فضايل اخلاقي چيست؟

[mahdi gh]

پاسخ : فضايل اخلاقي چيست؟

نظافت و آراستگی آراستگی ظاهر
​

انسان به اقتضای فطرت، جویای پاكیزگی، زیبایی، تمیزی و آراستگی است، از ژولیدگی، پلیدی، پلشتی و پریشانی نفرت دارد. از آنجا كه دینمقدساسلام منطبق بر این فطرت الهی است. به پیروانش دستور میدهد تا همواره، مظاهر زشتی و پلیدی و بوهای بد و نفرتانگیز را از خود و محیط زندگی خویش دور سازند و خود را به ویژه هنگام برخورد با دیگران زینت كنند و با ظاهری آراسته و زیبا در معرض دید همنوعان خود ظاهر شوند.

از نظر قرآن كریم، استعداد درك زیبایی از جمله مواهب فطری خداوند در روح آدمی است و وجود موجودات زیبا در جهان، پاسخی به این خواسته فطری بوده و نعمتی از نعمتهای گرانبهای آفریدگار حكیم است.

قرآنكریم در آیهای انسانها را به آراستگی و برگرفتن زینتهای خود، هنگام رفتن به مساجد دعوت میكند (كه البته این توصیه منحصر به آرایشظاهری نبوده و زینت های معنوی مانند طهارت و تقوا را نیز شامل میشود.) سپس در آیه بعد، حكم كلّیتری را بیان كرده و نظر كسانی را كه به غلط آراستگی و زینت را، با دین و تعالیم آسمانی مغایر میپندارند، مردود میشمارد.

«قُلْ مَنْ حَرَّمَ زینَهَ اللهِ الَّتی اَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطّیِّباتِ مِنَ الرِّزقِ قُلْ هیَ لِلَّذینَ امَنوا...»

(ای رسول!) بگو چه كسی زینتخدا را كه برای بندگان خود بیرون آورده و نیز روزیهای پاكیزه را حرام كرده است؟ بگو: این برای كسانی است كه ایمان آوردهاند.

 

[mahdi gh]

پاسخ : فضايل اخلاقي چيست؟

آداب میهمانی
​

اسلام اهمیت خاصی برای مسأله میهمان نوازی قائل شده تا آنجا كه در حدیثی از پیغمبر گرامی اسلام ـ صلی الله علیه و آله ـ می خوانیم: الضیف دلیل الجنه؛ میهمان راهنمای راه بهشت است!.

اهمیت و احترام میهمان به اندازه ای است كه در اسلام به عنوان یك هدیه آسمانی تلقی شده، رسولخدا ـ صلی الله علیه و آله ـ می فرماید:

اذا اراد الله بقوم خیرا اهدی الیهم هدیه، قالوا: و ما تلك الهدیه؟ قال:الضیف، ینزل برزقه،و یرتحل بذنوب اهل البیت؛

هنگامی كه خداوند اراده كند نسبت به جمعیتی نیكی نماید هدیه گرانبهائی برای آنها می فرستد، عرض كردند ای پیامبر خدا! چه هدیه ای؟ فرمود: میهمان، با روزی خویش وارد می شود، و گناهان خانواده را با خود می برد (و بخشوده می شوند)

جالب اینكه كسی نزد پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ عرض كرد: پدر و مادرم فدای تو باد، برنامه من این است كه وضو را به طور كامل انجام می دهم نماز را بر پا می دارم، زكات را به موقع می پردازم، و از میهمان با آغوش باز و به خاطر خدا پذیرائی می كنم.

 

[mahdi gh]

پاسخ : فضايل اخلاقي چيست؟

نظم و انضباط
​

«نظم» در لغت به معنای آراستن، برپا داشتن، ترتیب دادن كار و... و در اصطلاح نظامی به معنای پیروی كامل از دستورهای نظامی است. انضباط نیز به معنای نظم و انتظام، ترتیب و درستی، عدم هرج و مرج، سامان پذیری و آراستگی است.

نظم در آفرینش

آفرینش براساس نظم استوار است و در دستگاه خلقت، هر پدیده ای جای خاصی دارد و مأموریت و كار ویژه ای به عهده دارد. كرات آسمانی در مدار معیّنی حركت می كنند، فصول سال و گذشت شب و روز نظم خاصی دارد و خلقت اشیا از اندازه، حدّ و میزان خاصی برخوردار است. خدای تعالی می فرماید:

«إِنَّا كُلَّ شَیْ‏ءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ»

ما هر چیزی را به اندازه (و روی حساب) آفریدیم.

حكمت خداوندی در هر چیز تجلّی یافته و موجودات عالم نیز روی حساب و نظم دقیق و نیز براساس هدف معیّنی قدم به عرصه هستی نهاده اند.

جهان چون خط وخال و چشم و ابروست كه هر چیزی بجای خویش نیكوست

نظم شگفت و محیرالعقولی كه در همه مخلوقات، حركت سیاّره ها و ستارگان، گیاهان، موجودات دریایی و صحرایی، بدن انسان، گردش خون و... وجود دارد، همه و همه معلول تدبیر خداوند حكیم، مدبّرو تواناست.

 

[mahdi gh]

پاسخ : فضايل اخلاقي چيست؟

محبت خداوند بدون شك جاذبه‎ها و دافعه‎های انسان تحت تأثیر محبت‎ها و نفرت‎های او شكل می‎گیرد.

آدمی در حالی كه محبت وعشق می ورزد، احساس لذت و خوشبختی می كند و در هنگامی كه در حال كراهت و نفرت است، احساس گرفتگی و درد و رنج دارد. شاید به همین دلیل است كه برخی از حكیمان بزرگ و فیلسوفان اخلاق غایت انسان و هدف اخلاق را سعادتمندی، یعنی زندگی لذت بخش و بدون درد و رنج دانسته اند و تحقق این هدف را فقط در سایه زندگی محبت آمیز به خصوص مرحله عالی آن یعنی حیات عاشقانه میسّر می دانند.

می توان سرّ این همه ارزشمندی برای واژگان «محبت» و «عشق» را در همین حقیقت جُست. امّا آنچه از اصل محبت و عشق مهم تر است، شأن و منزلت محبوب و معشوق است. میزان سعادتمندی انسان وابسته به درجه محبت او است و سطح محبت و عشق او را در اندازه های كمال و جمال محبوب باید جست و جو كرد و دوام و قوام آن را نیز ظهور و غروب جمال محبوب رقم می زند.

اكنون سؤال اصلی آن است كه سر و جان را در هوای جمال و جلال كدام حقیقت باید سودا كرد، تا محبت ابدی و عشق متعالی ثمر دهد، و لذت پایدار و خوشبختی ماندگار به بار آورد؟

خدا باوران را زیبنده آن است كه پاسخ این پرسش را از پروردگار خویش طلب كنند. از نگاه اخلاق اسلامی آن وجودی كه شایسته چنین محبتی است، جز خداوند نیست. محبت او توجیه گر خلقت عالم و تحقّق بخش آمال آدم و اهداف عالم است. از این رو خداوند می فرماید: وَ الَّذِینَ آمَنُوا أَشَدُّ حبّاً لله. «ولی كسانی كه ایمان آورده اند، به خدا محبت بیشتری دارند». و اعلام می دارد: یحبّهم و یحبّونه. «خدا آنان را دوست می دارد و آنان (نیز) او را دوست دارند».

 

[mahdi gh]

پاسخ : فضايل اخلاقي چيست؟

گذشت و بخشش
​

در صحنه زندگی اجتماعی بشر، كمتر كسی را می توان یافت كه از عیب پاك بوده و از لغزش مصون باشد.

اگر هم چنین افرادی پیدا شوند، بسیار نادرند؛ زیرا انسان همواره گرفتار كشمكش غرایز حیوانی و تمایلات عالی انسانی خویش است و هر كاری هم كه از او سر می زند، فرایند نزاع این دو نیروست. پس به طور طبیعی، نمی توان انتظار داشت همه كارهای یك فرد درست و پسندیده باشد. هر كس به مقتضای حال خود كم و بیش لغزش هایی دارد.

زیان ناشی از این لغزشها، همیشه منحصر به خود انسان نمی شود، بلكه در مواردی گریبان دیگران را نیز می گیرد و موجودیّت و منافع آنان را به خطر می اندازد.

به نظر شما با این گونه لغزشها كه گهگاه از این و آن سر می زند چه باید كرد؟

اگر قرار باشد همه خطاكاران با هر وضعیّتی كه دارند مجازات شوند و هر كس بخواهد آزار و اذیّت دیگری را تلافی كند و دیر یا زود از او انتقام بگیرد، چه پیش خواهد آمد و صحنه زندگی بشر را چه جهنّم سوزانی از خشم، كینه و نفرت فرا خواهد گرفت؟ اینجاست كه سخن از مكارم اخلاقی و فضایل عالی انسانی به میان می آید و ارزش والای آنها مشخص می شود.

عفو و گذشت یكی از این مكارم والا و بلكه به قول امام علی ـ علیه السلام ـ تاجی زینت بخش بر سر همه آنهاست:

«العفوُ تاجُ المكارِمِِ»

گذشت زینت بزرگواریهاست.

این خوی پسندیده، پرتوی از مسرّت واقعی و موجی از عواطف و احساسات انسان دوستانه را در دلها ایجاد می كند. كینه ها و دشمنی ها را از آن می زداید و موجب می شود كه خصم دست از خصومت برداشته و طرح دوستی و محبّت بریزد.

 

[mahdi gh]

پاسخ : فضايل اخلاقي چيست؟

كمك به دیگران
​

واژه «خدمت»، مفهوم گسترده ای دارد و همه امور اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی را در برمی گیرد و به گذشت، فداكاری، ایثار و تحمّل رنج و سختی در همه این امور، خدمت و خدمتگزاری، صدق می كند.

كاری كه شكل آن مفید و برخوردار از روح معنویت بوده و وسیله تقرّب به خدا باشد، در فرهنگ اسلامی خدمت نامیده می شود.
بنابراین خدمتی كه مقدمه قرب الهی و در راستای رضای خدا نباشد، عبادت نیست و از اجر الهی سهمی ندارد.
خدمت عبادی علاوه بر انگیزه الهی و تقرّب به خدا، دارای شرایط زیر است:
ـ در راه خدا باشد.
ـ مخلصانه انجام گیرد.
ـ خیرخواهانه بوده و فاعلش، نیّت و هدف خیر داشته باشد.
ـ داد و ستد و به منظور به دست آوردن مال و منال و شهرت و مقام نباشد.
ـ همكاری بر اثم و گناه نباشد.
ـ از منّت و آزار مبرّا باشد.
ـ خدمت شوندگان، افراد شایسته خدمت باشند، گرچه متوجه خدمتِ خدمتگزار نباشند و ... .
چنین خدمتی از ارزش و اهمیت بسزایی برخوردار است و حضرت علی ـ علیه السلام ـ در این باره می فرماید:
«احسن الصنائع ما وافق الشرایع»
بهترین احسانها و خدمات، آن است كه موافق با شریعت ها (و طبق شرایط و موازین دینی) باشد.

 

[mahdi gh]

پاسخ : فضايل اخلاقي چيست؟

كلام نیكو
​

آداب سخن گفتن

در اسلام باب وسیعی برای این مسأله گشوده شده، از جمله اینكه: تا سخن گفتن ضرورتی نداشته باشد سكوت از آن بهتر است. چنانكه در حدیثی از امام صادق ـ علیه السلام ـ می خوانیم: السكوت راحه للعقل؛ سكوت مایه آرامش فكر است.

و در حدیثی از امام علی بن موسی الرضا ـ علیه السلام ـ آمده است من علامات الفقه: العلم و الحلم و الصمت، ان الصمت باب من ابواب الحكمه؛ از نشانه های فهم و عقل، داشتن آگاهی و بردباری و سكوت است، سكوت دری از درهای حكمت است.

البته در روایات دیگر تأكید شده است، در مواردی كه سخن گفتن لازم است مؤمن باید هرگز سكوت نكند پیامبران به سخن گفتن دعوت شدند نه به سكوت، وسیله رسیدن به بهشت و رهایی از دوزخ، سخن گفتن به موقع است.

زبان یا منشأ سی گناه كبیره

علمای اخلاق گفته اند: زبان پربركت ترین عضو بدن، و مؤثرترین وسیله طاعت و هدایت و اصلاح است، و در عین حال خطرناكترین و پرگناهترین عضو بدن محسوب می شود، تا آنجا كه حدود سی گناه كبیره از همین عضو كوچك صادر می گردد.

در حدیثی از پیامبر گرامی اسلام ـ صلی الله علیه و آله ـ می خوانیم: لا یستقیم ایمان عبد حتی یستقیم قلبه و لایستقیم قلبه حتی یستقیم لسانه؛ ایمان هیچ بنده ای از بندگان خدا به راستی نمی گراید مگر اینكه قلبش مستقیم گردد، و قلبش مستقیم نمی شود مگر اینكه زبانش درست شود.

 

[mahdi gh]

پاسخ : فضايل اخلاقي چيست؟

مشورت موضوع مشاوره در اسلام از اهمیت خاصی برخوردار است چنانچه پیغمبر اكرم اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ با قطع نظر از وحی آسمانی آنچنان فكر نیرومندی داشت كه هیچگاه نیاز به مشاوره پیدا نمیكرد، ولی برای اینكه از یك سو مسلمانان را به اهمیت مشورت متوجه سازد تا آن را جزء برنامههای اساسی زندگی خود قرار دهند و از سوی دیگر نیروی فكر و اندیشه را در افراد پرورش دهد، در امور عمومی مسلمانان كه جنبهی اجرای قوانین الهی داشت (نه قانونگزاری) جلسهی مشاوره تشكیل میداد و مخصوصاً برای رأی افراد صاحب نظر ارزش خاصی قائل بود تا آنجا كه گاهی به احترام آنها از رأی خود صرف نظر میكرد، چنانكه نمونهی آن در جنگ «احد» اتفاق افتاد و میتوان گفت كه یكی از عوامل موفقیت پیامبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ در پیشبرد اهداف اسلامی همین بود.

در این بحث به پنج موضوع توجه فرمائید:

1ـ آیات و روایات پیرامون شورا.

2ـ با چه اشخاصی میتوان مشورت كرد؟

3ـ نتایج ثمر بخش مشورت.

4ـ وظیفهی مشاور.

5ـ مذمت استبداد.