فضیلت شب و روز جمعه
دعا هیچ گاه بدون نتیجه و استجابت نیست، نوع استجابت آن فرق می‌كند؛ هنگامی به صورت برآورده شدن حاجت و گاهی ذخیره شدن برای آخرت و زمانی نیز رفع گرفتاری‌ها و دور شدن بلاهاست؛ لذا در روز جمعه سفارش شده علاوه بر طلب حاجات، از بدی‌ها نیز به خدا پناه برید.
استجابت دعا در جمعه
از مهم ترین امتیاز جمعه، این است كه دعا در آن مستجاب است. روایات فراوانی براین معنا دلالت دارد؛ از جمله:
۱. از امام باقر و یا امام صادق (ع) نقل شده است كه فرمود:
"اِنٍّ العَبدَ المؤمِنَ لیَسألَ اللهَ الحاجَه یَ فَیُؤخِّر اللهُ قَضاء حاجَتِهِ الَّتی سأل اِلی یَومِ الجُمعه یِ؛(۱) به راستی بندی مؤمن حاجتی از خداوند درخواست می‌كند، پس خداوند انجام حاجت او را تا روز جمعه به تأخیر می‌اندازد (و در آن روز برآورده می‌كند)".
۲. در حدیثی از امام صادق (ع) همین مضمون آمده، منتها در ذیل آن دارد: "ِلیَخُصَّهُ بفَضلِ یوم الجُمُعَه یِ؛(۲) تا خداوند او را به فضیلت روز جمعه مخصوص گرداند".
امّا به ساعت‌هایی از جمعه بیشتر سفارش شده است، جابر نقل نموده است كه علی (ع) همیشه می‌فرمود:
"أكثروا المَسألَه یَ فی یَومِ الجُمعَه یِ و اَلدُّعاءِ فَاِنَّ فیه ساعاتٌ یُستَجابُ فیها الدّعاء و المَسألَه ی ما لَم تَدعوا بقطیعَه یٍ و معصیه یٍ او عقُوقٍ و اعلَمُوا اَنَّ الخَیرَ وَ اَلبِرَّ یُضاعَفان یَومَ اَلجُمعَه یِ؛(۳) در روز جمعه زیاد دعا و درخواست داشته باشید؛ زیرا در آن، ساعاتی است كه دعا و خواستن مستجاب می‌شود به این شرط كه قطع رحم و معصیت و عاق، درخواست نشود. و بدانید خیر و نیكی در آن روز (از نظر پاداش) دو چندان می‌شود".
پیامبر اكرم (ص) فرمود:
"و فیه ساعه یٌ لا یسأل الله فیها اَحَدٌ شَیئاً اِلاّ اَعطاهُ ما لَم یَسأَل مُحَرّماً؛(۴) در جمعه ساعتی است كه احدی از خداوند در آن ساعت چیزی درخواست نمی‌كند مگر اینكه خداوند آن را عطا می‌كند به شرطی كه درخواست حرام نكند".
امام علی (ع) فرمود:
"وَ أكثروا فیه التَّضَرّعَ و اَلدُّعاءَ وَ مَسأَلَه یَ الرّحمَه یِ وَ المَغفِرَه یَ، فَاِنَّ الله عَزَّوجَلَّ یَستَجیبُ لِكُلّ مَن دَعاهُ، و یوُرِدُ النّارَ مَن عَصاهُ و كلَّ مُستَكبِرٍ عَن عِبادته .... وَ فیهِ ساعه یٌ مُبارَكَه یٌ لا یَسأل الله عَبدٌ مؤمِنٌ فیها شیئاً اِلاّ اَعطاهُ؛(۵) در روز جمعه، تضرع و دعا و درخواست رحمت و غفران فراوان [از خداوند] داشته باشید؛ زیرا خدای عزیز و جلیل برای هر كسی كه در آن روز، دعا كند، مستجاب می‌كند و كسی كه خدا را معصیت كند و از عبادت و درخواست او تكبر ورزد، به جهنّم وارد می‌كند... و در آن روز ساعت مباركی است كه هیچ بنده مؤمنی در آن، چیزی از خدا درخواست نمی‌كند مگر اینكه به او داده می‌شود".
از پیامبر اكرم(ص) نقل شده است كه "جمعه" به صورت چهره زیبا در حالی كه بر آن خالی بود، بر حضرت عرضه شد؛ حضرت از جبرئیل پرسید: این نقطه سیاه (خال) چیست؟ گفت:
"هذِهِ ساعَه یُ الاستجابَه یِ فَاِن صادَفَها الدّعاء اِقتَرَنَ بالقَبولِ، فَاِن لَم یَستَجِب لَهُ فی الدّنیا اِدَّخَرَ لَهُ فی القِیامَه یِ فَیُصرَفُ عَنهُ مكارِهُهُ؛(۶) این ساعت استجابت دعاست، اگر دعا با آن ساعت همزمان شود، همراه با قبول می‌شود (و اگر همراه نشد) و مستجاب نگشت، برای آخرت او ذخیره شده و بلاها از او دور می‌گردد".
دعا هیچ گاه بدون نتیجه و استجابت نیست، نوع استجابت آن فرق می‌كند؛ هنگامی به صورت برآورده شدن حاجت و گاهی ذخیره شدن برای آخرت و زمانی نیز رفع گرفتاری‌ها و دور شدن بلاهاست؛ لذا در روز جمعه سفارش شده علاوه بر طلب حاجات، از بدی‌ها نیز به خدا پناه برید.
پیامبر اكرم(ص) فرمود:
"...فیهٌ ساعَه یٌ لا یوافقها عَبدٌ مؤمِنٌ یدعوالله فیها بِخَیرٍ اِلاّ استجاب الله لَهُ او یَستَعیذُه مِن سوءٍ اِلاّ استعاذهُ مِنه...؛(۷) در جمعه ساعتی است كه اگر بندی مؤمنی در آن ساعت خیر بخواهد، خدا مستجاب می‌كند و یا از بدی به خدا پناه برد، خداوند به او پناه می‌دهد".
حال این پرسش رخ می‌نماید كه: این ساعت كدام لحظه و لحظات شب و روز جمعه است كه دعا در آن مستجاب است؟
در پاسخ باید گفت: هر چند تمام لحظات شب و روز جمعه، مظانّ استجابت دعا است، ولی چند ساعت و زمان از اهمّیت ویژه‌ای برخوردار است:
۱. سحر جمعه
تمام سحرها، ساعت ویژه‌ای است كه درب رحمت الهی در آن باز است.
آیم به سویت هر سحر
با شور و غوغای دگر
زیرا كه از كویت، خدا
جایی ندارم خوبتر
دلیل این كه "سحر جمعه" ساعتی است كه دعا در آن مستجاب است، جریان حضرت یعقوب (ع) و فرزندان اوست. برادران یوسف (ع) بعد از این كه چشم پدرشان به بركت پیراهن حضرت بینا شد، گفتند: (یا اَبانا استَغفِرلَنا ذنوبَنا اِنّ كُنّا خاطِئینَ. قالَ سَوفَ اَستَغفِرُ لَكُم رَبّی اِنّهُ هوَ الغَفورُ الرّحیم)؛(۸) "ای پدر! از خدا آمرزش گناهان ما را بخواه كه ما خطاكاریم. گفت: به زودی برای شما از پروردگارم آمرزش می‌طلبم كه او غفور و مهربان است".
امام صادق (ع) می‌فرماید: "اَخَّرهُم اِلی وَقتِ السَّحَرِ لانَّهُ اَقرَبُ اِلی اِجابَه یِ الدّعاء؛ یعقوب (دعا برای) آنان را تا وقت سحر(شب جمعه) تأخیر انداخت؛ چون به اجابت نزدیك‌تر است".(۹)
و در برخی روایات دارد كه تا بیست سال و اندی هر شب و سحر جمعه، برای آنان دعا و استغفار می‌كرد.(۱۰)
ابو بصیر از امام باقر (ع) نقل كرده است كه فرمود:
"اِنّ الله تَعالی لِیُنادی كلّ َلَیلََه یِ جُمعه یٍ مِن فوق عَرشِهِ من اوّل اللَّیلِ اِلی آخِرِهِ: أََلا عَبدٌ مُؤمِنٌ یَدعُونی لآخرتِهِ و دنیاه قبل طلوع الفَجرِ فاُجیبُهُ؟ أَلا عَبدٌ مؤمنٌ یَتوبُ اِلَیَّ مِن ذُنوبِهِ قَبلَ طُلوعِ الفَجر فاتُوبُ علیه؟ ألا عَبدٌ مؤمِنٌ قَد قَتَرت علیه رزقه فیسألنی الزیاده یَِ فی رِزقِهِ قَبلَ طُلوعِ الفَجرِ فَاَزیدهُ و اُوسّعُ عَلَیه؟ ألا عَبدٌ مؤمنٌ سَقیمٌ یَسألُنی اَن اَشفِیهُ قبل طلوع الفَجرِ فَاُعافیه؟ ألا عَبدٌ مؤمنٌ مَحبوسٌ مغمومٌ یَسألُنی اَن اُطَلِّقَهُ مِن حَبسِهِ قَبل طلوع الفَجرِ فَاُطَلّقُهُ من حبسه و اُخَلّی سَربه؟ ألا عَبدٌ مؤمنٌ مَظلومٌ یَسألُنی اَن آخذُ له بظلامتِهِ قبل طلوعِ الفَجرِ فانتصر لَهُ و آخذ له بِظَلامَتِهِ؟؛(۱۱) به راستی خدای بلندمرتبه، هر شب جمعه از بالای عرش تا صبح ندا می‌دهد:
آیا بنده مؤمنی نیست كه مرا برای دنیا و آخرتش قبل از طلوع فجر بخواند، پس من جوابش دهم؟
آیا بنده مؤمنی نیست كه از گناهانش قبل از طلوع فجر توبه كند من توبه او را بپذیرم؟ آیا بنده مؤمنی نیست كه از نظر روزی در تنگنا باشد و از من درخواست زیادت كند پیش از طلوع فجر، من نیز [بر رزق او] بیفزایم و بر او توسعه دهم؟
آیا عبد مؤمن بیماری كه شفای خود را قبل از طلوع فجر بخواهد، نیست تا شفایش دهم؟
آیا بنده مؤمن زندانی غمناكی نیست كه درخواست آزادی از حبس كند قبل از طلوع فجر، سپس من آزاد و رهایش بنمایم؟
آیا بنده مؤمنی كه مظلوم واقع شده نیست كه از من درخواست كند تقاص ظلم او را بگیرم، و من یاری‌اش كنم و مظلمه‌های او را پس بگیرم؟
امام باقر (ع) فرمود: این ندا مرتب تا طلوع فجر ادامه دارد.
قید "طلوع فجر" هرچند برای این است كه این تفضلات از سر شب تا طلوع فجر است ولی تكرار آن، به ارزش و عظمت لحظه فجر و قبل از آن نیز اشاره دارد.
سحر ندا شد زكوی جانان
كه عاصیان را به كار داریم
برای عفو گناه كاران
سحرگهان انتظار داریم
در روایت دیگری می‌خوانیم :
"إلتمسوها فی ثلاث مواطن: ما بین طلوع الفجر الی طلوع الشّمس و ما بین انَ یَنزُلَ الامام الی اَن یُكَبِّرَ و ما بین صلاه ی العصر الی غروب الشمس؛(۱۲) دنبال كنید آن (ساعتی از روز جمعه كه دعا در آن مستجاب است) را در سه جا:
۱. بین طلوع فجر تا طلوع خورشید.
۲. لحظه فرود آمدن امام (از خطبه جمعه) تا وقتی كه تكبیر(نماز) را می‌گوید.
۳. و بین (وقت مخصوص نماز) عصر تا غروب.
۲. عصر و غروب جمعه
زید بن علی (ع) از پدرانش، از فاطمه زهرا(س) نقل كرده است: از رسول خدا شنیدم كه می‌فرمود:
" انّ فی الجمعه ی لَساعه یً لا یُوافقها رجلٌ مسلمٌ یسأل الله عزوجلّ فیها خیراً الاّ اعطاه ایّاه؛
به راستی، در جمعه ساعتی است كه اگر مرد [و زن] مسلمان در آن ساعت از خدای عزیز و جلیل خیری درخواست كند، به او داده می‌شود". لذا عرض كردم: ای رسول خدا! آن كدام ساعت است؟ فرمود: "اذا تُدلی نصفَ عین الشمس للغروب؛ وقتی نصف قرص خورشید غروب كرد".
زید در ادامه می‌گوید: حضرت فاطمه(س) همیشه [جمعه‌ها] به غلامش می‌فرمود:
"بر بلندی برآی و هرگاه دیدی نصف قرص خورشید به غروب نزدیك شده است، به من اعلام كن تا دعا كنم".(۱۳)
در روایتی آمده: آن ساعتی كه دعا در آن مستجاب است، نصف دوم ساعت آخر روز جمعه است. و گفته‌اند(این ساعت) زمانی است كه نصف قرص خورشید، غروب كرده باشد.(۱۴)
۳.بین خطبه و شروع نماز جمعه
حضرت صادق (ع) فرمود:
"السّاعه ی التی تُستجاب فیها الدّعاء یوم
الجمعه ی ما بین فراغ الامام من الخطبه ی الی ان یستوی الناس فی الصفوف و ساعه ی اخری من آخر النّهار الی غروب الشّمس؛(۱۵) ساعتی كه در روز جمعه دعا در آن مستجاب می‌شود، زمانی است كه امام از خطبه فارغ شده تا زمانی كه مردم صفوف را (برای نماز) منظم كنند. و ساعت دیگر، آخرین ساعت روز جمعه تا غروب خورشید است".
بخشش گناهان در جمعه
برای استغفار و توبه، شب و روز جمعه فرصتی بسیار طلایی است كه انسان می‌تواند بیشترین و بهترین بهره را از آن ببرد.روایات بسیار نابی درباره بخشش گناهان در روز جمعه وارد شده است كه به نمونه‌هایی اشاره می‌شود:
۱. بخشش گناه امت محمد(ص)
مُعَلّی بن خُنَیس می‌گوید كه امام صادق (ع) فرمود:
"من وافق منكم یوم الجمعه ی فلا یشتغلنّ بشی‌‌ءٍ غیر العباده ی، فانّ فیه یُغفَرُ للعباد و تُنزَلُ علیهم الرّحمه ی؛(۱۶) اگر یكی از شما روز جمعه را درك كرد، به چیزی غیر از عبادت مشغول نشود؛ زیرا در آن روز بندگان بخشیده می‌شوند و رحمت بر آنان سرازیر می‌شود".
ابوالفتوح رازی در تفسیرش از عبدالله بن عباس نقل كرده كه گفت: وقتی روز جمعه می‌شود، خداوند دستور می‌دهد كه منبری را در بیت‌المعمور نصب كنند و فرشتگان دور آن را پر می‌كنند. جبرئیل اذان می‌گوید و میكائیل جلو می‌افتد و ملائكه پشت سر او نماز می‌گذارند. وقتی از نماز فارغ شدند، جبرئیل می‌گوید: خدایا! ثواب این اذان را به امّت محمد(ص) بخشیدم. میكائیل می‌گوید: ثواب این امامت را به امامان و (پیش‌نمازان) از امّت محمد(ص) هدیه كردم. و فرشتگان می‌گویند: ثواب این نماز را به نمازگزاران از امّت محمد(ص) بخشیدیم. آنگاه خداوند می‌فرماید:
"تجودون عَلَیَّ، و انا اولی بالجود و الكرم، اُشهدكم انّی غَفَرتُ ذنوبَ امّه یِ محمدٍ(ص)؛ ای فرشتگان! نزد من سخاوت نشان دادید درحالی كه من سزاوار به جود و كرم هستم. شما را شاهد می‌گیرم كه گناهان امّت محمد(ص) را بخشیدم".
سپس فرشتگان تا جمعه دیگر متفرّق می‌شوند.(۱۷)
البته توجه داشته باشیم كه شرط امّت محمد بودن هم شرط كمی نیست؛ صرف مسلمان و شیعی شناسنامه‌ای بودن، كافی نیست. مسلمان واقعی بودن، لازم است.
۲.آزادی از آتش
شیخ طبرسی از پیامبر اكرم(ص) نقل كرده كه آن حضرت فرمود:
"انّ لله تبارك و تعالی فی كلّ یوم جمعه ی ستّمائه ی الف عتیق من النّار، كلّهم قد استوجَبُوا النّار؛(۱۸) برای خدای بلند مرتبه در هر روز جمعه، ۶۰۰ هزار آزاد شده از جهنّم وجود دارد كه همگی مستحق آتش بودند".
این قبیل روایات به خوبی نشان می‌دهد كه شب و روز جمعه، زمان بخشش گناهان است و درهای رحمت بی‌پایان الهی باز است تا بندگان از آن بهره‌برداری نموده، دنیا و آخرت خویش را آباد نمایند.
مردن در شب جمعه
از فضیلت‌های دیگر شب و روز جمعه، این است كه مردن در آن، باعث تخفیف و یا رفع عذاب و نجات از فشار قبر می‌شود.
۱.رفع عذاب
امیرمؤمنان علی (ع) فرمود:
"لیله ی الجمعه ی لیله یٌ غرّاء و یوُمها یومُ أزهر، و مَن مات لیله ی الجمعه ی كُتِبَ له بَراءه یٌ من ضَغطَه یِ القبر، وَ من مات یوم الجمعه ی كُتِبَ له بَراءه یٌ مِن النّار؛ (۱۹)(۲۰) شب جمعه، شب نمایان (و چهره سفید)، و روز آن، نورانی است. و كسی كه در شب جمعه بمیرد، برایش برائت از فشار قبر نوشته می‌شود و كسی كه در روز جمعه بمیرد، نجات از جهنم برای او نوشته می‌شود".
۲. پاداش شهید
امام صادق (ع) فرمود:
"انّ لله عُتَقَاءٌ فی كلِّ لیله ی جمعه ی فتعرّضوا لِرحمه ی الله فی لیله ی الجمعه ی و یوم الجمعه ی، و من مات لیله ی الجمعه ی او یوم الجمعه ی وقاه الله فتنه ی القبر و طُبِعَ علیه طبائع الشهداء، لا یقولنّ احدكم كان و كان و كتب له براءه ی من ضغطه یِ القبر، و كان شهیداً؛(۲۱) راستی برای خدا در هر شب جمعه، آزادشدگانی است [از آتش]، پس خود را در معرض رحمت الهی در شب و روز جمعه قرار دهید. و كسی كه در شب یا روز جمعه بمیرد، خداوند او را از آزمایش قبر حفظ می‌كند و بر او مهر شهدا زده می‌شود. كسی نگوید در گذشته چنان بوده و [عملش فلان] بوده. برای او برائت از فشار قبر نوشته می‌شود و به منزلی شهید خواهد بود".
این روایت اشاره به این مطلب دارد كه این تفضّلات و رحمت الهی را كسی بعید نشمارد و با توجّه به گذشتی متوفّا نگوید: فلانی، فلان كاره بود. زیرا در شب جمعه مردن، باعث نجات و یا رسیدن به مقام شهید می‌شود.
البته این‌گونه نیست كه هر بی سرو پایی كه در شب و روز جمعه بمیرد، چنین مقامی دارد، بلكه شروطی نیز برای آن بیان شده است، از جمله آگاه بودن به مقام امامان و داشتن ولایت و محبت آنان؛ لذا امام باقر (ع) فرمود:
"و من مات یوم الجمعه ی عارفاً بحق هذا البیت كتب اللهُ له براءه ی من النّار و براءه یً من عذاب القبر، و من مات لیله ی الجمعه ی اُعتِقَ من النّار؛(۲۲) و كسی كه شب جمعه بمیرد در حالی كه آگاه به حقّ این خانواده است، خداوند برائت از آتش و برائت از عذاب قبر را برای او می‌نویسد. و كسی كه شب جمعه بمیرد، از جهنم آزاد شده است".
در این روایت، قید "عارف به حق این خانواده" آمده است و در روایت دیگر تصریح شده كه مراد، معرفت به حقّ اهل بیت و امامان(ع) می‌باشد.
حضرت صادق (ع) فرمود:
"من مات یوم الجمعه ی عارفاً بحقّنا عُتق من النّار و كُتِب له براءه ی من عذاب القبر؛(۲۳) كسی كه روز جمعه بمیرد و آشنای به حق (امامت) ما باشد، از آتش رهایی یافته و برائت از عذاب قبر برای او نوشته می‌شود".
پی نوشت ها :
۱. وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، تصحیح: میرزا عبدالرحیم ربانی، ج۵، ص۶۷، ح۲۰، باب ۴۰، انتشارات اسلامیّه، تهران، انتشارات محمدی، قم، چ۱، ۱۳۷۷ق.
۲. همان، ص۶۸، ح۱.
۳. همان ص ۶۹، ح۲، باب ۴۱.
۴. همان ص ۶۷، ح ۲۲.
۵. همان، ص ۶۵، ح ۱۲.
۶. مستدرك الوسائل، میرزا حسین نوری طبرسی، ج ۶، ص۶۲، مؤسسه آل البیت (ع)، قم، چ۱، ۱۴۰۷ق.
۷. همان، ص۶۶.
۸. یوسف/ ۹۷ و ۹۸.
۹. مجمع البیان، ابوعلی طبرسی، ج ۵ ـ ۶، ص ۴۰۳؛ بیروت، دارالمعرفه، چ۲، ۱۴۰۸ق.
۱۰. همان؛ وسائل الشیعه، ج ۵، ص ۷۴، ح ۵.
۱۱. وسائل الشیعه، ج ۵، ص ۷۳ و ۷۴.
۱۲. مستدرك الوسائل، ج۶، ص ۴۲ و ۴۳، ح۸.
۱۳. وسائل الشیعه، ج۵، ص۶۹، ح ۵ .
۱۴. مستدرك الوسائل، ج ۶، ص ۶۹، ح۸.
۱۵. وسائل الشیعه، ج۵، ص۴۵و ۴۶، ح۱.
۱۶. همان، ص۶۵، ح۱۱.
۱۷. مستدرك الوسائل، ج ۶، ص ۶۱، ح ۱۰ .
۱۸. همان، ص۶۵، ح۲۰ و ص۷۴، ح۵.
۱۹. وسائل الشیعه، ج ۵، ص ۶۵، ح۱۳.
۲۰. همین روایت در نقل دیگر، با تفاوت‌هایی آمده؛ مثل: "عذاب القبر" (مستدرك الوسائل، ج ۶، ص۶۴، ح۱۶).
۲۱. همان، ص ۵۹ و ۶۰، ح ۵ .
۲۲. وسائل الشیعه،ج۵، ص۶۴، ح۶.
۲۳. مستدرك الوسائل، ج ۶، ص ۶۵ و ۶۶، ح ۲۲ .
دعا هیچ گاه بدون نتیجه و استجابت نیست، نوع استجابت آن فرق می‌كند؛ هنگامی به صورت برآورده شدن حاجت و گاهی ذخیره شدن برای آخرت و زمانی نیز رفع گرفتاری‌ها و دور شدن بلاهاست؛ لذا در روز جمعه سفارش شده علاوه بر طلب حاجات، از بدی‌ها نیز به خدا پناه برید.
استجابت دعا در جمعه
از مهم ترین امتیاز جمعه، این است كه دعا در آن مستجاب است. روایات فراوانی براین معنا دلالت دارد؛ از جمله:
۱. از امام باقر و یا امام صادق (ع) نقل شده است كه فرمود:
"اِنٍّ العَبدَ المؤمِنَ لیَسألَ اللهَ الحاجَه یَ فَیُؤخِّر اللهُ قَضاء حاجَتِهِ الَّتی سأل اِلی یَومِ الجُمعه یِ؛(۱) به راستی بندی مؤمن حاجتی از خداوند درخواست می‌كند، پس خداوند انجام حاجت او را تا روز جمعه به تأخیر می‌اندازد (و در آن روز برآورده می‌كند)".
۲. در حدیثی از امام صادق (ع) همین مضمون آمده، منتها در ذیل آن دارد: "ِلیَخُصَّهُ بفَضلِ یوم الجُمُعَه یِ؛(۲) تا خداوند او را به فضیلت روز جمعه مخصوص گرداند".
امّا به ساعت‌هایی از جمعه بیشتر سفارش شده است، جابر نقل نموده است كه علی (ع) همیشه می‌فرمود:
"أكثروا المَسألَه یَ فی یَومِ الجُمعَه یِ و اَلدُّعاءِ فَاِنَّ فیه ساعاتٌ یُستَجابُ فیها الدّعاء و المَسألَه ی ما لَم تَدعوا بقطیعَه یٍ و معصیه یٍ او عقُوقٍ و اعلَمُوا اَنَّ الخَیرَ وَ اَلبِرَّ یُضاعَفان یَومَ اَلجُمعَه یِ؛(۳) در روز جمعه زیاد دعا و درخواست داشته باشید؛ زیرا در آن، ساعاتی است كه دعا و خواستن مستجاب می‌شود به این شرط كه قطع رحم و معصیت و عاق، درخواست نشود. و بدانید خیر و نیكی در آن روز (از نظر پاداش) دو چندان می‌شود".
پیامبر اكرم (ص) فرمود:
"و فیه ساعه یٌ لا یسأل الله فیها اَحَدٌ شَیئاً اِلاّ اَعطاهُ ما لَم یَسأَل مُحَرّماً؛(۴) در جمعه ساعتی است كه احدی از خداوند در آن ساعت چیزی درخواست نمی‌كند مگر اینكه خداوند آن را عطا می‌كند به شرطی كه درخواست حرام نكند".
امام علی (ع) فرمود:
"وَ أكثروا فیه التَّضَرّعَ و اَلدُّعاءَ وَ مَسأَلَه یَ الرّحمَه یِ وَ المَغفِرَه یَ، فَاِنَّ الله عَزَّوجَلَّ یَستَجیبُ لِكُلّ مَن دَعاهُ، و یوُرِدُ النّارَ مَن عَصاهُ و كلَّ مُستَكبِرٍ عَن عِبادته .... وَ فیهِ ساعه یٌ مُبارَكَه یٌ لا یَسأل الله عَبدٌ مؤمِنٌ فیها شیئاً اِلاّ اَعطاهُ؛(۵) در روز جمعه، تضرع و دعا و درخواست رحمت و غفران فراوان [از خداوند] داشته باشید؛ زیرا خدای عزیز و جلیل برای هر كسی كه در آن روز، دعا كند، مستجاب می‌كند و كسی كه خدا را معصیت كند و از عبادت و درخواست او تكبر ورزد، به جهنّم وارد می‌كند... و در آن روز ساعت مباركی است كه هیچ بنده مؤمنی در آن، چیزی از خدا درخواست نمی‌كند مگر اینكه به او داده می‌شود".
از پیامبر اكرم(ص) نقل شده است كه "جمعه" به صورت چهره زیبا در حالی كه بر آن خالی بود، بر حضرت عرضه شد؛ حضرت از جبرئیل پرسید: این نقطه سیاه (خال) چیست؟ گفت:
"هذِهِ ساعَه یُ الاستجابَه یِ فَاِن صادَفَها الدّعاء اِقتَرَنَ بالقَبولِ، فَاِن لَم یَستَجِب لَهُ فی الدّنیا اِدَّخَرَ لَهُ فی القِیامَه یِ فَیُصرَفُ عَنهُ مكارِهُهُ؛(۶) این ساعت استجابت دعاست، اگر دعا با آن ساعت همزمان شود، همراه با قبول می‌شود (و اگر همراه نشد) و مستجاب نگشت، برای آخرت او ذخیره شده و بلاها از او دور می‌گردد".
دعا هیچ گاه بدون نتیجه و استجابت نیست، نوع استجابت آن فرق می‌كند؛ هنگامی به صورت برآورده شدن حاجت و گاهی ذخیره شدن برای آخرت و زمانی نیز رفع گرفتاری‌ها و دور شدن بلاهاست؛ لذا در روز جمعه سفارش شده علاوه بر طلب حاجات، از بدی‌ها نیز به خدا پناه برید.
پیامبر اكرم(ص) فرمود:
"...فیهٌ ساعَه یٌ لا یوافقها عَبدٌ مؤمِنٌ یدعوالله فیها بِخَیرٍ اِلاّ استجاب الله لَهُ او یَستَعیذُه مِن سوءٍ اِلاّ استعاذهُ مِنه...؛(۷) در جمعه ساعتی است كه اگر بندی مؤمنی در آن ساعت خیر بخواهد، خدا مستجاب می‌كند و یا از بدی به خدا پناه برد، خداوند به او پناه می‌دهد".
حال این پرسش رخ می‌نماید كه: این ساعت كدام لحظه و لحظات شب و روز جمعه است كه دعا در آن مستجاب است؟
در پاسخ باید گفت: هر چند تمام لحظات شب و روز جمعه، مظانّ استجابت دعا است، ولی چند ساعت و زمان از اهمّیت ویژه‌ای برخوردار است:
۱. سحر جمعه
تمام سحرها، ساعت ویژه‌ای است كه درب رحمت الهی در آن باز است.
آیم به سویت هر سحر
با شور و غوغای دگر
زیرا كه از كویت، خدا
جایی ندارم خوبتر
دلیل این كه "سحر جمعه" ساعتی است كه دعا در آن مستجاب است، جریان حضرت یعقوب (ع) و فرزندان اوست. برادران یوسف (ع) بعد از این كه چشم پدرشان به بركت پیراهن حضرت بینا شد، گفتند: (یا اَبانا استَغفِرلَنا ذنوبَنا اِنّ كُنّا خاطِئینَ. قالَ سَوفَ اَستَغفِرُ لَكُم رَبّی اِنّهُ هوَ الغَفورُ الرّحیم)؛(۸) "ای پدر! از خدا آمرزش گناهان ما را بخواه كه ما خطاكاریم. گفت: به زودی برای شما از پروردگارم آمرزش می‌طلبم كه او غفور و مهربان است".
امام صادق (ع) می‌فرماید: "اَخَّرهُم اِلی وَقتِ السَّحَرِ لانَّهُ اَقرَبُ اِلی اِجابَه یِ الدّعاء؛ یعقوب (دعا برای) آنان را تا وقت سحر(شب جمعه) تأخیر انداخت؛ چون به اجابت نزدیك‌تر است".(۹)
و در برخی روایات دارد كه تا بیست سال و اندی هر شب و سحر جمعه، برای آنان دعا و استغفار می‌كرد.(۱۰)
ابو بصیر از امام باقر (ع) نقل كرده است كه فرمود:
"اِنّ الله تَعالی لِیُنادی كلّ َلَیلََه یِ جُمعه یٍ مِن فوق عَرشِهِ من اوّل اللَّیلِ اِلی آخِرِهِ: أََلا عَبدٌ مُؤمِنٌ یَدعُونی لآخرتِهِ و دنیاه قبل طلوع الفَجرِ فاُجیبُهُ؟ أَلا عَبدٌ مؤمنٌ یَتوبُ اِلَیَّ مِن ذُنوبِهِ قَبلَ طُلوعِ الفَجر فاتُوبُ علیه؟ ألا عَبدٌ مؤمِنٌ قَد قَتَرت علیه رزقه فیسألنی الزیاده یَِ فی رِزقِهِ قَبلَ طُلوعِ الفَجرِ فَاَزیدهُ و اُوسّعُ عَلَیه؟ ألا عَبدٌ مؤمنٌ سَقیمٌ یَسألُنی اَن اَشفِیهُ قبل طلوع الفَجرِ فَاُعافیه؟ ألا عَبدٌ مؤمنٌ مَحبوسٌ مغمومٌ یَسألُنی اَن اُطَلِّقَهُ مِن حَبسِهِ قَبل طلوع الفَجرِ فَاُطَلّقُهُ من حبسه و اُخَلّی سَربه؟ ألا عَبدٌ مؤمنٌ مَظلومٌ یَسألُنی اَن آخذُ له بظلامتِهِ قبل طلوعِ الفَجرِ فانتصر لَهُ و آخذ له بِظَلامَتِهِ؟؛(۱۱) به راستی خدای بلندمرتبه، هر شب جمعه از بالای عرش تا صبح ندا می‌دهد:
آیا بنده مؤمنی نیست كه مرا برای دنیا و آخرتش قبل از طلوع فجر بخواند، پس من جوابش دهم؟
آیا بنده مؤمنی نیست كه از گناهانش قبل از طلوع فجر توبه كند من توبه او را بپذیرم؟ آیا بنده مؤمنی نیست كه از نظر روزی در تنگنا باشد و از من درخواست زیادت كند پیش از طلوع فجر، من نیز [بر رزق او] بیفزایم و بر او توسعه دهم؟
آیا عبد مؤمن بیماری كه شفای خود را قبل از طلوع فجر بخواهد، نیست تا شفایش دهم؟
آیا بنده مؤمن زندانی غمناكی نیست كه درخواست آزادی از حبس كند قبل از طلوع فجر، سپس من آزاد و رهایش بنمایم؟
آیا بنده مؤمنی كه مظلوم واقع شده نیست كه از من درخواست كند تقاص ظلم او را بگیرم، و من یاری‌اش كنم و مظلمه‌های او را پس بگیرم؟
امام باقر (ع) فرمود: این ندا مرتب تا طلوع فجر ادامه دارد.
قید "طلوع فجر" هرچند برای این است كه این تفضلات از سر شب تا طلوع فجر است ولی تكرار آن، به ارزش و عظمت لحظه فجر و قبل از آن نیز اشاره دارد.
سحر ندا شد زكوی جانان
كه عاصیان را به كار داریم
برای عفو گناه كاران
سحرگهان انتظار داریم
در روایت دیگری می‌خوانیم :
"إلتمسوها فی ثلاث مواطن: ما بین طلوع الفجر الی طلوع الشّمس و ما بین انَ یَنزُلَ الامام الی اَن یُكَبِّرَ و ما بین صلاه ی العصر الی غروب الشمس؛(۱۲) دنبال كنید آن (ساعتی از روز جمعه كه دعا در آن مستجاب است) را در سه جا:
۱. بین طلوع فجر تا طلوع خورشید.
۲. لحظه فرود آمدن امام (از خطبه جمعه) تا وقتی كه تكبیر(نماز) را می‌گوید.
۳. و بین (وقت مخصوص نماز) عصر تا غروب.
۲. عصر و غروب جمعه
زید بن علی (ع) از پدرانش، از فاطمه زهرا(س) نقل كرده است: از رسول خدا شنیدم كه می‌فرمود:
" انّ فی الجمعه ی لَساعه یً لا یُوافقها رجلٌ مسلمٌ یسأل الله عزوجلّ فیها خیراً الاّ اعطاه ایّاه؛
به راستی، در جمعه ساعتی است كه اگر مرد [و زن] مسلمان در آن ساعت از خدای عزیز و جلیل خیری درخواست كند، به او داده می‌شود". لذا عرض كردم: ای رسول خدا! آن كدام ساعت است؟ فرمود: "اذا تُدلی نصفَ عین الشمس للغروب؛ وقتی نصف قرص خورشید غروب كرد".
زید در ادامه می‌گوید: حضرت فاطمه(س) همیشه [جمعه‌ها] به غلامش می‌فرمود:
"بر بلندی برآی و هرگاه دیدی نصف قرص خورشید به غروب نزدیك شده است، به من اعلام كن تا دعا كنم".(۱۳)
در روایتی آمده: آن ساعتی كه دعا در آن مستجاب است، نصف دوم ساعت آخر روز جمعه است. و گفته‌اند(این ساعت) زمانی است كه نصف قرص خورشید، غروب كرده باشد.(۱۴)
۳.بین خطبه و شروع نماز جمعه
حضرت صادق (ع) فرمود:
"السّاعه ی التی تُستجاب فیها الدّعاء یوم
الجمعه ی ما بین فراغ الامام من الخطبه ی الی ان یستوی الناس فی الصفوف و ساعه ی اخری من آخر النّهار الی غروب الشّمس؛(۱۵) ساعتی كه در روز جمعه دعا در آن مستجاب می‌شود، زمانی است كه امام از خطبه فارغ شده تا زمانی كه مردم صفوف را (برای نماز) منظم كنند. و ساعت دیگر، آخرین ساعت روز جمعه تا غروب خورشید است".
بخشش گناهان در جمعه
برای استغفار و توبه، شب و روز جمعه فرصتی بسیار طلایی است كه انسان می‌تواند بیشترین و بهترین بهره را از آن ببرد.روایات بسیار نابی درباره بخشش گناهان در روز جمعه وارد شده است كه به نمونه‌هایی اشاره می‌شود:
۱. بخشش گناه امت محمد(ص)
مُعَلّی بن خُنَیس می‌گوید كه امام صادق (ع) فرمود:
"من وافق منكم یوم الجمعه ی فلا یشتغلنّ بشی‌‌ءٍ غیر العباده ی، فانّ فیه یُغفَرُ للعباد و تُنزَلُ علیهم الرّحمه ی؛(۱۶) اگر یكی از شما روز جمعه را درك كرد، به چیزی غیر از عبادت مشغول نشود؛ زیرا در آن روز بندگان بخشیده می‌شوند و رحمت بر آنان سرازیر می‌شود".
ابوالفتوح رازی در تفسیرش از عبدالله بن عباس نقل كرده كه گفت: وقتی روز جمعه می‌شود، خداوند دستور می‌دهد كه منبری را در بیت‌المعمور نصب كنند و فرشتگان دور آن را پر می‌كنند. جبرئیل اذان می‌گوید و میكائیل جلو می‌افتد و ملائكه پشت سر او نماز می‌گذارند. وقتی از نماز فارغ شدند، جبرئیل می‌گوید: خدایا! ثواب این اذان را به امّت محمد(ص) بخشیدم. میكائیل می‌گوید: ثواب این امامت را به امامان و (پیش‌نمازان) از امّت محمد(ص) هدیه كردم. و فرشتگان می‌گویند: ثواب این نماز را به نمازگزاران از امّت محمد(ص) بخشیدیم. آنگاه خداوند می‌فرماید:
"تجودون عَلَیَّ، و انا اولی بالجود و الكرم، اُشهدكم انّی غَفَرتُ ذنوبَ امّه یِ محمدٍ(ص)؛ ای فرشتگان! نزد من سخاوت نشان دادید درحالی كه من سزاوار به جود و كرم هستم. شما را شاهد می‌گیرم كه گناهان امّت محمد(ص) را بخشیدم".
سپس فرشتگان تا جمعه دیگر متفرّق می‌شوند.(۱۷)
البته توجه داشته باشیم كه شرط امّت محمد بودن هم شرط كمی نیست؛ صرف مسلمان و شیعی شناسنامه‌ای بودن، كافی نیست. مسلمان واقعی بودن، لازم است.
۲.آزادی از آتش
شیخ طبرسی از پیامبر اكرم(ص) نقل كرده كه آن حضرت فرمود:
"انّ لله تبارك و تعالی فی كلّ یوم جمعه ی ستّمائه ی الف عتیق من النّار، كلّهم قد استوجَبُوا النّار؛(۱۸) برای خدای بلند مرتبه در هر روز جمعه، ۶۰۰ هزار آزاد شده از جهنّم وجود دارد كه همگی مستحق آتش بودند".
این قبیل روایات به خوبی نشان می‌دهد كه شب و روز جمعه، زمان بخشش گناهان است و درهای رحمت بی‌پایان الهی باز است تا بندگان از آن بهره‌برداری نموده، دنیا و آخرت خویش را آباد نمایند.
مردن در شب جمعه
از فضیلت‌های دیگر شب و روز جمعه، این است كه مردن در آن، باعث تخفیف و یا رفع عذاب و نجات از فشار قبر می‌شود.
۱.رفع عذاب
امیرمؤمنان علی (ع) فرمود:
"لیله ی الجمعه ی لیله یٌ غرّاء و یوُمها یومُ أزهر، و مَن مات لیله ی الجمعه ی كُتِبَ له بَراءه یٌ من ضَغطَه یِ القبر، وَ من مات یوم الجمعه ی كُتِبَ له بَراءه یٌ مِن النّار؛ (۱۹)(۲۰) شب جمعه، شب نمایان (و چهره سفید)، و روز آن، نورانی است. و كسی كه در شب جمعه بمیرد، برایش برائت از فشار قبر نوشته می‌شود و كسی كه در روز جمعه بمیرد، نجات از جهنم برای او نوشته می‌شود".
۲. پاداش شهید
امام صادق (ع) فرمود:
"انّ لله عُتَقَاءٌ فی كلِّ لیله ی جمعه ی فتعرّضوا لِرحمه ی الله فی لیله ی الجمعه ی و یوم الجمعه ی، و من مات لیله ی الجمعه ی او یوم الجمعه ی وقاه الله فتنه ی القبر و طُبِعَ علیه طبائع الشهداء، لا یقولنّ احدكم كان و كان و كتب له براءه ی من ضغطه یِ القبر، و كان شهیداً؛(۲۱) راستی برای خدا در هر شب جمعه، آزادشدگانی است [از آتش]، پس خود را در معرض رحمت الهی در شب و روز جمعه قرار دهید. و كسی كه در شب یا روز جمعه بمیرد، خداوند او را از آزمایش قبر حفظ می‌كند و بر او مهر شهدا زده می‌شود. كسی نگوید در گذشته چنان بوده و [عملش فلان] بوده. برای او برائت از فشار قبر نوشته می‌شود و به منزلی شهید خواهد بود".
این روایت اشاره به این مطلب دارد كه این تفضّلات و رحمت الهی را كسی بعید نشمارد و با توجّه به گذشتی متوفّا نگوید: فلانی، فلان كاره بود. زیرا در شب جمعه مردن، باعث نجات و یا رسیدن به مقام شهید می‌شود.
البته این‌گونه نیست كه هر بی سرو پایی كه در شب و روز جمعه بمیرد، چنین مقامی دارد، بلكه شروطی نیز برای آن بیان شده است، از جمله آگاه بودن به مقام امامان و داشتن ولایت و محبت آنان؛ لذا امام باقر (ع) فرمود:
"و من مات یوم الجمعه ی عارفاً بحق هذا البیت كتب اللهُ له براءه ی من النّار و براءه یً من عذاب القبر، و من مات لیله ی الجمعه ی اُعتِقَ من النّار؛(۲۲) و كسی كه شب جمعه بمیرد در حالی كه آگاه به حقّ این خانواده است، خداوند برائت از آتش و برائت از عذاب قبر را برای او می‌نویسد. و كسی كه شب جمعه بمیرد، از جهنم آزاد شده است".
در این روایت، قید "عارف به حق این خانواده" آمده است و در روایت دیگر تصریح شده كه مراد، معرفت به حقّ اهل بیت و امامان(ع) می‌باشد.
حضرت صادق (ع) فرمود:
"من مات یوم الجمعه ی عارفاً بحقّنا عُتق من النّار و كُتِب له براءه ی من عذاب القبر؛(۲۳) كسی كه روز جمعه بمیرد و آشنای به حق (امامت) ما باشد، از آتش رهایی یافته و برائت از عذاب قبر برای او نوشته می‌شود".
پی نوشت ها :
۱. وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، تصحیح: میرزا عبدالرحیم ربانی، ج۵، ص۶۷، ح۲۰، باب ۴۰، انتشارات اسلامیّه، تهران، انتشارات محمدی، قم، چ۱، ۱۳۷۷ق.
۲. همان، ص۶۸، ح۱.
۳. همان ص ۶۹، ح۲، باب ۴۱.
۴. همان ص ۶۷، ح ۲۲.
۵. همان، ص ۶۵، ح ۱۲.
۶. مستدرك الوسائل، میرزا حسین نوری طبرسی، ج ۶، ص۶۲، مؤسسه آل البیت (ع)، قم، چ۱، ۱۴۰۷ق.
۷. همان، ص۶۶.
۸. یوسف/ ۹۷ و ۹۸.
۹. مجمع البیان، ابوعلی طبرسی، ج ۵ ـ ۶، ص ۴۰۳؛ بیروت، دارالمعرفه، چ۲، ۱۴۰۸ق.
۱۰. همان؛ وسائل الشیعه، ج ۵، ص ۷۴، ح ۵.
۱۱. وسائل الشیعه، ج ۵، ص ۷۳ و ۷۴.
۱۲. مستدرك الوسائل، ج۶، ص ۴۲ و ۴۳، ح۸.
۱۳. وسائل الشیعه، ج۵، ص۶۹، ح ۵ .
۱۴. مستدرك الوسائل، ج ۶، ص ۶۹، ح۸.
۱۵. وسائل الشیعه، ج۵، ص۴۵و ۴۶، ح۱.
۱۶. همان، ص۶۵، ح۱۱.
۱۷. مستدرك الوسائل، ج ۶، ص ۶۱، ح ۱۰ .
۱۸. همان، ص۶۵، ح۲۰ و ص۷۴، ح۵.
۱۹. وسائل الشیعه، ج ۵، ص ۶۵، ح۱۳.
۲۰. همین روایت در نقل دیگر، با تفاوت‌هایی آمده؛ مثل: "عذاب القبر" (مستدرك الوسائل، ج ۶، ص۶۴، ح۱۶).
۲۱. همان، ص ۵۹ و ۶۰، ح ۵ .
۲۲. وسائل الشیعه،ج۵، ص۶۴، ح۶.
۲۳. مستدرك الوسائل، ج ۶، ص ۶۵ و ۶۶، ح ۲۲ .