیارت نامه ها و دعاها، به چشم مى خورد نشان دهنده ى اهمیّت توجّه مؤمنان و منتظران به ضرورت داشتن احساس واقعى نسبت به حضور امام معصوم در تمام صحنه هاى زندگى آنان است.
استفاده از عنصرِ تكرار بیان وظایف به منتظران و یاران امام زمان (علیه السّلام) نشان دهنده ى ضرورت تربیت آنان همراه با تذّكر و یادآورى هاى پیوسته نسبت به ضرورت آمادگى بالفعل براى یارى رساندن به امام، و ایجاد آمادگى واقعى و لازم در خود و دیگران براى ظهور امام (علیه السّلام) و ضرورتِ آمادگى براى فرمان بردارى از او مى باشد.
تقریباً همه ى آسیب هاى دوران غیبت - كه دوران انتظار فرج است - در دعاها و زیارت نامه هاى موجود، به طور چشم گیرى تذكّر داده شده، و راه حل هاى آن ها نیز در بیشتر دعاها مطرح گشته است.(10)
در این دعاها و زیارت نامه ها، برنامه هاى آینده ى امام نیز به گونه اى بسیار گویا و روشن، مطرح شده است و چشم انداز حركت آینده ى امام (علیه السّلام)(11) را نیز به پیروان او گوشزد مى كند تا به سمت آن اهداف بلند حركت كنند و خود را به او و اهداف او، هر چه سریع تر، نزدیك كنند.
در برنامه هاى ویژه ى منتظران - كه یك برنامه ى كامل براى ایجاد آمادگى، و در حقیقت، نشانه ى یك آماده باش كامل و تمام عیار است - مقدّمات ظهورى كه در اختیار منتظران و دل باختگان و شیفتگان ظهور حضرت است برنامه ریزى شده است، و این خود نقشى فعّال و عملى در زمینه سازى واقعى را ایفا مى كند.
بنابر این، بسیارى از چشم اندازها و مشكلات مطرح در عصر غیبت و راه حل هاى این مشكلات، در خصوص دوران غیبت كبرا در دعاها و زیارت نامه ها و صلوات ویژه ى حضرت مهدى (علیه السّلام) به گونه هاى مختلف، با اجمال و تفصیل، و گاهى با تكرار و تأكید فراوان، به چشم مى خورد. و این، مطلب نشان مى دهد كه همه ى امامان معصوم (علیه السّلام) در دوران حضورشان، به مسئله ى غیبت و مشكلات آن، توجّهى كامل داشته اند. خود حضرت صاحب الامر (علیه السّلام) در دعاهاى گوناگونى كه به پیروان خود تعلیم نموده است، در صدد علاج بسیارى از این مشكلات و چالش ها بوده است.
پس مهم ترین عنصر در تقویت ارتباط معنوى با امام غایب (علیه السّلام) همین دعاهاى روزانه و هفتگى ویژه ى امام زمان (علیه السّلام) است كه یك برنامه ى حساب شده و منظّم را در پیش روى منتظران قرار مى دهد و ترسیم مى كند تا طبق این الگو، زندگى خود را تنظیم كنند و به سوى روزهاى ظهور، یك حركت جدّى و حساب شده و با شتاب، داشته باشند.(12)
در این دعاها، همین بس است كه عنصر امید در وجود انسان زنده مى شود. توجّه به عنصر ایمان و عنصر یقین كه اوج اعتقاد مطلوب است، در این دعاها، بسیار چشمگیر است. به همین خاطر، عوامل سلب یقین را گوشزد، و راه حل هاى گوناگونى براى این آسیب بیان شده است.
البته، جا دارد كه خوانندگان این نوشتار، براى یك بار هم كه شده، در این زمینه، به دعاهاى ویژه امام زمان (علیه السّلام) در عصر جمعه مراجعه كنند تا ببینند امامِ غایب، براى حل مشكل ها و چالش هاى دوران غیبت خود، چه راه حل هایى مطرح كرده است.
بنابر این، با رفع هر گونه ابهام براى منتظران و یا ردّ اشكالات احتمالى و رفع مشكلات قطعى، آسیب هاى دوران غیبت امام مهدى (علیه السّلام) شناسانده و زدوده مى شود، و راه جلوگیرى از ضررهاى احتمالى نیز بیان مى گردد.
البته، برخى آسیب هاى مطرح شده، حتّى در عصر حضور امام معصوم نیز مشاهده مى شود. تاریخ ما، این آسیب ها را به طور فراوان نشان مى دهد. تعداد و نوع آن ها، بستگى به درجه ى رشد فرهنگى جامعه و افراد با ایمان دارد.
در دوران غیبت، زمینه براى آزمایش برتر فراهم مى گردد و با خالص شدن نیروهاى تحت امر امام (علیه السّلام) معجزات الهى، زمینه ى ظهور خواهد داشت.
تاریخ اسلامى ما، نشان داده است كه بیش ترین آسیب ها و ضربه ها زمانى است كه نیروهاى ناخالص از نیروهاى خالص جدا نشده اند و دوستان از
دشمنان، تمییز داده نشده باشند، و در حقیقت، دشمنان واقعى، در لباس دوستانِ نزدیك در آمده باشند.
بنابر این، بالا رفتن سطح آگاهى و بالا بودن ذخیره ى تجربیاتِ سخت در دوران غیبت، دو اصلِ اجتناب ناپذیر براى رسیدن نیروهاى تحت امر حضرت (علیه السّلام) به وضع مطلوب است.
در بحث آینده، به مشكل رهبرى در دوران غیبت كبرا باید بپردازیم و راه حل آن را از منظر امام مهدى (علیه السّلام) با زاویه ى دید تاریخى مطرح و بررسى كنیم. إنْ شاء الله تعالى
پی نوشتها:
1) منظور، دعایى است كه سید بن طاووس آن را ذكر كرده است. این زیارت، در آخر مفاتیح الجنان نقل شده است. آغاز آن: «اللهم! عرفنى نفسك...» است.
2) كتابهاى تبیین كننده ى سنتهاى تاریخى قرآن خصوصاً تفسیر موضوعى شهید سید محمدباقر صدر در این جا راه گشا مى باشد.
3) ویكون یقیننا فی ذالك كیقیننا بقیام رسولك (علیه السّلام) (دعاى عصر روز جمعه، مفاتیح الجنان، ص 783؛ انتشارات علمیّه ى اسلامیّه).
4) معارج: 6 - 7.
5) این دعاها و زیارت نامه ها را در سرتاسر كتاب شریف مفاتیح الجنان مى یابیم.
6) در تفسیر آیه ى شریفه «وقل اعملوا فسیرى الله عملكم ورسوله والمؤمنون» روایات فراوانى در عرضه ى اعمال بندگان بر پیامبر و امامان معصوم رسیده است. در عصر غیبت، فلسفه ى این كار بسیار قابل توجّه و تأمّل بیشتر است.
7) در شب قدر، ملائكه و روح، بر حجّتِ خدا، در هر عصر فرود مى آیند. همه ساله، این پدیده ى بسیار مبارك و مهم، تحقّق مى یابد.
8) نایبان عام امام زمان (علیه السّلام) عالمان فرهیخته و عادل و با تقوا كه شایسته ى منصب رهبرى مردم از طرف او در عصر غیبت هستند، نمایانگر حضور خط امامت و ولایت در صحنه ى زندگى فردى و اجتماعى مردم مى باشند. ارتباط با آنان در امر تقلید در احكام دین و رساندن خمس و زكات و اداى حقوق مالى ویژه ى منصب امامت به نایبان امام زمان، نشانه ى ضرورت برقرارى ارتباط تشكیلاتى - مذهبى (اعتقادى و عاطفى) با خط امامت است. این كار، یادآور وجود و حضور او، از جهتى، و نشان دهنده ى مظلومیت او، از جهتى دیگر است كه مؤمنان را در انتظار ظهور او آماده تر مى كند. زیرا، هیچ كس جایگزین امام معصوم نمى شود. این مطلب، در تار و پود فرهنگ شیعیان نهفته است.
9) البته، جمع آورى و نشر آثار و بركات وجودى امام زمان (علیه السّلام) در ترویج نام و یاد او بسیار مؤثّر است. سهیم بودن انسان در این امر و احساس او به سهیم بودنش در این زمینه، در بارورى ایمان او و اعلام آمادگى براى ظهور امام (علیه السّلام) بسیار مؤثّر است.
10) مثلاً در آخر دعاى افتتاح، در شكایت هاى مطرح شده، مهم ترین آسیب ها، تذّكر داده شده است.
11) در دعاى مورد اشاره. در پاورقى شماره ى 1 همه ى برنامه هاى حضرت در زمان ظهور، به طور نسبتاً مفصّل یادآورى شده است در حقیقت، خطوط روشن حركتِ امام و اهداف مورد نظر او در این نهضت جهانى، بیان گردیده است.
12) جمع بندى و طبقه بندى محتواهاى نغز كلیه دعاها و زیارت نامه ها ویژه حضرت مهدى (علیه السّلام) عموماً كارى بسیار مهم و مفید و ضرورى به نظر مى رسد كه به ویژه براى یاران و منتظران حضرت بسیار مفید مى باشد.
خلاصه ى جواب براى چالش شناخت امام غایب
خلاصه ى رفع اشكال نخست به شرح زیر است:
1- امكان شناخت و وسائل لازم براى تحقّق شناخت و آگاهى عامه ى مردم، بویژه نخبگان جامعه، از وجود و استمرار حیات دوازدهمین اختر تاب ناك آسمان ولایت، فراهم شده است.
این آگاهى ها، از سوى قرآن كریم و پیامبر اكرم (صلّى اللّهُ علیه و آله و سلّم) و امامان پیشین و نواب خاص امام مهدى (علیه السّلام) و دانشمندان دوران حضور و دوران غیبت صغرا، و دوران غیبت كبرا نیز به گونه اى مستمر و پیوسته، در اختیار عموم مردم و حق جویان قرارداده شده است.
2- دلائل عقلى و مجموعه ى دلائل حسّى و عینى؛ یعنى، كرامت هاى ثبت شده، در طول شصت و نه سال دوران ارتباط با امام مهدى (علیه السّلام)، (آن هم به دست افراد گوناگون جامعه) امرى مشهود و مسموع، و در میان سطوح و اقشار مختلف، از جمله علما و دانشمندان نیز رایج بود، این دلایل مهم ترین ابزار تحقّق ایمان در دوران غیبت كبرا بود.
3- مدعیان مهدویّت و سوء استفاده كنندگان از نام امام مهدى (علیه السّلام) در دوران غیبت صغرا و سپس دوران غیبت كبرا، دانشمندان و فرهیختگان جامعه را به دفاع از حریم امامت و امام مهدى (علیه السّلام) و مسئله ى مهدویّت وادار كرد و به طور غیرمستقیم شناخت مردم به امام مهدى (علیه السّلام) را بالا برد.
4- در كتاب هاى كلامى و تاریخى و حدیثى، به دلائل عقلى و نقلى و حسّى، به خوبى، پرداخته شده است.
5- یكى از مهم ترین دلائل قرآنى كه براى عموم صاحبان خرد سؤال برانگیز هم بوده و هست، سوره ى مبارك قدر است. فعل مضارع «تنزّلُ» در سوره اى كه در سال هاى آغازین بعثت پیامبر (صلّى اللّهُ علیه و آله و سلّم) نازل گشته است، چه معنایى دارد؟ ملائكه و روح، بر چه كسى و براى چه، در شب قدر، از غروب تا طلوع فجر، پیوسته فرود مى آیند؟
روایت هاى گوناگون در تفسیر این آیه و آیات مشابه، وجود شب قدر در هر سال را تصریح دارد. از این سوره، وجود یك انسان شایسته براى فرود آمدن ملائك حتى پس از دوران پیامبر اكرم (صلّى اللّهُ علیه و آله و سلّم) فهمیده مى شود.
تمام مسلمانان جهان، بلكه تمام جهانیان، به چنین مطلبى دست رسى داشته و دارند و مى توانند از آن آگاه شوند. این مطلب خصوصاً در دورانِ غیبت، بسیار قابل تأمّل مى باشد.
شناخت مطلوب و راه رسیدن به آن
در این شماره، به پاسخ چند سوال دیگر در باره ى شناخت و ایمان عموم مردم به امام زمان (علیه السّلام) در دوران غیبت كبرا باید بپردازیم.
سؤال یكم - چه گونه ممكن است شناخت مردم از امام مهدى (علیه السّلام) در عین غیبت از دیده هاى آنان، همچون شناخت آنان از او در حال حضورش باشد؟
سؤال دوم - با توجّه به غیبت امام مهدى (علیه السّلام) و احساس نكردن آثار وجودى او در جامعه، چه گونه مى توانیم شناختى عمیق از او پیدا كنیم؟
سؤال سوم - با توجه به دو سؤال گذشته، آیا ممكن است ایمان به وجود او در دوران غیبت كبرا به ایمانى در حدّ یقین برسد؟
كلید حل این سه سؤال را در شماره ى پیش تقدیم شد، و روشن شد كه مسئله ى امام مهدى (علیه السّلام) در دوران غیبت، بویژه غیبت كبرا، یكى از مصادیق ایمان به غیب است. و همان طور كه شناخت و ایمان به خداى نامحسوس، امكان پذیر است و قابلیّت رشد را نیز دارا است، شناخت و ایمان به امام معصوم و غائب كه امامت او در قرآن و سنّت منصوص است، امرى امكان پذیر بوده و هست.
همان طور كه رسیدن به مرز یقین، در موضوع ایمان به خدا، امكان پذیر است، رسیدن به مرز یقین در مورد ایمان به امام معصوم و غایب نیز امكان پذیر است. البته، این ایمان و رشد آن، به ابزار و وسائلى منطقى و علل طبیعى نیاز دارد - كه فراهم مى باشند.
بنابراین، باید در وهله ى علل ضعف شناخت و ضعف ایمان را بشناسیم تا بتوانیم در رفع این ضعف كوشا باشیم.
علل ضعف شناخت امام در غیبت كبرى
به طور كلّى، مى توانیم علل ضعف شناخت مردم را معلول چند امر بدانیم:
1- نداشتن تصوّرى روشن از موضوع مورد اعتقاد؛
2- نداشتن دلیل یا دلائل كافى براى عقیده ى خود؛
3- مقایسه ى مطالب عقلى با مطالب حسّى، و انتظار پیدا كردن دلائل حسّى براى همه ى مطالب عقلى؛
4- سست بودن برخى از دلائل ارائه شده، یا عدم هضم آن دلائل براى مقطع سنّى معیّن یا مقطع زمانى موردنظر؛
5- غفلت از آثار و نتائج و بركات امام معصوم در حالى كه انسان در آن بركات غرق شده باشد. (البته جهان و جامعه، هیچ وقت، بدون وجود امام معصوم، تجربه نشده است.)؛
6- شبهه پراكنى هاى پیاپى و ضعف پاسخهاى داده شده؛
7- تلاش دشمنان اسلام، براى دور كردن جامعه از معنویّت و اركان هدایت و غرق شدن در لذّت هاى مادى؛ و در نتیجه از دست دادنِ حساسیّت لازم نسبت به حضور امام معصوم در جامعه.
علل ضعف ایمان به امام در دوران غیبت كبرا
ضعف ایمان نیز، جداى از ضعف شناخت، مى تواند معلول چند امر باشد:
1- ضعف شناخت و كافى نبودن اطّلاعات موجود در باره ى امام غایب؛
2- ناقص بودن استدلال یا كافى نبودن دلائل ضرورت و اهمیّت وجود امام معصوم (علیه السّلام) در جامعه در تمام دوران ها؛
3- عدم احساس به آثار وجودى امام غایب؛
4- عدم احساس به حضور او در صحنه ى زندگى؛
5- جهل فوائد وجود امام (علیه السّلام) در دوران غیبت؛
6- ضعف ارتباط روحى با امام معصوم (علیه السّلام) در دوران غیبت و استتار؛
7- اعتقاد به امكان ادامه ى زندگى فردى و اجتماعى منهاى وجود امام معصوم؛
8- شبهات مطرح شده در باره ى امام مهدى (علیه السّلام) گاهى اصل شناخت را زیر سؤال مى برد و گاهى ایمان به او را متزلزل مى سازد؛
9- فقدان عنصر صبر و بردبارى و یا فقدان روحیه ى تلاش و تحقیق كه در فرض طولانى شدن غیبت، مى تواند انسان را از ظهور امام (علیه السّلام) مأیوس گرداند.
به همین جهت، در برخى دعاهاى ویژه دوران غیبت، روحیه ى استعجال نكوهش شده است، و در مقابل روحیه ى انتظار امام غایب (علیه السّلام) ستایش و تقویّت شده است، بلكه مؤمنان باید براى به دست آوردن صفت و ملكه ى صبر و مقاومت و بردبارى درخواست جدّى و دعاى واقعى كنند، و این امر نشانه ى برخى آسیب هاى جدّى در این زمینه است.
پرسش هاى بى جا و غیر مفید، و اعتراض هاى نابه جا نیز انسان را به سمت یك نوع سستى در ایمان مى كشاند.
انتظار اطّلاع و آگاهى از تمام اسرار هستى، انتظارى بى جا است كه انسان را در كشف اسرار نهفته، حریص مى گرداند، ولى او را به جایى نمى رساند. به همین دلیل یك انسانِ منتظرِ ظهور امام مهدى(عج) نباید انتظار داشته باشد كه سرّ همه چیز را بداند.
فراموش كردن وجود امام معصومِ غایب، منتظر نبودن ظهور او، قطع ارتباط روزانه با او، ترك صلوات فرستادن بر او، ترك دعاى تعجیل فرج براى او، مى تواند ایمان انسان را به او سست كند و انسان را از آمادگى براى ظهور او محروم گرداند.
پدیده ى استعجال - كه در روایات و دعاها، بسیار نكوهش شده است - مى تواند معلول یكى از دو عامل باشد:
الف) نزدیك بین بودن انسان و فقدان دورنگرى و عادت ندادن خود به دیدن افق هاى بسیار دور زندگى و توجّه به منافع و مصالح بسیار نزدیك و محسوس و زودگذر و غفلت از مصالح آینده و اهداف بزرگ رسالت جهانى و فراگیر امام زمان (علیه السّلام)؛
ب) آگاه نبودن به مسیر طبیعى و منطقى تحوّلات اجتماعى، و عدم شناخت قوانین حاكم بر تحوّلات اجتماعى.
آسیب زدایى از شناخت و ایمان به امام غایب
اهل بیت پیامبر (علیهم السّلام) به شناخت و ایمان مردم به امام معصوم (علیه السّلام) در زمان غیبت او، توجّه شایان داشته اند و در آثار گران بهایشان، این اهتمام، به خوبى، به چشم مى خورد.
در دعاها و زیارت نامه ها و روایات اهل بیت (علیهم السّلام) به بسیارى از علل ضعف شناخت و ایمان به امام غایب نیز توجهى ویژه مى بینیم.
البته، بسیار روشن است كه با توّجه به عللِ ضعفِ شناخت و ضعفِ ایمان، باید در رفع این مشكل بكوشیم، و خلاصه ى درمان این مشكل، در بسیارى از دعاها و زیارت نامه هاى مخصوص حضرت مهدى (علیه السّلام) در دوران غیبت كبرا، مطرح شده است.
1- به عنوان نخستین گام، به دست آوردن شناخت صحیح از مسئله ى مهدوّیت و شخص امام مهدى (علیه السّلام) امرى ضرورى است. این مهم، با دقّت كافى در دعاها و زیارت نامه ها، تأمین مى گردد؛ زیرا كه، شناخت صحیح و لازم را در آن ها مى یابیم.
2- گام دوم به دست آوردن دلائل كافى و لازم، و اثبات كننده ى وجود امام معصوم و غایب است. هر چند این دلائل را در كتب كلامى مى یابیم، امّا دعاها و زیارت نامه ها، از این دلائل نیز برخوردارند، بلكه در برخى دعاها و زیارت نامه ها، صریحاً، و در برخى دیگر، با اشاره ى گویا، این مبحث مطرح شده است. زیارت جامعه ى كبیره و زیارت وارث و دعاى عصر روز جمعه(1)، به طور ویژه، به این امر پرداخته است.
3- گام سوم شبهه زدایى است. باید به همه ى شبهات تزلزل آفرین، توجّه شود و حل گردد. برخى از این شبهات را كتاب هاى كلامى و حدیثى و برخى نیز در دعاهاى ویژه امام زمان(عج)، مطرح و پاسخ داده شده است.
4- گام چهارم، زدودن مشكل یأس و نااُمیدى است. این مشكل، با شناخت و تبیین قوانین اساسى حاكم بر تحوّلات اجتماعى (منطقه اى و جهانى)
و فهم روند تحوّلات فرهنگى و اجتماعى قابل رفع است.
شناخت این قوانین، راه هاى گوناگون دارد. از جمله ى این راه ها، بهره بردارى صحیح از تاریخ است. شناخت صحیح از تاریخ، راه را براى شناخت مسیر و قوانین حاكم بر تحولاّت اجتماعى، هموار مى كند. قرآن كریم، بیش ترین توجّه را به این راه معطوف داشته است.(2)
در برخى از دعاهاى ویژه ى امام زمان (علیه السّلام) یقین به قیام حضرت مهدى (علیه السّلام) را همانند یقین به قیام حضرت رسول خدا (صلّى اللّهُ علیه و آله و سلّم)(3) قرار داده است. و در حقیقت، ما را از گذشته ى یقین آور به آینده ى نیازمند یقین، توجّه مى دهد. بنابراین یقین لازم را نیز مى توانیم از راه مطالعه و تحقیق در تاریخ به دست آوریم و براى دیگران تبیین كنیم. و با استفاده از تاریخ بیشترین زمینه هاى لازم براى تحقق یقین فراهم مى گردد.
5- گام پنجم، توجّه به افق هاى بسیار دور، در عین توجّه به افق هاى بسیار نزدیك و بالفعل است، دورنگر بودن، همزمان با غافل نبودن از واقعیّت هاى موجود بسیار لازم است؛ بنابراین، مشكل زمان را باید براى خود حل كنیم و مراقب باشیم كه توجه به آینده ى بسیار دور عامل یأس و سستى و در نتیجه مانع برنامه ریزى دراز مدت و پایدار نگردد.
قرآن كریم، مى فرماید: «إنهم یرونه بعیداً ونراه قریباً»(4)؛ برخى از مردم، قیامت یا قیام مهدى (علیه السّلام) را بسیار دور مى بینند، در حالى كه ما آن را بسیار نزدیك مى بینیم.
6- پس از رفع شبهات و زدودن شك ها و تردیدهاى مطرح شده در مورد دلائل قطعى كه ثابت كننده ى وجود و حضور امام در پشت پرده ى غیبت است، لازم است ارتباط معنوى ما با امام ناظر و غایب (علیه السّلام) - كه مهم ترین عامل رشد معرفت و ایمان به او به شمار مى رود - تقویت گردد.
تقویت ارتباط معنوى با امام غایب، با وسائلى چند تحقق پذیر مى باشد:
الف) دعاهاى روزانه و هفتگى و در مناسبت هاى گوناگون؛
ب) زیارت هاى روزانه و هفتگى و در مناسبت هاى مختلف(5)؛
ج) انتظار صحیح و سازنده و مبارزه با انتظار منفى كه خود از عوامل سستى زا و یأس آور است؛
د) توجّه به مسئله ى عَرضه ى اَعمال مردم بر امامِ زمانِ خود، و لازمه ى آن احساسِ نظارت همیشگى امام (علیه السّلام) بر اعمال مان(6)؛
ه) توجّه به ویژگى شب قدر و نحوه ى ارتباط معنوى و شایسته با امام زمان (علیه السّلام) در این شب مهم(7) در هر سال؛
و) ارتباط مالى و عاطفى با امام (علیه السّلام)، (توجّه به وجوب خمس بر مردم كه از آنِ امام مى باشد)، و استحباب پرداخت صدقه یا نذر براى سلامتى امام زمان (علیه السّلام)؛ كه مستلزم یك ارتباط واقعى و معنوى با امام است.
ز) ارتباط پیوسته اعتقادى و تشكیلاتى و عاطفى با نایبان عام امام زمان (علیه السّلام)(8)؛
ح) ارتباط سیاسى و اجتماعى و عاطفى سالانه با امام زمان خود (علیه السّلام) در عرصه ى حج و در روزهاى ویژه ى حج؛ زیرا، همه ساله، امام (علیه السّلام) در موسم حج حاضر مى گردد و به حجّاج آن سال توجّهى ویژه مى كند.
ط) توسّل به امام زمان خود و توجه ویژه به او در تنگناها و مشكلات فردى و اجتماعى و درخواست شفاعت وقت خاصى ندارد و براى همیشه ممكن و تحقق پذیر است.
ى) تبلیغ و ترویج نام و یاد امام مهدى (علیه السّلام) در میان افراد خانواده و افراد محله و میان همنشینان و دوستان و در میان سایر افراد جامعه(9) آثار روانى مثبتى در جهت تحكیم ارتباط حقیقى با امام زمان(عج) مى باشد؛
ك) توجّه یافتن و توجّه دادن به ضرورت وجود و حضور امام معصوم در تمام عرصه هاى اجتماعى؛
عموماً، آموزه هاى زیارت نامه ها و دعاهاى رسیده از معصومین (علیهم السّلام) در باره ى حضرت مهدى (علیه السّلام) بسیار زیبا و گویا، و نشان دهنده ى نوع درمان مناسب و راه حل هاى دقیق براى رفع مشكلات زمان غیبت است.
استفاده از عنصر تبیین مسئولیّت هاى امام (علیه السّلام) در دوران غیبت، مى تواند در اشكال زدائى نسبت فوائد و آثار وجودى امام غایب مؤثر باشد. كه تبیین آن، اشكالِ لغویتِ وجود امام غایب، مرتفع مى گردد. و یكى از سببهاى سُستى ایمان و ضعف ارتباط مرتفع مى گردد.
استفاده از عنصرِ تبیینِ مجموعه وظایف پیروان امام مهدى (علیه السّلام) و منتظران واقعى او نیز نشان دهنده ى توجّه به اشكال بر فایده ى انتظار امام غایب است. رفع این اشكال، ضرورى، بلكه یك نوع مبارزه با انتظار منفى است.
در ضمن، راهى براى معالجه و درمان مشكل سوء استفاده ى دشمنان از غیبت امام معصوم (علیه السّلام) است. و انتظار منفى یكى از زمینه هاى ایجاد بحران هاى فكرى و سیاسى و اجتماعى و اخلاقى در جامعه اسلامى است.
استفاده از عنصرِ خطاب و سخن گفتن مستقیم با امام غایب (علیه السّلام) - كه در زیارت نامه ها و دعاها، به چشم مى خورد نشان دهنده ى اهمیّت توجّه مؤمنان و منتظران به ضرورت داشتن احساس واقعى نسبت به حضور امام معصوم در تمام صحنه هاى زندگى آنان است.
استفاده از عنصرِ تكرار بیان وظایف به منتظران و یاران امام زمان (علیه السّلام) نشان دهنده ى ضرورت تربیت آنان همراه با تذّكر و یادآورى هاى پیوسته نسبت به ضرورت آمادگى بالفعل براى یارى رساندن به امام، و ایجاد آمادگى واقعى و لازم در خود و دیگران براى ظهور امام (علیه السّلام) و ضرورتِ آمادگى براى فرمان بردارى از او مى باشد.
تقریباً همه ى آسیب هاى دوران غیبت - كه دوران انتظار فرج است - در دعاها و زیارت نامه هاى موجود، به طور چشم گیرى تذكّر داده شده، و راه حل هاى آن ها نیز در بیشتر دعاها مطرح گشته است.(10)
در این دعاها و زیارت نامه ها، برنامه هاى آینده ى امام نیز به گونه اى بسیار گویا و روشن، مطرح شده است و چشم انداز حركت آینده ى امام (علیه السّلام)(11) را نیز به پیروان او گوشزد مى كند تا به سمت آن اهداف بلند حركت كنند و خود را به او و اهداف او، هر چه سریع تر، نزدیك كنند.
در برنامه هاى ویژه ى منتظران - كه یك برنامه ى كامل براى ایجاد آمادگى، و در حقیقت، نشانه ى یك آماده باش كامل و تمام عیار است - مقدّمات ظهورى كه در اختیار منتظران و دل باختگان و شیفتگان ظهور حضرت است برنامه ریزى شده است، و این خود نقشى فعّال و عملى در زمینه سازى واقعى را ایفا مى كند.
بنابر این، بسیارى از چشم اندازها و مشكلات مطرح در عصر غیبت و راه حل هاى این مشكلات، در خصوص دوران غیبت كبرا در دعاها و زیارت نامه ها و صلوات ویژه ى حضرت مهدى (علیه السّلام) به گونه هاى مختلف، با اجمال و تفصیل، و گاهى با تكرار و تأكید فراوان، به چشم مى خورد. و این، مطلب نشان مى دهد كه همه ى امامان معصوم (علیه السّلام) در دوران حضورشان، به مسئله ى غیبت و مشكلات آن، توجّهى كامل داشته اند. خود حضرت صاحب الامر (علیه السّلام) در دعاهاى گوناگونى كه به پیروان خود تعلیم نموده است، در صدد علاج بسیارى از این مشكلات و چالش ها بوده است.
پس مهم ترین عنصر در تقویت ارتباط معنوى با امام غایب (علیه السّلام) همین دعاهاى روزانه و هفتگى ویژه ى امام زمان (علیه السّلام) است كه یك برنامه ى حساب شده و منظّم را در پیش روى منتظران قرار مى دهد و ترسیم مى كند تا طبق این الگو، زندگى خود را تنظیم كنند و به سوى روزهاى ظهور، یك حركت جدّى و حساب شده و با شتاب، داشته باشند.(12)
در این دعاها، همین بس است كه عنصر امید در وجود انسان زنده مى شود. توجّه به عنصر ایمان و عنصر یقین كه اوج اعتقاد مطلوب است، در این دعاها، بسیار چشمگیر است. به همین خاطر، عوامل سلب یقین را گوشزد، و راه حل هاى گوناگونى براى این آسیب بیان شده است.
البته، جا دارد كه خوانندگان این نوشتار، براى یك بار هم كه شده، در این زمینه، به دعاهاى ویژه امام زمان (علیه السّلام) در عصر جمعه مراجعه كنند تا ببینند امامِ غایب، براى حل مشكل ها و چالش هاى دوران غیبت خود، چه راه حل هایى مطرح كرده است.
بنابر این، با رفع هر گونه ابهام براى منتظران و یا ردّ اشكالات احتمالى و رفع مشكلات قطعى، آسیب هاى دوران غیبت امام مهدى (علیه السّلام) شناسانده و زدوده مى شود، و راه جلوگیرى از ضررهاى احتمالى نیز بیان مى گردد.
البته، برخى آسیب هاى مطرح شده، حتّى در عصر حضور امام معصوم نیز مشاهده مى شود. تاریخ ما، این آسیب ها را به طور فراوان نشان مى دهد. تعداد و نوع آن ها، بستگى به درجه ى رشد فرهنگى جامعه و افراد با ایمان دارد.
در دوران غیبت، زمینه براى آزمایش برتر فراهم مى گردد و با خالص شدن نیروهاى تحت امر امام (علیه السّلام) معجزات الهى، زمینه ى ظهور خواهد داشت.
تاریخ اسلامى ما، نشان داده است كه بیش ترین آسیب ها و ضربه ها زمانى است كه نیروهاى ناخالص از نیروهاى خالص جدا نشده اند و دوستان از
دشمنان، تمییز داده نشده باشند، و در حقیقت، دشمنان واقعى، در لباس دوستانِ نزدیك در آمده باشند.
بنابر این، بالا رفتن سطح آگاهى و بالا بودن ذخیره ى تجربیاتِ سخت در دوران غیبت، دو اصلِ اجتناب ناپذیر براى رسیدن نیروهاى تحت امر حضرت (علیه السّلام) به وضع مطلوب است.
در بحث آینده، به مشكل رهبرى در دوران غیبت كبرا باید بپردازیم و راه حل آن را از منظر امام مهدى (علیه السّلام) با زاویه ى دید تاریخى مطرح و بررسى كنیم. إنْ شاء الله تعالى
پی نوشتها:
1) منظور، دعایى است كه سید بن طاووس آن را ذكر كرده است. این زیارت، در آخر مفاتیح الجنان نقل شده است. آغاز آن: «اللهم! عرفنى نفسك...» است.
2) كتابهاى تبیین كننده ى سنتهاى تاریخى قرآن خصوصاً تفسیر موضوعى شهید سید محمدباقر صدر در این جا راه گشا مى باشد.
3) ویكون یقیننا فی ذالك كیقیننا بقیام رسولك (علیه السّلام) (دعاى عصر روز جمعه، مفاتیح الجنان، ص 783؛ انتشارات علمیّه ى اسلامیّه).
4) معارج: 6 - 7.
5) این دعاها و زیارت نامه ها را در سرتاسر كتاب شریف مفاتیح الجنان مى یابیم.
6) در تفسیر آیه ى شریفه «وقل اعملوا فسیرى الله عملكم ورسوله والمؤمنون» روایات فراوانى در عرضه ى اعمال بندگان بر پیامبر و امامان معصوم رسیده است. در عصر غیبت، فلسفه ى این كار بسیار قابل توجّه و تأمّل بیشتر است.
7) در شب قدر، ملائكه و روح، بر حجّتِ خدا، در هر عصر فرود مى آیند. همه ساله، این پدیده ى بسیار مبارك و مهم، تحقّق مى یابد.
8) نایبان عام امام زمان (علیه السّلام) عالمان فرهیخته و عادل و با تقوا كه شایسته ى منصب رهبرى مردم از طرف او در عصر غیبت هستند، نمایانگر حضور خط امامت و ولایت در صحنه ى زندگى فردى و اجتماعى مردم مى باشند. ارتباط با آنان در امر تقلید در احكام دین و رساندن خمس و زكات و اداى حقوق مالى ویژه ى منصب امامت به نایبان امام زمان، نشانه ى ضرورت برقرارى ارتباط تشكیلاتى - مذهبى (اعتقادى و عاطفى) با خط امامت است. این كار، یادآور وجود و حضور او، از جهتى، و نشان دهنده ى مظلومیت او، از جهتى دیگر است كه مؤمنان را در انتظار ظهور او آماده تر مى كند. زیرا، هیچ كس جایگزین امام معصوم نمى شود. این مطلب، در تار و پود فرهنگ شیعیان نهفته است.
9) البته، جمع آورى و نشر آثار و بركات وجودى امام زمان (علیه السّلام) در ترویج نام و یاد او بسیار مؤثّر است. سهیم بودن انسان در این امر و احساس او به سهیم بودنش در این زمینه، در بارورى ایمان او و اعلام آمادگى براى ظهور امام (علیه السّلام) بسیار مؤثّر است.
10) مثلاً در آخر دعاى افتتاح، در شكایت هاى مطرح شده، مهم ترین آسیب ها، تذّكر داده شده است.
11) در دعاى مورد اشاره. در پاورقى شماره ى 1 همه ى برنامه هاى حضرت در زمان ظهور، به طور نسبتاً مفصّل یادآورى شده است در حقیقت، خطوط روشن حركتِ امام و اهداف مورد نظر او در این نهضت جهانى، بیان گردیده است.
12) جمع بندى و طبقه بندى محتواهاى نغز كلیه دعاها و زیارت نامه ها ویژه حضرت مهدى (علیه السّلام) عموماً كارى بسیار مهم و مفید و ضرورى به نظر مى رسد كه به ویژه براى یاران و منتظران حضرت بسیار مفید مى باشد.