ارزشهای قرآنی

[بابک]

ارزشهایی كه قرآن، مبنای تعالیم خود قرار داده است، عبارتند از:

1 فطرت سلیم (نهاد پاك انسانی)
2 عقل رشید (خرد و اندیشه تابناك)
3 علم تكامل یافته (دانش پیشرفته)

قرآن، تمامی تعالیم عالیه خود را بر این سه استوار كرده است .

از فطرت دم می زند وتعالیم خود را با فطرت پاك انسانی، دمساز و همساز می داند، فطره اللّه التی فطر الناس علیها.
​

 

[بابک]

خرد تابناك انسان را شاهد می گیرد، او را به قضاوت می خواند و راه اندیشه و تعقل را به انسانها گوشزد می كند، فما لكم كیف تحكمون .

بعلاوه، برای علم و عالمان ارزش فراوان قائل است . دعوت خود را به آنان متوجه می كند و آنان را یگانه پاسخ دهنده مثبت قرآن، به شمار می آورد، زیرا تمامی تعالیم و دستورات خود را كه با حكمت آمیخته است، صرفا برای دانشمندان قابل پذیرش می داند، و ما یعقلها الا العالمون .

عالمان نیز، متقابلا قرآن را ارج نهاده، پیوسته آن را مورد عنایت خود قرار داده است و همسوی فطرت و عقل، از آن بهره های كافی برده اند و می برند.

اینك نمونه هایی در این زمینه :

 

[بابک]

1- فطرت اساس دین است : در سوره روم آیه 30 چنین می خوانیم : فاقم و جهك للدین حنیفا فطره اللّه التی فطرالناس علیها لا تبدیل لخلق اللّه ذلك الدین القیم و لكن اكثر الناس لا یعلمون . (با تمام وجود، خود را آماده پذیرش دین و آیینی كن كه كاملا پاك و منزه از آلودگیهاو پیرایه هاست و برخواسته از فطرت پاك انسانهاست كه خداوند آنان را بر چنان فطرتی آفریده و هرگز برآنچه خدا آفریده تغییر و تبدیلی نیست )، كنایه از آن كه هرگونه تحریف و تبدیل در آیین الهی، برخلاف فطرت عمل كردن است . این است دین استوار الهی، گرچه بیشتر مردمان آن ناآگاهند.
امام ششم، جعفر بن محمد صادق علیه السلام پیرامون آیه می فرماید: فطرت الهی همانا توحید است .
امام پنجم، محمد بن علی باقر علیه السلام می فرماید: شریعتی كه نوح آورد برآن بود كه خدا را به یگانگی و اخلاص پرستش كنند، و از هرگونه شرك دوری گزینند، و این همان فطرتی است كه خداوند مردم رابر آن آفریده .

همچنین می فرماید: خداوند مردمان را بر شناخت پروردگار خویش آفریده است واگر چنین نبود، هیچ كس نمی دانست كه پروردگارش و روزی دهنده اش كیست .

حدیث معروف كل مولود یولد علی الفطره نیز در همین زمینه وارد شده است .امام باقر - علیه السلام - می فرماید: یعنی علی المعرفه بان اللّه خالقه .

اصل حدیث از پیغمبر اكرم - صلی اللّه علیه و آله و سلم- وارد شده است یعنی :هركس كه زاییده می شود، بر فطرت پاك زاییده می شود، كه همان شناخت خدا به پاكی است


* علامه طباطبایی در این زمینه تحقیقی متین و فراگیر دارد.

 

[بابک]

2- حاكمیت عقل در پذیرش حق : قرآن پیوسته عقل را حكم قرار داده، مردم را به پیروی از خرد، رهنمون می سازد وبه اندیشه و تفكر ترغیب می كند.
جمله افلا تعقلون (چرا نمی اندیشید) مكررا در قرآن آمده است و همچنین جمله های لعلكم تعقلون (باشد كه بیندیشید)، لقوم یعقلون (برای مردمی كه بیندیشد)، و ان كنتم تعقلون (اگر بیندیشید).

قرآن پیوسته عقل را حكم قرار داده، مردم را به پیروی از خرد،رهنمون می سازد و به اندیشه و تفكر ترغیب می كند در سوره حج، آیه 46 آمده است : افلم یسیروا فی الارض فتكون لهم قلوب یعقلون بها. (چرا در پهنای زمین به حركت در نمی آیند تا دارای عقل و اندیشه گردند.)
همچنین در سوره ق ایه 50 آمده است : ان فی ذلك لذكری لمن كان له قلب او القی السمع و هو شهید.
(در این بیانات، یادآوری است برای كسانی كه دارای تعقل باشند یا گوش و هوش خود را فرا داده، حضور به هم رسانیده باشند) یعنی خود را برای پذیرش مطالب آماده درست كرده باشند و حاضر مجلس بوده باشند.

حضرت امام علی - علیه السلام- در زمینه انگیزه بعثت انبیا چنین می گوید: پیامبران را پیاپی بر مردم فرستاد تا پیمان فطرت را از آنان دریافت كند و نعمتهای فراموش شده را یادآور شود و بر آنان حجت را تمام كند كه آنچه باید به آنان گوشزدكند، كرده باشد و نیز آنچه را كه در نهان خردشان نهفته است، برانگیزد و برملا سازد.
لذا امام صادق - علیه السلام- عقل را حجت خدا، بلكه یك حجت اصیل و پیامبردرونی انسانها به شمار می آورد كه پیامبران به یاری آن شتافته اند. به هشام بن الحكم (یكی از دانشمندان و از اصحاب وی ) می فرماید: یا هشام ان للّه علی الناس حجتین : حجه ظاهره و حجه باطنه، فاما الظاهره فالرسل والانبیا والائمه و اما الباطنه فالعقول (برای خداوند بر مردم دو حجت است، یكی برونی و دیگری درونی، برونی انبیا وپیشوایان دین می باشند و درونی خرد انسانها است ).

 

[بابک]

قرآن كسانی كه در حجاب ظلمت قرار گرفته و از تعقل و اندیشه دور شده اند راشدیدا نكوهش می كند: افلا یتدبرون القرآن ام علی قلوب اقفالها. (آیا در قرآن نمی اندیشند یا آن كه بر دلهای آنان قفلهای غفلت زده شده است.(محمد / 24)
جایی دیگر می گوید: فانها لا تعمی الابصار و لكن تعمی القلوب التی فی الصدور (همانا كوری و نابینایی نه آن است كه در چشمهایش فراآید بلكه كوری و نابینایی آن است كه بر دلهای در سینه نهفته آنان فرو آمده است.(حج / 26).

بالاخره، قرآن در تشخیص حق از باطل و شناخت راه راست از راههای انحرافی،عقل انسانی را حكم قرار داده است تا وی چگونه بیندیشد: افمن یهدی الی الحق احق ان یتبع ام من لا یهدی الا ان یهدی فمالكم كیف تحكمون (آیا آن كس كه به حق رهنمون است، به پیروی سزاوارتر است یا آن كه خود راه به جایی نمی برد، مگر آن كه او را راه نمایند. شما را چه می شود. چگونه قضاوت می كنید.(یونس /35)، یعنی اندیشه و خرد خود را به كار گیرد.

نیز می فرماید: خداوند، موقعی كه عقل را آفرید، آن را مورد آزمایش قرار داد ودستور فرمود: برو، رفت . بیا، آمد. آنگاه فرمود: قسم به عزت و جلال خویش، هیچ خلقی را بهتر و مورد پسندتر از تو نیافریده ام . هركس بیشتر مورد عنایت ما باشد،كامل ترین عقلها را به او مرحمت می كنیم .

آن گاه خطاب به عقل فرمود: اما انی ایاك آمر، و ایاك انهی، و ایاك اعاقب، و ایاك اثیب (مر تو را مورد تكلیف،امر و نهی، و عقاب و ثواب، قرار می دهم ) از همین جاست كه مساله حسن و قبح عقلی نشات می گیرد.

 

[بابک]

3 - ارزش علم در بینش دینی : قرآن، در بینش دینی یگانه ارزش را از آن دانشمندان می داند و بس، و تلك الامثال نضربها للناس، و ما یعقلها الا العالمون (مثلهای پندآموز را كه برای مردم می آوریم،جز دانایان آن را درك نمی كنند.(عنكبوت/ 430 ) یعنی : دانشمندانند كه به حقیقت و هدف آن پی می برند و صرفا به ظاهر مثال بسنده نمی كنند.
امام صادق علیه السلام پیرامون آیه می فرماید: عقل و علم به هم پیوسته اند .
در جای دیگر، راسخین در علم را شایسته پی بردن به راز درونی قرآن می داند، و مایعلم تاویله الا للّه والراسخون فی العلم، (راسخین در علم، كسانی هستند كه سابقه علمی آنان روشن است و پیوسته درپژوهشهای علمی خویش استوار می باشند.(آل عمران / 7 ).

لذا در سوره نساء آیه 162 می گوید: لكن الراسخون فی العلم والمومنون یومنون بما انزل الیك، (كسانی كه بر دانش خود استوار هستند و نیز مومنان راستین، به آنچه بر تو نازل گردیده است ایمان می آورند).

و یری الذین اوتوا العلم الذی انزل الیك من ربك هوالحق (دارندگان علم، بینش آن را دارند كه تشخیص دهند آنچه برتو فرو فرستاده شده حق است.(سبا/ 6).

راسخین در علم، كسانی هستند كه سابقه علمی آنان روشن است وپیوسته در پژوهشهای علمی خویش استوار می باشند در سوره فاطر آیه 35 در وصف دانشمندان چنین می خوانیم : انما یخشی اللّه من عباده العلما (تنها دانایانند كه از خدا پروا دارند)، زیرا به راز هستی پی برده اند و مبدا و معاد راباور دارند.

قرآن، از این روی، بالاترین و والاترین مقام را برای دانش و دانشمندان قائل می باشد: یرفع اللّه الذین آمنوا منكم و الذین اوتوا العلم درجات، (مومنان راستین، وپویندگان علم، پیوسته، نزد پروردگار، بر درجات آنان افزوده می شود) .(مجادله /11)

چنین است كه قرآن، دانشمندان را در ردیف فرشتگان مقرب، از شهادت دهندگان به توحید ذات جلال و جمال گرفته است : شهد اللّه انه لا اله الا هو و الملائكه و اولوا العلم ... .(آل عمران / 18)