پیش درآمد
1- تبیین موضوع، اهداف، قلمروها و ویژگی های بحث
بسیار منطقی است که سؤال شود از این عنوان ذکر شده برای بحث چه منظوری دارید؟
آیا تاریخ یک فرد یا یک جامعه یا مجموعه ای از پدیده های از پیش تعیین شده مد نظر است؟
یا این که تاریخ تمام پدیده های اجتماعی و انسانی در عصر غیبت کبری مورد بحث قرار خواهد گرفت؟
پر واضح است که این عنوان در مجموعه ی عناوین ویژه ی تاریخ اسلام مطرح می شود . بنابراین، باید به مقطعی و دوره ای از تاریخ اسلام ناظر باشد، و نه به تمام پدیده های اجتماعی و انسانی در این دوران .
ولی از آن جایی که دوران غیبت کبری امام مهدی (عج) مطرح می باشد و امام مهدی (عج)، امام تمام بشریت است و نه فقط مسلمین یا شیعیان و در این دوران، مقدمات ظهور او به عنوان مصلحی جهانی فراهم می گردد، و رسالت بررسی تاریخ این دوران منهای در نظر گرفتن نهایت این دوران و اهداف مطرح شده برای امامت او - که امام جن و انس است - امکان پذیر نیست، بنابراین، چه بسا لازم باشد که تاریخ جهان اسلام بلکه جهان بشریت در این دوران مورد مطالعه و دقت قرار گیرد، تا سیر تحولات اجتماعی و سیاسی و فرهنگی - که به سمت فراهم شدن شرایط جهانی برای ظهور مصلح جهانی جهت می یابد، با توجه به هدف مندی و قانون مند بودن حرکت جهان و بشریت در این جهان - مورد دقت قرار گیرد، و مقدار تطابق پیش بینی های وحیانی برای آینده ی بشریت با حرکت ارادی بشر و قانون مند بودن این حرکت روشن گردد . و از بحث های تحلیلی تاریخ به ویژه تاریخ دوران غیبت بتوانیم با هدف گیری های قرآنی برای بحث های تاریخی، هم سو شویم و از این بحث های تحلیلی برای رسیدن به اهداف والای تاریخ شناسی و تاریخ نگری بهره مند گردیم .
بنابراین، جا دارد برای کسانی که در بحث های تخصصی تاریخ وارد نشده اند، اهداف و رسالت کلان بحث های تاریخی را روشن نماییم تا این که در چنین بحث هایی، بی راهه نرویم و حداکثر استفاده را از تحلیل و نقد در بحث های تاریخی داشته باشیم .
نتیجه ی این مسیر چنین خواهد بود:
1- تبیین و تعیین موضع بحث به طور دقیق .
2- ترسیم اهداف و انگیزه های بحث درباره تاریخ عصر غیبت کبری .
3- تبیین قلمروهای بحث در تاریخ این عصر .
چهارمین بحث مقدماتی برای این سلسله بحث ها باید پرداختن به ضرورت بحث از تاریخ دوران غیبت کبری در قلمروهای یاد شده باشد; زیرا دلایل نیاز به این مباحث، چراغ ما برای تعیین برد و افق بحث های این مجموعه خواهد بود، چون به اندازه ی نیاز فعلی و آینده ی خود باید حرکت کنیم .
پنجمین بحث مقدماتی در این مجموعه مشکلات و چالش های موجود در زمینه ی بحث های تاریخی دوران غیبت کبری می باشد . و آخرین بحث مقدماتی باید تعیین سرفصل های مناسب در هر یک از قلمروهای تعیین شده برای بحث های تاریخی دوران غیبت کبری باشد .
2- اهداف و رسالت بحث های تاریخی
دومین بخش را با تعیین اهداف تاریخ نگاری قرآن کریم; شروع می کنیم زیرا قرآن کریم، راهنما و هدایت گر ما در تمام مراحل و ابعاد زندگی باید باشد .
برای رسیدن یک پژوهش گر به مجموعه ی اهدافی که قرآن کریم برای تاریخ نگاری خود درنظر گرفته است، لازم است، دقتی ویژه در آیات تاریخی قرآن بنماید .
در حالی که حوادث و جریانات تاریخی که همراه با تحلیل و نتیجه گیری می باشد، در حدود ثلث مساحت آیات قرآن را فرا گرفته است، بسیار بجا است که به چند مجموعه از آیات قرآن در این زمینه مراجعه نماییم .
مجموعه ی اول:
آیاتی که مخاطبان قرآن به ویژه مخاطبان قصص قرآنی را ذکر نموده و طبقات گوناگونی را اشاره کرده است .
این مخاطبان عبارتند از: عموم مردم، جهانیان، پرسشگران، شنوندگان، دانایان و کسانی که می خواهند بدانند، یا کسانی که می خواهند ایمان بیاورند، سپاسگزار باشند، یا بفهمند، یا تعقل کنند، یا یادآوری شوند، یا به یقین برسند، یا به یقین رسیده باشند، یا در حال برگشت به خدا باشند، یا با فراست و زیرک باشند، یا دانا و بینا باشند .
مجموعه ی دوم:
آیاتی که مردم را به نظر و مطالعه و دقت در حال گذشتگان یا سیر در زمین یا عبرت گرفتن از سرگذشت دیگران دعوت می نماید، که نشان دهنده ی جهت گیری قرآن به سمت تفکر و تحقیق و نتیجه گیری می باشد .
مجموعه ی سوم:
آیاتی که حوادث تاریخی را آیه خوانده باشد . آیه، نشانه است و آیه های تاریخی گویا مطالبی است که چون آینه، حقایق را به خوبی نشان می دهد یا کد می دهد و انسان را به صاحب نشانه می رساند .
مجموعه ی چهارم:
آیاتی که به طور صریح و روشن، اهداف تاریخ نگاری و بیان قصص انبیاء و امت ها را ذکر کرده باشد . مانند: آیه ی 120 سوره ی هود و آیه ی 111 سوره ی یوسف که در بیان حق دادن و موعظه و یادآوری و تقویت قلب (تثبیت فؤاد) و عبرت گرفتن خلاصه می شوند .
بدین سان می توانیم مجموعه ی اهدافی را که برای تاریخ نگاری در قرآن کریم آمده است، در شش امر خلاصه می کنیم:
1- فراهم نمودن زمینه ی تفکر و ایجاد انگیزه برای پرسش و تحقیق که انسان را به گونه ای بهتر و سریع تر به حقیقت می رساند و عطش و نیاز انسان حقیقت جو را با رساندن او به حقایق تامین می نماید .
2- تاریخ نمایان گر تجربیات بسیار با ارزش گذشتگان است که در اختیار آیندگان قرار می گیرد و خردمندان و افراد بینا و تیزبین و عاقبت اندیش و فهیم از این تجربیات توشه برمی دارند و تحولات آینده ی خود و جهان بشریت را می بینند و می سازند، و بر آن چه می سازند آگاهی دارند، و با تحقیق و تفکر هم به یقین می رسند و هم سپاسگزار می شوند و راه صحیح و مسیر مطلوب برای بازگشت به حق را پیدا می کنند و طی می نمایند .
3- با تذکر و یادآوری حوادث تاریخی، حجاب غفلت و فراموشی دریده می شود و انسان، موجودی هشیار و بیدار می گردد، و به گونه ای مطلوب به سوی اهداف تعیین شده برای او حرکت می کند و با این بیداری از خاک ریزهای دشمن به خوبی عبور می کند و تمام موانع سر راه خود را برمی دارد، و اجازه نمی دهد که کسی او را فریب دهد، یا تجربیات گران بهای دیگران را به قیمتی گران تر تکرار کند .
4- و در نهایت، آرامش و اطمینان خاطر و قوت قلب پیدا می کند و با صبر و مقاومت و پایداری و امیدواری به سرنوشت روشن خود، مسیر صحیح زندگی را طی می کند و از هیچ دشمنی و خطری در هراس نخواهد بود .
5- آیات الهی در تاریخ هم چون آیات الهی در طبیعت، همیشه پرفروغ بوده و انسان را با دلایل متقن به علم نامحدود و قدرت لایزال الهی آشنا نموده و او را به خدای خود ربط می دهد، تا وجود کوچک خود را در پرتو این وجود لایزال و نامحدود ببیند و هیچ گاه خود را بی نیاز و مستقل و افسار گسیخته نبیند .
6- مسیر حق، مسیری روشن و پویا و تکامل بخش است که انسان های مؤمن، خود را به اهداف نهایی شان نزدیک می بینند و هیچ گاه یاس و ناامیدی، آنان را از پا در نمی آورد . بلکه برای خود وجودی مستمر و ریشه دار در عمق تاریخ احساس می کنند و با برنامه ای حساب شده و دقیق می توانند آینده ی روشنی برای خود ترسیم نمایند و رسیدن خود را به آن اهداف تضمین کنند .
نتیجه
بنابراین، بحث های تاریخی باید بحث هایی تحلیلی و مفید باشند، تا تمام اهداف یاد شده تامین گردد . صرف اطلاع از حوادث تاریخ، یا صرف رسیدن به یک تحلیل، به تنهایی برای انسان مفید فایده نخواهد بود یا لااقل، فایده ای اندک خواهد داشت .
البته قرآن کریم در تاریخ نگاری خود به قلمروهای گوناگون و مقاطع مختلف حیات بشر پرداخته و برای خود، روشی ویژه و منحصر به فرد انتخاب کرده است، و انسان را از گم شدن در مسیرهای انحرافی و پر پیچ و خم مباحث علمی تاریخی و غیر تاریخی برحذر نموده، و روش صحیح سلوک راه را در تاریخ نگاری بیان کرده است.
در بحث های ویژه ی تاریخ دوران غیبت کبری نیز نباید از این اهداف و روش قرآنی فاصله بگیریم و تاریخ این دوران را برای محض اطلاع فرا نگیریم، بلکه برای رسیدن به مقاصدی مهم و هدف هایی بزرگ، به آشنایی با حوادث تاریخی این دوران و تحلیل صحیح این رویدادهای تاریخی بپردازیم .
3- قلمروهای بحث های تاریخی عصر غیبت کبری
سومین بحث مقدماتی، تبیین قلمروهای بحث های تاریخی دوران غیبت کبری امام مهدی (عج) می باشد .
بسیار طبیعی است که اولین قلمرو این بحث همان تاریخ شخص امام مهدی (عج) می باشد . در این قلمرو شایسته است - علی رغم محدودیت منابع گویا و روشن در این زمینه - حوادث زندگانی ویژه ی آن حضرت پس از انقضای دوران غیبت صغری، و سیره ی حضرت مهدی (عج) در دوران غیبت کبری، و هم چنین ملاقات های حضرت مهدی (عج) با طبقات مختلف در طول دوران غیبت کبری مورد بحث و بررسی قرار گیرد .
2- از آن جا که حضرت مهدی (عج) برای رسیدگی به شؤون دینی، فرهنگی و سیاسی شیعیان خود، فقهای جامع الشرایط را به عنوان نایبان عام خود و مراجع تقلید مسلمین منصوب نموده است، تاریخ مرجعیت و مراجع تقلید، باید دومین قلمروی بحث های ویژه عصر غیبت کبری باشد .
3- حوزه های علمیه به عنوان نهاد ریشه داری که پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت.gif "علیهم السلام :S (31):")
، آن را تاسیس کرده اند تا در آن نهاد، متخصصانی در شناخت دین، تربیت یافته و نیازهای فرهنگی جامعه اسلامی را در دوران غیبت تامین کنند و وظیفه ی پاسداری از فرهنگ اسلامی را بر دوش بگیرند . بنابراین، تاریخ این نهاد بسیار مهم که پرتویی از نهاد امامت است، باید به گونه ای تحلیلی، و نقش آن در ترویج فرهنگ اسلامی و فرهنگ امامت و مهدویت در طول دوران غیبت کبری، در کنار نقش سیاسی آن، مورد مطالعه و تحقیق قرار گیرد .
4- شیعه و تشیع و فرهنگ شیعی، جنبش ها و دولت های شیعی در دوران غیبت کبری به عنوان چهارمین قلمرو نیز باید مورد مطالعه قرار گیرد .
5- با توجه به این که تاریخ دوران غیبت کبری، مقطعی از تاریخ اسلام و تاریخ جهان اسلام بوده، و در فضای عام و گستره ی جهان اسلام، تمام تحولات مربوط به شیعه و تشیع و حوزه های علمیه و مرجعیت و غیبت شخص امام مهدی (عج) انجام گرفته، و بحث های ویژه ی هر قلمرو با قلمروهای دیگر بی ارتباط نبوده است، بنابراین در یک نگاه تاریخی - تحلیلی، تمام این قلمروها باید با هم دیده شوند .
تاریخ جهان اسلام در ابعاد مختلف (فرهنگی، دینی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، نظامی و در تمام ابعاد جغرافیایی) باید ملاحظه گردد . بنابراین، شرق جهان اسلام و شمال و جنوب خاورمیانه و غرب آن، همگی به هم پیوسته است و باید مورد توجه قرار گیرد .
6- و در صورت لزوم، سیر تحولات عمده در جهان بشریت نیز نباید از چشم یک مورخ محقق به دور باشد; زیرا رسالت امام مهدی (عج)، رسالتی جهانی است و جهان در انتظار این مصلح الهی به سر می برد . پس تمام تحولات جهانی که جهان را به سمت آن روز موعود حرکت می دهند، باید مورد مطالعه ی جدی قرار گیرند .
4- ضرورت بحث و اهمیت تاریخ عصر غیبت کبری
چهارمین بحث مقدماتی، تبیین ضرورت های بحث از تاریخ دوران غیبت کبری می باشد .
با توجه به این که، گذشته چراغ راه آینده است، ضرورت بحث از تاریخ و سیر تحولات عصر غیبت کبری، روشن خواهد بود .
تاریخ نگری - البته آن طور که قرآن کریم آن را مطرح کرده است - انسان را چشمی بینا و درکی عمیق می بخشد و بر خلاف آن چه برخی تصور می کنند، انسان در زندان گذشته ها، زندانی نمی شود، بلکه وضعیت فعلی خود را با توجه به گذشته بهتر درک می کند و خود را برای آینده ای قابل پیش بینی و قابل تحقق آماده می سازد; به گونه ای که می توانیم بگوییم: یک انسان تاریخ نگر، یک انسان آینده نگر می باشد . با آگاهی ویژه ای به سوی آینده حرکت می کند و چنان چه لازم ببیند، می تواند در ساختن آینده ی خود، نقش به سزایی داشته باشد .
بنابراین، دانستن تاریخ صدر اسلام و پیچیدگی های دوران امامان معصوم پس از پیامبر صلی الله علیه و آله و سپس دوران غیبت تا حال حاضر، به ما امکان برنامه ریزی بهتری برای آینده می دهد .
از این گذشته، برای رشته ی تخصصی تاریخ و رشته های تخصصی فقه و حدیث و تفسیر، آگاهی از دوران غیبت کبری تا حال حاضر، امری حیاتی و ضروری است; زیرا بدون دانستن این تحولات، بسیاری از مسایل تخصصی این رشته ها، قابل درک و فهم علمی نخواهد بود، تا جایی که می توان گفت: چنان چه کسی در تاریخ اسلام و مسلمین، آن هم در تمام دوران های گذشته، سیر تاریخی نداشته باشد و صاحب تحقیق نباشد، نمی تواند به تمام منابع استنباط و تفقه در دین، اشراف داشته باشد و دعوی اجتهاد مطلق کند . هر چند افراد غیر مطلع از تاریخ، چنین ادعایی را سنگین می دانند و شاید چنین مطلبی را مبالغه ای بیش ندانند، اما در حد اشاره باید گفت: حدیث و رجال ما، که بخش عمده ای از منابع و اطلاعات مهم این رشته را تشکیل می دهند، بدون آگاهی از تحولات دوران غیبت کبری، ناقص و ناتمام بوده، و نظرات اجتهادی ما قابل اعتماد نخواهد بود .
5- چالش های بحث در تاریخ عصر غیبت کبری:
پنجمین بحث مقدماتی، چالش ها و مشکلات ویژه ی تاریخ عصر غیبت کبری می باشد .
در سومین بحث مقدماتی روشن شد که اولین قلمرو برای بحث در تاریخ دوران غیبت کبری، تاریخ شخص امام مهدی (عج) است که مهم ترین بحث و نزدیک ترین موضوع نسبت به عنوان بحث می باشد . ولی بحث در این قلمرو، بسیار محدود و فاقد منابع مناسب می باشد; زیرا پیش فرض ما در بحث، غیبت تام امام مهدی (عج) می باشد . و با غیبت تام، چه اطلاعی از او می توانیم داشته باشیم؟
مکان زندگی و تحرکات امام مهدی (عج)، نحوه ی زندگی او، نحوه ی ارتباط با مردم و سیره ی عام و خاص او در این دوران، زندگی خصوصی او و بسیاری از مسایل ویژه ی امام مهدی (عج) که برای یک بحث تاریخی مطرح می باشند، شاید بدون جواب بمانند .
بنابراین می توانیم بگوییم: اولین چالش در بحث های تاریخ عصر غیبت کبری، مشخص نبودن قلمروهای بحث در این برهه ی تاریخی است که به تناسب اهداف مورد نظر و افق های دید تاریخ نگاران، می تواند بسیار متفاوت باشد . آن چه را در سومین بحث مقدماتی بیان داشتیم، در حقیقت می تواند یک نظر تاسیسی باشد; زیرا آن چه تاکنون با این عنوان آمده است; یا منهای تاریخ شخص امام مهدی (عج) بوده (1) یا این که فقط به تاریخ شخص امام مهدی (عج) بسنده کرده است . (2)
دومین چالش، کمبود منابع در زمینه ی اولین قلمرو برای بحث های دوران غیبت کبری است .
چالش سوم، پراکنده بودن اطلاعات تاریخی است . آن هم در منابعی که هر کدام با دیدگاه های ویژه ای به رشته ی تحریر درآمده است .
البته منابعی که توسط مستشرقین عرضه شده است، نمی تواند منابعی مطمئن و گویای واقعیت باشد .
برای منابع عمومی تاریخ اسلام نیز باید بگوییم که تاریخ شیعه و تشیع و حوزه های علمیه و مراجع بزرگ تقلید در این منابع نیز کم رنگ بوده یا این که صددرصد مورد تجاهل قرار گرفته است .
بنابراین، باید تلاشی اساسی و همه جانبه، همراه با حساسیت های لازم برای یک محقق، انجام پذیرد، تا این که مجموعه ای منسجم و علمی و فراگیر در مورد تاریخ عصر غیبت کبری فراهم آید . چنین کار بزرگی را باید یک گروه توانمند یا مؤسسه ای متخصص در تاریخ بر عهده گیرد، تا تاریخی مستند و تحلیلی، عرضه گردد و مورد استفاده ی رشته های تخصصی و عمومی قرار گیرد .
پی نوشت ها:
1. مانند: درسنامه و تاریخ عصر غیبت (آقایان آقایی، جباری، عاشوری، حکیم.)
2. مانند: تاریخ الغیبة الکبری از سید محمد صدر.
1- تبیین موضوع، اهداف، قلمروها و ویژگی های بحث
بسیار منطقی است که سؤال شود از این عنوان ذکر شده برای بحث چه منظوری دارید؟
آیا تاریخ یک فرد یا یک جامعه یا مجموعه ای از پدیده های از پیش تعیین شده مد نظر است؟
یا این که تاریخ تمام پدیده های اجتماعی و انسانی در عصر غیبت کبری مورد بحث قرار خواهد گرفت؟
پر واضح است که این عنوان در مجموعه ی عناوین ویژه ی تاریخ اسلام مطرح می شود . بنابراین، باید به مقطعی و دوره ای از تاریخ اسلام ناظر باشد، و نه به تمام پدیده های اجتماعی و انسانی در این دوران .
ولی از آن جایی که دوران غیبت کبری امام مهدی (عج) مطرح می باشد و امام مهدی (عج)، امام تمام بشریت است و نه فقط مسلمین یا شیعیان و در این دوران، مقدمات ظهور او به عنوان مصلحی جهانی فراهم می گردد، و رسالت بررسی تاریخ این دوران منهای در نظر گرفتن نهایت این دوران و اهداف مطرح شده برای امامت او - که امام جن و انس است - امکان پذیر نیست، بنابراین، چه بسا لازم باشد که تاریخ جهان اسلام بلکه جهان بشریت در این دوران مورد مطالعه و دقت قرار گیرد، تا سیر تحولات اجتماعی و سیاسی و فرهنگی - که به سمت فراهم شدن شرایط جهانی برای ظهور مصلح جهانی جهت می یابد، با توجه به هدف مندی و قانون مند بودن حرکت جهان و بشریت در این جهان - مورد دقت قرار گیرد، و مقدار تطابق پیش بینی های وحیانی برای آینده ی بشریت با حرکت ارادی بشر و قانون مند بودن این حرکت روشن گردد . و از بحث های تحلیلی تاریخ به ویژه تاریخ دوران غیبت بتوانیم با هدف گیری های قرآنی برای بحث های تاریخی، هم سو شویم و از این بحث های تحلیلی برای رسیدن به اهداف والای تاریخ شناسی و تاریخ نگری بهره مند گردیم .
بنابراین، جا دارد برای کسانی که در بحث های تخصصی تاریخ وارد نشده اند، اهداف و رسالت کلان بحث های تاریخی را روشن نماییم تا این که در چنین بحث هایی، بی راهه نرویم و حداکثر استفاده را از تحلیل و نقد در بحث های تاریخی داشته باشیم .
نتیجه ی این مسیر چنین خواهد بود:
1- تبیین و تعیین موضع بحث به طور دقیق .
2- ترسیم اهداف و انگیزه های بحث درباره تاریخ عصر غیبت کبری .
3- تبیین قلمروهای بحث در تاریخ این عصر .
چهارمین بحث مقدماتی برای این سلسله بحث ها باید پرداختن به ضرورت بحث از تاریخ دوران غیبت کبری در قلمروهای یاد شده باشد; زیرا دلایل نیاز به این مباحث، چراغ ما برای تعیین برد و افق بحث های این مجموعه خواهد بود، چون به اندازه ی نیاز فعلی و آینده ی خود باید حرکت کنیم .
پنجمین بحث مقدماتی در این مجموعه مشکلات و چالش های موجود در زمینه ی بحث های تاریخی دوران غیبت کبری می باشد . و آخرین بحث مقدماتی باید تعیین سرفصل های مناسب در هر یک از قلمروهای تعیین شده برای بحث های تاریخی دوران غیبت کبری باشد .
2- اهداف و رسالت بحث های تاریخی
دومین بخش را با تعیین اهداف تاریخ نگاری قرآن کریم; شروع می کنیم زیرا قرآن کریم، راهنما و هدایت گر ما در تمام مراحل و ابعاد زندگی باید باشد .
برای رسیدن یک پژوهش گر به مجموعه ی اهدافی که قرآن کریم برای تاریخ نگاری خود درنظر گرفته است، لازم است، دقتی ویژه در آیات تاریخی قرآن بنماید .
در حالی که حوادث و جریانات تاریخی که همراه با تحلیل و نتیجه گیری می باشد، در حدود ثلث مساحت آیات قرآن را فرا گرفته است، بسیار بجا است که به چند مجموعه از آیات قرآن در این زمینه مراجعه نماییم .
مجموعه ی اول:
آیاتی که مخاطبان قرآن به ویژه مخاطبان قصص قرآنی را ذکر نموده و طبقات گوناگونی را اشاره کرده است .
این مخاطبان عبارتند از: عموم مردم، جهانیان، پرسشگران، شنوندگان، دانایان و کسانی که می خواهند بدانند، یا کسانی که می خواهند ایمان بیاورند، سپاسگزار باشند، یا بفهمند، یا تعقل کنند، یا یادآوری شوند، یا به یقین برسند، یا به یقین رسیده باشند، یا در حال برگشت به خدا باشند، یا با فراست و زیرک باشند، یا دانا و بینا باشند .
مجموعه ی دوم:
آیاتی که مردم را به نظر و مطالعه و دقت در حال گذشتگان یا سیر در زمین یا عبرت گرفتن از سرگذشت دیگران دعوت می نماید، که نشان دهنده ی جهت گیری قرآن به سمت تفکر و تحقیق و نتیجه گیری می باشد .
مجموعه ی سوم:
آیاتی که حوادث تاریخی را آیه خوانده باشد . آیه، نشانه است و آیه های تاریخی گویا مطالبی است که چون آینه، حقایق را به خوبی نشان می دهد یا کد می دهد و انسان را به صاحب نشانه می رساند .
مجموعه ی چهارم:
آیاتی که به طور صریح و روشن، اهداف تاریخ نگاری و بیان قصص انبیاء و امت ها را ذکر کرده باشد . مانند: آیه ی 120 سوره ی هود و آیه ی 111 سوره ی یوسف که در بیان حق دادن و موعظه و یادآوری و تقویت قلب (تثبیت فؤاد) و عبرت گرفتن خلاصه می شوند .
بدین سان می توانیم مجموعه ی اهدافی را که برای تاریخ نگاری در قرآن کریم آمده است، در شش امر خلاصه می کنیم:
1- فراهم نمودن زمینه ی تفکر و ایجاد انگیزه برای پرسش و تحقیق که انسان را به گونه ای بهتر و سریع تر به حقیقت می رساند و عطش و نیاز انسان حقیقت جو را با رساندن او به حقایق تامین می نماید .
2- تاریخ نمایان گر تجربیات بسیار با ارزش گذشتگان است که در اختیار آیندگان قرار می گیرد و خردمندان و افراد بینا و تیزبین و عاقبت اندیش و فهیم از این تجربیات توشه برمی دارند و تحولات آینده ی خود و جهان بشریت را می بینند و می سازند، و بر آن چه می سازند آگاهی دارند، و با تحقیق و تفکر هم به یقین می رسند و هم سپاسگزار می شوند و راه صحیح و مسیر مطلوب برای بازگشت به حق را پیدا می کنند و طی می نمایند .
3- با تذکر و یادآوری حوادث تاریخی، حجاب غفلت و فراموشی دریده می شود و انسان، موجودی هشیار و بیدار می گردد، و به گونه ای مطلوب به سوی اهداف تعیین شده برای او حرکت می کند و با این بیداری از خاک ریزهای دشمن به خوبی عبور می کند و تمام موانع سر راه خود را برمی دارد، و اجازه نمی دهد که کسی او را فریب دهد، یا تجربیات گران بهای دیگران را به قیمتی گران تر تکرار کند .
4- و در نهایت، آرامش و اطمینان خاطر و قوت قلب پیدا می کند و با صبر و مقاومت و پایداری و امیدواری به سرنوشت روشن خود، مسیر صحیح زندگی را طی می کند و از هیچ دشمنی و خطری در هراس نخواهد بود .
5- آیات الهی در تاریخ هم چون آیات الهی در طبیعت، همیشه پرفروغ بوده و انسان را با دلایل متقن به علم نامحدود و قدرت لایزال الهی آشنا نموده و او را به خدای خود ربط می دهد، تا وجود کوچک خود را در پرتو این وجود لایزال و نامحدود ببیند و هیچ گاه خود را بی نیاز و مستقل و افسار گسیخته نبیند .
6- مسیر حق، مسیری روشن و پویا و تکامل بخش است که انسان های مؤمن، خود را به اهداف نهایی شان نزدیک می بینند و هیچ گاه یاس و ناامیدی، آنان را از پا در نمی آورد . بلکه برای خود وجودی مستمر و ریشه دار در عمق تاریخ احساس می کنند و با برنامه ای حساب شده و دقیق می توانند آینده ی روشنی برای خود ترسیم نمایند و رسیدن خود را به آن اهداف تضمین کنند .
نتیجه
بنابراین، بحث های تاریخی باید بحث هایی تحلیلی و مفید باشند، تا تمام اهداف یاد شده تامین گردد . صرف اطلاع از حوادث تاریخ، یا صرف رسیدن به یک تحلیل، به تنهایی برای انسان مفید فایده نخواهد بود یا لااقل، فایده ای اندک خواهد داشت .
البته قرآن کریم در تاریخ نگاری خود به قلمروهای گوناگون و مقاطع مختلف حیات بشر پرداخته و برای خود، روشی ویژه و منحصر به فرد انتخاب کرده است، و انسان را از گم شدن در مسیرهای انحرافی و پر پیچ و خم مباحث علمی تاریخی و غیر تاریخی برحذر نموده، و روش صحیح سلوک راه را در تاریخ نگاری بیان کرده است.
در بحث های ویژه ی تاریخ دوران غیبت کبری نیز نباید از این اهداف و روش قرآنی فاصله بگیریم و تاریخ این دوران را برای محض اطلاع فرا نگیریم، بلکه برای رسیدن به مقاصدی مهم و هدف هایی بزرگ، به آشنایی با حوادث تاریخی این دوران و تحلیل صحیح این رویدادهای تاریخی بپردازیم .
3- قلمروهای بحث های تاریخی عصر غیبت کبری
سومین بحث مقدماتی، تبیین قلمروهای بحث های تاریخی دوران غیبت کبری امام مهدی (عج) می باشد .
بسیار طبیعی است که اولین قلمرو این بحث همان تاریخ شخص امام مهدی (عج) می باشد . در این قلمرو شایسته است - علی رغم محدودیت منابع گویا و روشن در این زمینه - حوادث زندگانی ویژه ی آن حضرت پس از انقضای دوران غیبت صغری، و سیره ی حضرت مهدی (عج) در دوران غیبت کبری، و هم چنین ملاقات های حضرت مهدی (عج) با طبقات مختلف در طول دوران غیبت کبری مورد بحث و بررسی قرار گیرد .
2- از آن جا که حضرت مهدی (عج) برای رسیدگی به شؤون دینی، فرهنگی و سیاسی شیعیان خود، فقهای جامع الشرایط را به عنوان نایبان عام خود و مراجع تقلید مسلمین منصوب نموده است، تاریخ مرجعیت و مراجع تقلید، باید دومین قلمروی بحث های ویژه عصر غیبت کبری باشد .
3- حوزه های علمیه به عنوان نهاد ریشه داری که پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت
، آن را تاسیس کرده اند تا در آن نهاد، متخصصانی در شناخت دین، تربیت یافته و نیازهای فرهنگی جامعه اسلامی را در دوران غیبت تامین کنند و وظیفه ی پاسداری از فرهنگ اسلامی را بر دوش بگیرند . بنابراین، تاریخ این نهاد بسیار مهم که پرتویی از نهاد امامت است، باید به گونه ای تحلیلی، و نقش آن در ترویج فرهنگ اسلامی و فرهنگ امامت و مهدویت در طول دوران غیبت کبری، در کنار نقش سیاسی آن، مورد مطالعه و تحقیق قرار گیرد .4- شیعه و تشیع و فرهنگ شیعی، جنبش ها و دولت های شیعی در دوران غیبت کبری به عنوان چهارمین قلمرو نیز باید مورد مطالعه قرار گیرد .
5- با توجه به این که تاریخ دوران غیبت کبری، مقطعی از تاریخ اسلام و تاریخ جهان اسلام بوده، و در فضای عام و گستره ی جهان اسلام، تمام تحولات مربوط به شیعه و تشیع و حوزه های علمیه و مرجعیت و غیبت شخص امام مهدی (عج) انجام گرفته، و بحث های ویژه ی هر قلمرو با قلمروهای دیگر بی ارتباط نبوده است، بنابراین در یک نگاه تاریخی - تحلیلی، تمام این قلمروها باید با هم دیده شوند .
تاریخ جهان اسلام در ابعاد مختلف (فرهنگی، دینی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، نظامی و در تمام ابعاد جغرافیایی) باید ملاحظه گردد . بنابراین، شرق جهان اسلام و شمال و جنوب خاورمیانه و غرب آن، همگی به هم پیوسته است و باید مورد توجه قرار گیرد .
6- و در صورت لزوم، سیر تحولات عمده در جهان بشریت نیز نباید از چشم یک مورخ محقق به دور باشد; زیرا رسالت امام مهدی (عج)، رسالتی جهانی است و جهان در انتظار این مصلح الهی به سر می برد . پس تمام تحولات جهانی که جهان را به سمت آن روز موعود حرکت می دهند، باید مورد مطالعه ی جدی قرار گیرند .
4- ضرورت بحث و اهمیت تاریخ عصر غیبت کبری
چهارمین بحث مقدماتی، تبیین ضرورت های بحث از تاریخ دوران غیبت کبری می باشد .
با توجه به این که، گذشته چراغ راه آینده است، ضرورت بحث از تاریخ و سیر تحولات عصر غیبت کبری، روشن خواهد بود .
تاریخ نگری - البته آن طور که قرآن کریم آن را مطرح کرده است - انسان را چشمی بینا و درکی عمیق می بخشد و بر خلاف آن چه برخی تصور می کنند، انسان در زندان گذشته ها، زندانی نمی شود، بلکه وضعیت فعلی خود را با توجه به گذشته بهتر درک می کند و خود را برای آینده ای قابل پیش بینی و قابل تحقق آماده می سازد; به گونه ای که می توانیم بگوییم: یک انسان تاریخ نگر، یک انسان آینده نگر می باشد . با آگاهی ویژه ای به سوی آینده حرکت می کند و چنان چه لازم ببیند، می تواند در ساختن آینده ی خود، نقش به سزایی داشته باشد .
بنابراین، دانستن تاریخ صدر اسلام و پیچیدگی های دوران امامان معصوم پس از پیامبر صلی الله علیه و آله و سپس دوران غیبت تا حال حاضر، به ما امکان برنامه ریزی بهتری برای آینده می دهد .
از این گذشته، برای رشته ی تخصصی تاریخ و رشته های تخصصی فقه و حدیث و تفسیر، آگاهی از دوران غیبت کبری تا حال حاضر، امری حیاتی و ضروری است; زیرا بدون دانستن این تحولات، بسیاری از مسایل تخصصی این رشته ها، قابل درک و فهم علمی نخواهد بود، تا جایی که می توان گفت: چنان چه کسی در تاریخ اسلام و مسلمین، آن هم در تمام دوران های گذشته، سیر تاریخی نداشته باشد و صاحب تحقیق نباشد، نمی تواند به تمام منابع استنباط و تفقه در دین، اشراف داشته باشد و دعوی اجتهاد مطلق کند . هر چند افراد غیر مطلع از تاریخ، چنین ادعایی را سنگین می دانند و شاید چنین مطلبی را مبالغه ای بیش ندانند، اما در حد اشاره باید گفت: حدیث و رجال ما، که بخش عمده ای از منابع و اطلاعات مهم این رشته را تشکیل می دهند، بدون آگاهی از تحولات دوران غیبت کبری، ناقص و ناتمام بوده، و نظرات اجتهادی ما قابل اعتماد نخواهد بود .
5- چالش های بحث در تاریخ عصر غیبت کبری:
پنجمین بحث مقدماتی، چالش ها و مشکلات ویژه ی تاریخ عصر غیبت کبری می باشد .
در سومین بحث مقدماتی روشن شد که اولین قلمرو برای بحث در تاریخ دوران غیبت کبری، تاریخ شخص امام مهدی (عج) است که مهم ترین بحث و نزدیک ترین موضوع نسبت به عنوان بحث می باشد . ولی بحث در این قلمرو، بسیار محدود و فاقد منابع مناسب می باشد; زیرا پیش فرض ما در بحث، غیبت تام امام مهدی (عج) می باشد . و با غیبت تام، چه اطلاعی از او می توانیم داشته باشیم؟
مکان زندگی و تحرکات امام مهدی (عج)، نحوه ی زندگی او، نحوه ی ارتباط با مردم و سیره ی عام و خاص او در این دوران، زندگی خصوصی او و بسیاری از مسایل ویژه ی امام مهدی (عج) که برای یک بحث تاریخی مطرح می باشند، شاید بدون جواب بمانند .
بنابراین می توانیم بگوییم: اولین چالش در بحث های تاریخ عصر غیبت کبری، مشخص نبودن قلمروهای بحث در این برهه ی تاریخی است که به تناسب اهداف مورد نظر و افق های دید تاریخ نگاران، می تواند بسیار متفاوت باشد . آن چه را در سومین بحث مقدماتی بیان داشتیم، در حقیقت می تواند یک نظر تاسیسی باشد; زیرا آن چه تاکنون با این عنوان آمده است; یا منهای تاریخ شخص امام مهدی (عج) بوده (1) یا این که فقط به تاریخ شخص امام مهدی (عج) بسنده کرده است . (2)
دومین چالش، کمبود منابع در زمینه ی اولین قلمرو برای بحث های دوران غیبت کبری است .
چالش سوم، پراکنده بودن اطلاعات تاریخی است . آن هم در منابعی که هر کدام با دیدگاه های ویژه ای به رشته ی تحریر درآمده است .
البته منابعی که توسط مستشرقین عرضه شده است، نمی تواند منابعی مطمئن و گویای واقعیت باشد .
برای منابع عمومی تاریخ اسلام نیز باید بگوییم که تاریخ شیعه و تشیع و حوزه های علمیه و مراجع بزرگ تقلید در این منابع نیز کم رنگ بوده یا این که صددرصد مورد تجاهل قرار گرفته است .
بنابراین، باید تلاشی اساسی و همه جانبه، همراه با حساسیت های لازم برای یک محقق، انجام پذیرد، تا این که مجموعه ای منسجم و علمی و فراگیر در مورد تاریخ عصر غیبت کبری فراهم آید . چنین کار بزرگی را باید یک گروه توانمند یا مؤسسه ای متخصص در تاریخ بر عهده گیرد، تا تاریخی مستند و تحلیلی، عرضه گردد و مورد استفاده ی رشته های تخصصی و عمومی قرار گیرد .
پی نوشت ها:
1. مانند: درسنامه و تاریخ عصر غیبت (آقایان آقایی، جباری، عاشوری، حکیم.)
2. مانند: تاریخ الغیبة الکبری از سید محمد صدر.