«سیاحتنامه ابراهیمبیگ» سفرنامهای به فارسی نگاشته یک ایرانی به نام زینالعابدین مراغهای است. او این کتاب ارزشمند را درباره شرایط اجتماعی و سیاسی ایران در میانههای دوره قاجار در سال ۱۳۲۱ قمری منتشر میکند.
آنچه اهمیت انتشار این کتاب نقادانه را افزون میدارد، زمان انتشار آن است، یعنی دقیقاً سه سال پیش از پیروزی جنبش مشروطیت ایران! بسیاری از پژوهشگران، تأثیر این کتاب را در شکلگیری آگاهی اجتماعی و سیاسی جامعه ایران در آستانه جنبش مشروطه بسیار میدانند.
از نظر ادوارد براون، ایرانشناس برجسته انگلیسی «سیاحتنامه ابراهیمبیگ ... در تحریک حس نفرت و انزجار مردم ایران نسبت به حکومت مخرب و افتضاحآمیز مخصوص[اً] دوره سلطنت مظفرالدین شاه نقش بزرگی داشته و شهرت بسزایی در میان عامه به هم زد».
همچنین به نوشته ناظمالاسلام کرمانی در کتاب «تاریخ بیداری ایرانیان»، رهبران روحانی جنبش مشروطه، «سیاحتنامه ابراهیمبیگ» را به فعالان و نخبگان جنبش داده بودند تا در انجمنهای مخفی برای اعضا خوانده شود «اهالی انجمن و فداییان بعضی به حالت تباکی [گریه کردن] و بعضی ازکثرت خزن و غم از خود رفته و حالت بهت به آنها دست داده تا چندی حالت یک کلمه سخن گفتی باقی نبود». کتاب، داستان ابراهیمبیگ یک تاجر زاده ایرانی است که در مصر رشد یافته، ثروتی گرد آورده است.
او که در خیال، وطن خود، ایران را بهترین مکان عالم میداند، بر اثر یک رخداد به سرزمین مادری روانه میشود. ابراهیمبیگ در مسیر سفر به ایران، زینالعابدین مراغهای، نویسنده داستان را میبیند اما انتقادهای او را در کتاب «احمد» از وضعیت ایران، نمیپذیرد و در خودفریبی نسبت به وضعیت ایران عصر قاجار فرومیرود. هنگامی که او به ایران میرسد اما واقعیت ناگهان به تلخی تمام رویارویش مینشیند.
ماجرای کتاب «سیاحتنامه ابراهیمبیگ» در سه جلد روایت میشود. زینالعابدین مراغهای در این کتاب که از زبان ابراهیمبیگ روایت میشود، نگاهی تلخ و گزنده اما برآمده از واقعیتها، به ایران عصر قاجار دارد. این کتاب، سندی ارزشمند در بررسی وضعیت سیاسی- اجتماعی ایران، پیش از پیروزی جنبش مشروطیت به شمار میآید. یحیی آرین پور در جلد نخست کتاب «از صبا تا نیما» درباره اهمیت تاریخی سیاحتنامه ابراهیمبیگ چنین مینویسد: «سیاحتنامه ابراهیمبیگ در واقع دائرهالمعارف جامع اوضاع ایران در اواخر قرن سیزدهم هجری است که با قلمی تند و بیپروا و بی گذشت تحریر شده است ...
این نخستین رمان اصیل اجتماعی از نوع اروپایی در زبان فارسی است که زندگی مردم ایران را همچنان که بوده تشریح کرده و از این حیث شباهت زیادی به رمان نفوس مرده نیکلاگوگول، نویسنده بزرگ روس پیدا میکند ...». نگرش نگارنده کتاب به مسائل مهم سیاسی و اجتماعی ایران در آن دوره میتواند تصویری از شیوه زندگی ایرانیان در روزگار قاجار ارائه دهد. گزندگی روایت نویسنده در کتاب، هرچند آزاردهنده میتواند به نظر آید اما برآمده از واقعیتهایی است که دیگر منابع تاریخی نیز همچون خاطرهنگاریها و سفرنامههای جهانگردان بدانها به بیانهای گوناگون اشاره کردهاند.
آخرین ویرایش: