حکمت 147:
وَ مِنْ كَلاَمٍ لَهُ ع : لِكُمَیْلِ بْنِ زِیَادٍ النَّخَعِیِّ، قَالَ كُمَیْلُ بْنُ زِیَادٍ:
اءَخَذَ بِیَدِی اءَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ اءَبِی طَالِبٍ ع فَاءَخْرَجَنِی إِلَى الْجَبَّانِ فَلَمَّا اءَصْحَرَ تَنَفَّسَ الصُّعَدَاءَ، ثُمَّ قَالَ:
یَا كُمَیْلَ بْنَ زِیَادٍ، إِنَّ هَذِهِ الْقُلُوبَ اءَوْعِیَةٌ فَخَیْرُهَا اءَوْعَاهَا، فَاحْفَظْ عَنِّی مَا اءَقُولُ لَكَ: النَّاسُ ثَلاَثَةٌ: فَعَالِمٌ رَبَّانِیُّ وَ مُتَعَلِّمٌ عَلَى سَبِیلِ النَّجاةِ، وَ هَمَجٌ رَعَاعٌ، اءَتْبَاعُ كُلِّ نَاعِقٍ یَمِیلُونَ مَعَ كُلِّ رِیحٍ، لَمْ یَسْتَضِیئُوا بِنُورِ الْعِلْمِ وَ لَمْ یَلْجَؤُوا إِلَى رُكْنٍ وَثِیقٍ، یَا كُمَیْلُ، الْعِلْمُ خَیْرٌ مِنَ الْمَالِ، الْعِلْمُ یَحْرُسُكَ وَ اءَنْتَ تَحْرُسُ الْمَالَ وَ الْمَالُ تَنْقُصُهُ النَّفَقَةُ وَ الْعِلْمُ یَزْكُوا عَلَى الْإِنْفَاقِ وَ صَنِیعُ الْمَالِ یَزُولُ بِزَوَالِهِ.
یَا كُمَیْلَ بْنَ زِیَادٍ، مَعْرِفَةُ الْعِلْمِ دِینٌ یُدَانُ بِهِ، بِهِ یَكْسِبُ الْإِنْسَانُ الطَّاعَةَ فِی حَیَاتِهِ وَ جَمِیلَ الْاءُحْدُوثَةِ بَعْدَ وَفَاتِهِ وَ الْعِلْمُ حَاكِمٌ وَ الْمَالُ مَحْكُومٌ عَلَیْهِ.
یَا كُمَیْلُ بْنِ زِیادٍ، هَلَكَ خُزَّانُ الْاءَمْوَالِ وَ هُمْ اءَحْیَاءٌ وَ الْعُلَمَاءُ بَاقُونَ مَا بَقِیَ الدَّهْرُ، اءَعْیَانُهُمْ مَفْقُودَةٌ وَ اءَمْثَالُهُمْ فِی الْقُلُوبِ مَوْجُودَةٌ، هَا إِنَّ هَاهُنَا لَعِلْما جَمّا (وَ اءَشَارَ بِیَدِهِ إِلَى صَدْرِهِ) لَوْ اءَصَبْتُ لَهُ حَمَلَةً!
بَلَى اُصِیبُ لَقِنا غَیْرَ مَاءْمُونٍ عَلَیْهِ مُسْتَعْمِلاً آلَةَ الدِّینِ لِلدُّنْیَا، وَ مُسْتَظْهِرا بِنِعَمِ اللَّهِ عَلَى عِبَادِهِ، وَ بِحُجَجِهِ عَلَى اءَوْلِیَائِهِ؛ اءَوْ مُنْقَادا لِحَمَلَةِ الْحَقِّ لاَ بَصِیرَةَ لَهُ فِی اءَحْنَائِهِ، یَنْقَدِحُ الشَّكُّ فِی قَلْبِهِ لِاءَوَّلِ عَارِضٍ مِنْ شُبْهَةٍ، اءَلاَ لاَ ذَا وَ لاَ ذَاكَ؛ اءَوْ مَنْهُوما بِاللَّذَّةِ سَلِسَ الْقِیَادِ لِلشَّهْوَةِ؛ اءَوْ مُغْرَما بِالْجَمْعِ وَ الاِدِّخَارِ، لَیْسَا مِنْ رُعَاةِ الدِّینِ فِی شَیْءٍ اءَقْرَبُ شَیْءٍ شَبَها بِهِمَا الْاءَنْعَامُ السَّائِمَةُ، كَذَلِكَ یَمُوتُ الْعِلْمُ بِمَوْتِ حَامِلِیهِ.
اللَّهُمَّ بَلَى ، لاَ تَخْلُو الْاءَرْضُ مِنْ قَائِمٍ لِلَّهِ بِحُجَّةٍ: إِمَّا ظَاهِرا مَشْهُورا، وَ إِمَّا خَائِفا مَغْمُورا، لِئَلَّا تَبْطُلَ حُجَجُ اللَّهِ وَ بَیِّنَاتُهُ.
وَ كَمْ ذَا وَ اءَیْنَ؟ اءُولَئِكَ وَ اللَّهِ الْاءَقَلُّونَ عَدَدا وَ الْاءَعْظَمُونَ عِنْدَ اللَّهِ قَدْرا، یَحْفَظُ اللَّهُ بِهِمْ حُجَجَهُ، وَ بَیِّنَاتِهِ حَتَّى یُودِعُوهَا نُظَرَاءَهُمْ، وَ یَزْرَعُوهَا فِی قُلُوبِ اءَشْبَاهِهِمْ، هَجَمَ بِهِمُ الْعِلْمُ عَلَى حَقِیقَةِ الْبَصِیرَةِ، وَ بَاشَرُوا رُوحَ الْیَقِینِ، وَ اسْتَلاَنُوا مَا اسْتَوْعَرَهُ الْمُتْرَفُونَ، وَ اءَنِسُوا بِمَا اسْتَوْحَشَ مِنْهُ الْجَاهِلُونَ، وَ صَحِبُوا الدُّنْیَا بِاءَبْدَانٍ اءَرْوَاحُهَا مُعَلَّقَةٌ بِالْمَحَلِّ الْاءَعْلَى ، اءُولَئِكَ خُلَفَاءُ اللَّهِ فِی اءَرْضِهِ، وَ الدُّعَاةُ إِلَى دِینِهِ، آهِ آهِ شَوْقا إِلَى رُؤْیَتِهِمْ، انْصَرِفْ یَا كُمَیْلُ إِذَا شِئْتَ.
و درود خدا بر او فرمود: (كمیل بن زیاد مى گوید: امام دست مرا گرفت و به سوى قبرستان كوفه برد، آنگاه آه پردردى كشید و فرمود)
اى كمیل بن زیاد! این قلبها ظرفهایى هستند، كه بهترین آنها نگاهدارنده ترین آنهاست، پس آنچه را مى گویم نگاهدار.
1- اقسام مردم (مردم شناسى)؛ مردم سه دسته اند، دانشمند الهى و آموزنده اى بر راه رستگارى و پشه هاى دست خوش باد و طوفان و همیشه سرگردان، كه به دنبال هر سر و صدایى مى روند، و با وزش هر بادى حركت مى كنند، نه از روشنایى دانش نور گرفتند، و نه به پناهگاه استوارى شتافتند.
2- ارزشهاى والاى دانش؛ اى كمیل دانش بهتر از مال است، زیرا علم تو را نگهبان است، و مال را تو باید نگهبان باشى، مال با بخشش كاستى پذیرد اما علم با بخشش فزونى گیرد، و مقام و شخصیتى كه با مال به دست آمده با نابودى مال، نابود مى گردد. اى كمیل بن زیاد! شناخت علم راستین (علم الهى) آیینى است كه با آن پاداش داده مى شود، و انسان در دوران زندگى با آن خدا را اطاعت مى كند، و پس از مرگ، نام نیكو به یادگار گذارد، دانش فرمانروا، و مال فرمانبر است.
3- ارزش دانشمندان؛ اى كمیل! ثروت اندوزان بى تقوا مرده اند گرچه به ظاهر زنده اند، اما دانشمندان! تا دنیا برقرار است زنده اند، بدنهایشان گرچه در زمین پنهان اما یاد آنان در دلها همیشه زنده است.
4- اقسام دانش پژوهان؛ بدان، كه در اینجا (اشاره به سینه مبارك كرد) دانش فراوانى انباشته است، اى كاش كسانى را مى یافتم كه مى توانستند آن را بیاموزند، آرى تیزهوشانى مى یابم اما مورد اعتماد نمى باشند، دین را وسیله دنیا قرار داده، و با نعمتهاى خدا بر بندگان، و با برهانهاى الهى بر دوستان خدا فخر مى فروشند. یا گروهى كه تسلیم حاملان حق مى باشند اما ژرف اندیشى لازم را در شناخت حقیقت ندارند، كه با اول شبهه اى، شك و تردید در دلشان ریشه مى زند، پس نه آنها، و نه اینها، سزاوار آموختن دانشهاى فراوان من نیستند. یا دیگرى كه سخت در پى لذت بوده، و اختیار خود را به شهوت داده است، یا آن كه در ثروت اندوزى حرص مى ورزد، هیچكدام از آنان نمى توانند از دین پاسدارى كنند، و بیشتر به چهارپایان چرنده شباهت دارند، و چنین است كه دانش با مرگ دارندگان دانش مى میرد.
5- ویژگیهاى رهبران الهى؛ آرى! خداوندا! زمین هیچگاه از حجت الهى تهى نیست، كه براى خدا با برهان روشن قیام كند، یا آشكار و شناخته شده، یا بیمناك و پنهان، تا حجت خدا باطل نشود، و نشانه هایش از میان نرود، تعدادشان چقدر؟ و در كجا هستند؟ به خدا سوگند! كه تعدادشان اندك ولى نزد خدا بزرگ مقدارند، كه خدا به وسیله آنان حجتها و نشانه هاى خود را نگاه مى دارد، تا به كسانى كه همانندشان هستند بسپارند، و در دلهاى آنان بكارند، آنان كه دانش، نور حقیقت بینى را بر قلبشان تابیده، و روح یقین را دریافته اند، كه آن چه را خوشگذران ها دشوار مى شمردند، آسان گرفتند، و با آنچه كه ناآگاهانه از آن هراس داشتند انس گرفتند در دنیا با بدنهایى زندگى مى كنند، كه ارواحشان به جهان بالا پیوند خورده است، آنان جانشینان خدا در زمین، و دعوت كنندگان مردم به دین خدایند. آه، آه، چه سخت اشتیاق دیدارشان را دارم، كمیل! هرگاه خواستى بازگرد.
