جنبه مثبت و منفی زبان
نعمت زبان و بیان از ویژگی خاصی برخوردار است، لكن از این نكته نیز نباید غفلت كرد كه زبان دارای دو بُعد مثبت و منفی است و نمی توان گفت چون زبان نعمت عظمای الهی است پس باید هر چه بیشتر آن را به كار انداخت و بدون حساب هر سخنی را بر زبان جاری ساخت بلكه باید در موارد ضروری و مفید از آن بهره برداری كرد.
سخن، بهترین عبادت و زشت ترین معصیت
حضرت علی ـ علیه السّلام ـ فرمود:
...و در میان عبادات و طاعاتی كه از اعضاء و جوارح انسان سر می زند عبادتی كم زحمت تر و كم مؤنه تر و در عین حال گرانبهاتر نزد خدا از سخن وجود ندارد البته در صورتی كه كلام برای رضای خدا و به قصد بیان رحمت و گسترش نعمتهای او باشد، زیرا بر همه مشهود است كه خداوند میان خود و پیامبرانش جهت كشف اسرار و بیان حقایق و اظهار علوم پنهانی خود چیزی را جز كلام واسطه قرار نداده و وحی و تفهیم مطالب به وسیله كلام صورت گرفته است، چنانكه میان پیامبران و مردم نیز وسیله ای جز سخن برای ابلاغ رسالت وجود ندارد. از اینجا روشن می شود كه سخن بهترین وسیله و ظریف ترین عبادت است و همچنین هیچ گناهی نزد خداوند سنگین تر و به كیفر نزدیكتر و پیش مردم نكوهیدهتر و ناراحت كننده تر از سخن نیست.
اصولا یكی از نشانه های انسان عاقل آن است كه بیجا سخن نمی گوید، زیرا زبان بیان كننده میزان عقل آدمی است، چنانكه امیرمؤمنان ـ علیه السّلام ـ فرمود:
«تَكلّمُوا، تُعْرَفُوا فإنَّ الْمرْءَ مخْبوءٌ تحْت لِسانِهِ.»
سخن بگویید تا شناخته شوید چرا كه انسان در زیر زبان خود پنهان است.
آدمی مخفی است در زیر زبان این زبان پرده است بر درگاه جان
چونك بادی پرده را درهم كشید سرّ صحن خانه شد بر ما پدید
كاندر آن خانه گهر یا گندم است گنج زر یا جمله مار و كژدم است
یا در او گنج است و ماری بر كران زانك نبود گنج زر بی پاسبان
بی تأمّل او سخن گفتی چنان كز پس پانصد تأمّل دیگران
و در جای دیگر فرمود:
«ألْمرءُ مخْبوءٌ تحْت لسانِِهِ.»
آدمی در زیر زبان خود پنهان است.
و به قول شاعر:
تا مرد سخن نگفته باشد عیب و هنرش نهفته باشد
به هر حال، انسان عاقل و دوراندیش اول فكر می كند آنگاه سخن می گوید.