وحدت و همگرایی

[بابک]

از دیدگاه قرآن، انسان ها در آفرینش از یك گوهرند و وحدت دارند، یعنی همه از حضرت آدم به وجود آمدند، لیكن به سبب امتحان بشر و ظهور استعدادها و ظرفیت های او و نیز حسد و دنیاطلبی، فرقه گرایی، تفرقه افكنی های دشمنان و بدخواهان، القائات شیطانی، مسخره كردن متقابل افراد و گروه ها، دادن لقب های زشت به یكدیگر و سوء ظن به یكدیگر، این وحدت فرو پاشیده است. قرآن كریم برای تحقق دوباره امت واحد، این مؤلفه ها را پیشنهاد می دهد: اخوت بین مسلمانان، مودت مسلمانان، الفت بین مسلمانان، رحمت مسلمانان در قبال همدیگر، رافت بین مسلمانان، عفو، فضل، صفح، اصلاح، تعارف، احترام به سایر ادیان و پیامبران الهی و رد انحصارطلبی گروهی خاص در مورد خداوند.
​

 

[بابک]

آیا انسان ها ذاتا از یكدیگر بیگانه اند یا در ذات خود به همكاری و همگرایی تمایل دارند؟ در صورت همگرایی ذاتی انسان ها، چه عواملی باعث تفرقه و واگرایی و فروپاشی وحدت می شود؟ به نظر می رسد با توجه به آموزه های اسلامی، دلایل فراوانی مبنی بر وجود زمینه ها و عناصر همگرایی، وفاق، اتحاد و تعاون و در یك كلام امت واحده در انسان ها وجود دارد كه در این مقاله به مطالعه و بررسی این موضوع می پردازیم.

منظور از «وحدت انسان ها»، توحید اعتقادی و دینی و كنار گذاشتن اختلافات فكری و اعتقادی و سلیقه ای میان آنها نیست، بلكه مراد این است كه با حفظ این اختلافات، نسبت به هم همدلی پیدا كنند و به حقوق یكدیگر احترام بگذارند و مصالح متقابل را رعایت كنند. همچنین منظور از «وحدت امت اسلامی »، وحدت مواضع اعتقادی و فقهی و عدم بیان آنها نیست، بلكه مقصود این است كه نخست فرقه های اسلامی به طور صحیح یكدیگر را بشناسند، از مواضع فكری و اعتقادی هم كاملا مطلع شوند و برای حفظ و گسترش كیان اسلام از نزاعی كه قرآن كریم آن را نهی كرده «لاتنازعوا فتفشلوا و تذهب ریحكم »انفال، آیه 46. بپرهیزند و برای دفاع از ساحت قران و اصول ثابت و مشترك اسلامی، ید واحده باشند.

از دیدگاه قرآن كریم، انسان ها وحدت در خلقت دارند، چون خداوند آنها را از «نفس واحده » آفریده است. «نفس » به معنای عین است و نفس هر شئ یعنی عین آن شئ، و نفس انسان آن چیزی است كه قوام انسان به آن است و انسان به واسطه آن، انسان است و آن مجموع روح و جسم انسان در این دنیا و روح به تنهایی در برزخ است. (سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان)

 

[بابک]

در آیات ذیل بر مفهوم نفس واحده تاكید شده است:
(1.) یا ایها الناس اتقوا ربكم الذی خلقكم من نفس واحده و خلق منها زوجها و بث منهما رجالا كثیرا و نساء;نساء، آیه 1. ای مردم، از پروردگارتان پروا كنید، همو كه شما را از یك تن یگانه بیافرید و همسر او را هم از او پدید آورد و از آن دو مردان و زنان بسیاری پراكند.

علامه طباطبایی و فخر رازی معتقدند مراد از «نفس واحده » در آیه شریفه حضرت آدم علیه السلام و مراد از «زوجها» همسرش حواست كه این دو والدین انسان ها هستند و خلقت حوا نیز از آدم علیه السلام است; بنابراین خلقت همه انسان ها به حضرت آدم منتهی شده و وحدت در خلقت دارند. (سیدمحمدحسین طباطبایی المیزان)
محمد رشید رضا نیز با تاكید بر این كه همه انسان ها از نفس واحده خلق شده اند و وحدت در خلقت دارند، می گوید: در این كه آن «نفس واحده » كیست، اقوال مختلفی است لكن منافاتی ندارد كه مراد حضرت آدم علیه السلام باشد. (محمدرشید رضا، المنار)

فخر رازی در تفسیر آیه فوق می گوید: این امر كه همه انسان ها از «نفس واحده » خلق شده اند می طلبد كه نوعی انس و اتحاد بین انسان ها برقرار باشد تا موجب زیادتر شدن محبت و ترك تفاخر و تكبر بریكدیگر شود. (فخرالدین محمد رازی، تفسیر كبیر)

(2.) و هو الذی انشاكم من نفس واحده فمستقر و مستودع قد فصلنا الآیات لقوم یفقهون;انعام، آیه 98. و اوست كه شما را از تن یگانه ای پدید آورد و آن گاه (شما را) قرارگاه و ودیعت گاهی است. به راستی كه آیات (خود) را برای قومی كه در می یابند به روشنی بیان كرده ایم.

و محمدرشید رضا درباره این آیه می گویند: مراد از «انشاكم» در آیه شریفه، «خلقكم » است و به این معناست كه ذریه انسان با همه فزونی و گستردگی اش به حضرت آدم علیه السلام منتهی می شود و بعضی از این ذریه، خلق شده و در زمین مستقرند و برخی نیز هنوز به دنیا نیامده اند و در صلب ها و رحم ها هستند و در آینده متولد خواهند شد. (آیات دیگری نیز در این باره وجود دارد از جمله: اعراف آیه 189 و زمر آیه 6.)

 

[بابک]

همان طور كه بیان شد، طبق مفاهیم قرآن، همه انسان ها از «نفس واحده » یعنی حضرت آدم خلق شده اند. از دیدگاه قرآن، این وحدت بشر در آفرینش، باید به وحدت در امت بینجامد; انسان ها فطرتا با هم دوستی و الفت دارند و امتی واحد، متحد و همبسته را تشكیل می دهند.
قرآن كریم تشكیل امت واحد را یك برنامه وسیع و جهانی برای تحقق حكومت جهانی واحد می داند. برای تحقق این آرمان در ادیان مختلف به ظهور مصلح آخر الزمان نوید داده است كه وی این امت جهانی را بنیان می نهد.


آیات «امت واحده »

در قرآن «امت » به چند معنا آمده است:

1. ملتی كه دینی واحد دارند: «ان هذه امتكم امه واحده ».
2. امت به معنای جماعت: «و ممن خلقنا امه یهدون بالحق و به یعدلون ».
3. امت به معنای چند سال: «و لئن اخرنا عنهم العذاب الی امه معدوده ».
4. امامی كه پیشوا و مقتدای سایرین است: «ان ابراهیم كان امه قانتا لله ».

 

[بابک]

«امت واحده » در نه آیه قرآن آمده است كه این آیات را می توان به سه دسته تقسیم كرد:

دسته اول: آیاتی كه خطاب به پیامبران بوده و فرمان الهی را برای تشكیل امت واحد به آنان یادآور می شود و بیان می كند كه مردم به طور فطری و غریزی امت یگانه ای هستند و سرشت آنها اقتضا می كند كه در این جهت حركت كنند، اما اختلافاتی كه پیش می آید آنان را به تفرقه می كشاند. تاكید بر وحدت فطری امت ها در این آیات به این معناست كه پیامبران باید موانع این وحدت را بردارند. این دسته آیات هشدار می دهد كه تنها خدا شایسته سروری است و باید فقط او را عبادت كرد كه این خود می تواند موضع وحدت امت نیز باشد; سپس بیان می كند كه امت های پیامبران در طور تاریخ عصیان كرده و به تفرقه كشیده شده اند; این آیات عبارتنداز:
(1.) ان هذه امتكم امه واحده و انا ربكم فاعبدون و تقطعوا امرهم بینهم كل الینا راجعون; این امت شماست كه امتی یگانه است و من پروردگار شما هستم، پس مرا بپرستید، ولی آنان در كار خود اختلاف پیدا كردند و همگی شان به سوی ما باز می گردند.

(2.) ان هذه امتكم امه واحده و اناربكم فاتقون فتقطعوا امرهم بینهم زبرا كل حزب بما لدیهم فرحون; و همانا این مت شماست، امتی یگانه و من پروردگار شما هستم، از من پروا كنید، ولی آنان در كارشان میان خود اختلاف و تفرقه یافتند، هر گروهی به آنچه در دست دارد شادمان است.

فخر رازی می گوید: مراد از وحدت امت، وحدت در دین است و مراد از دین، اصولی است كه مورد قبول همه شرایع است، مثل التزام به وجود ذات خداوند و صفاتش و امثال آن; بنابراین مختلف بودن شریعت های پیامبران، خللی به وحدت امت وارد نمی كند، چون به هرحال پیروان همه شرایع به اصول واحدی ملتزم هستند.

 

[بابک]

دسته دوم: آیاتی كه هر نوع مشیت جبرآمیز خداوند برای رسیدن به امت واحد را نفی می كند و نشان می دهد اراده خدا بر این تعلق گرفته كه انسان با انتخاب و اختیار خود به امت واحد برسد. دسته دوم چهار آیه را شامل می شود كه دو آیه از آن ویژه امت های پیشین بوده و یك آیه شامل امت اسلام و امت های پیشین است. این سه آیه ناظر به امت واحد بشری است، اما آیه چهارم ناظر به وحدت امت اسلام است.
این آیات عبارتنداز:
(1.) ولوشاء ربك لجعل الناس امه واحده و لایزالون مختلفین الا من رحم ربك; و اگر پروردگارت می خواست، مردم را مت یگانه ای قرار می داد، ولی همچنان اختلاف می ورزند مگر كسانی كه خداوند (بر آنان) رحمت آورد.

این آیه ناظر به امت واحد بشری است. علامه طباطبایی در این باره می گوید: مراد از وحدت و اختلاف در این آیه، وحدت و اختلاف در دین است. فخر رازی نیز معتقد است این آیه ناظر به امت واحد بشری است. رشید رضا هم معتقد است این آیه ناظر بر امت واحد بشری است و علت عدم اتحاد، امتحان انسان است.

(2.) و لوشاء الله لجعلهم امه واحده و لكن یدخل من یشاء فی رحمته و الظالمون مالهم من ولی و لانصیر; و اگر خداوند می خواست آنان را امت یگانه ای قرار می داد، ولی هر كس را كه بخواهد در جوار رحمتش در می آورد و ستمكاران (مشرك) یار و یاوری ندارند.
این آیه نیز ناظر به امت واحد بشری است.

علامه طباطبایی و فخر رازی معتقدند در این آیه خداوند به پیامبر می فرماید كه اگر خدا می خواست همه مردم را یك امت قرار می داد با صفاتی یكسان به نحوی كه یا همه مؤمن باشند و وارد بهشت شوند و یا همه كافر باشند و وارد جهنم شوند، ولی سنت الهی این گونه است كه انسان ها را آزاد بگذارد تا خود راهشان را برگزینند و آن گاه صالحان را از فاسقان جدا ساخته، صالحان را به بهشت و فاسقان را به جهنم وارد سازد.

(3.) ولوشاء الله جعلكم امه واحده ولكن لیبلوكم فیما آتاكم فاستبقوا الخیرات.

و اگر خداوند مي خواست شما را مت يگانه اي قرار مي داد، ولي (چنين كرد) تا شما را در آنچه به شما بخشيده است بيازمايد.
خطاب آيه شامل هم امت هاي پيشين و هم امت اسلام بوده و ناظر به امت واحد بشري است.

علامه طباطبايي و فخررازي و رشيد رضا در تفسير آيه مي گويند: اين آيه، ناظر به امت واحد بشري است، اما خداوند براي امتحان افراد بشر و تفكيك نيكان و بدان از يكديگر، وحدت را در ميان آنان ايجاد نكرد.

 

[بابک]

دسته سوم: آياتي كه دلالت مي كند انسان ها در ابتدا امت واحدي بودند، سپس بين آنان اختلافاتي به وجود آمد و اتحادشان بر هم خورد. اين آيات عبارتنداز:
(1.) كان الناس امة واحدة فبعث الله النبيين مبشرين و منذرين و انزل معهم الكتاب بالحق ليحكم بين الناس فيما اختلفوا فيه و ما اختلف فيه الا الذين اوتوه من بعد ما جاء تهم البينات بغيا بينهم; (در آغاز) مردم امت يگانه اي بودند آن گاه خداوند پيامبران مژده آور و هشدار دهنده بر انگيخت و بر آنان، به حق، كتاب آسماني نازل كرد تا در هر آنچه اختلاف مي ورزند در ميان آنان داوري كند و در آن اختلاف نكردند مگر كساني كه به آنان دين و كتاب داده شده بود كه پس از آن كه روشنگري ها نصيبشان شد از رشك و رقابتي كه با هم داشتند (به اختلاف دامن مي زدند).

علامه طباطبايي و رشيد رضا در تفسير اين آيه مي گويند: بر اساس اين آيه، مردم در آغاز در امور دنيوي و ماديات، امت واحدي بودند، يعني همگي به نحو يكسان از ماديات بهره مند بودند تا اين كه با افزايش جمعيت بشر و گسترش نيازهاي آنان، انسان ها براي رفع نيازهاي خود به همكاري متقابل پرداختند و اين امر موجب اختلاف بين آنان شده است.

براي رفع اين اختلافات خداوند پيامبران و قوانيني را در قالب شريعت براي مردم فرستاد، لكن عده اي از اهل كتاب با آگاهي و از سر ظلم در شريعت الهي نيز ايجاد اختلاف كردند و موجب تفرقه مردم شدند; بنابراين از ديدگاه علامه طباطبايي و رشيد رضا، امت واحدي كه قرآن حكايت مي كند در امور دنيوي و ماديات واحد بوده اند.
فخر رازي نيز در تفسير آيه مي گويد: بر اساس اين آيه مردم در ابتدا امت واحدي بودند، لكن در زمان هاي بعدي اختلاف پيدا كردند كه اين اختلاف به سبب حسد و نزاع عده اي در ماديات ايجاد شده است. وي در اين كه وحدت اين امت در چه بوده است، اقوالي را ذكر مي كند و معتقد است قول مشهور اين است كه در اعتقاد به حق و تبعيت از آن وحدت داشته اند.

(2.) ماكان الناس الا امة واحدة فاختلفوا و لولا كلمة سبقت من ربك لقضي بينهم فيما فيه يختلفون; و مرم جز امت واحدي نبودند كه سپس اختلاف پيدا كردند و اگر وعده خداوند از پيش مقرر نگشته بود (به تاخير حكم و عذاب) بين آنان در آنچه اختلاف كردند داوري مي شد.
علامه طباطبايي و فخر رازي گفته اند: با توجه به اين آيه، مردم درگذشته امت واحد بوده و دين واحد يعني دين توحيدي داشته اند، سپس در آن اختلاف كرده برخي موحد و برخي مشرك شدند.
محمدرشيد رضا اين آيه را به نحوي تفسير مي كند كه آيه قبلي را تفسير كرد.

(3.) و لولا ان يكون الناس امة واحدة لجعلنا لمن يكفر بالرحمن لبيوتهم سقفا من فضة و معارج عليهما يظهرون... ; و اگر نبود كه (نمي خواستيم)، مردم امت يگانه اي (در كفر) مي شدند براي خانه هاي كساني كه بر خداوند رحمان كفر مي ورزيدند سقف هايي سيمين پديد مي آورديم و نيز نردبان هايي كه از آن بالا روند.

علامه طباطبايي مي گويد اين امت واحد، در برخورداري از اسباب و عوامل زندگي واحد بودند و خداوند براي بقاي اين وحدت، به كفار برتري اين چنيني نداده است.

 

[بابک]

بر اساس اين سه دسته آيات انسان ها در ابتدا امت واحد بودند، اما بعد اختلافاتي بين آنان ايجاد شد، خداوند پيامبراني را براي رفع اين اختلافات فرستاد و پس از پيامبر خاتم، ائمه عليهم السلام را مامور به اين امر كرد. هر چند در اين خصوص تاكنون نتيجه مطلوب به دست نيامده است، ليكن اميد مي رود در حكومت حضرت مهدي عليه السلام امت واحدي پديدار گردد.


​

فلسفه امت واحده
بي ترديد از مهم ترين مسائل امروز جهان اسلام، وحدت است، كه به دلايل زير ضروري مي نمايد:

1. وحدت اسلامي فراهم كننده قدرتي حقيقي است كه مي تواند تكيه گاه استواري براي مسلمانان در رويارويي هاي فرهنگي بين تمدن ها باشد، زيرا گرچه مسلمانان از نيروي عظيم انساني، امكانات مادي فراوان، موقعيت هاي استراتژيك، روحيه معنوي بالا، فرهنگ و ديدگاه اعتقادي و فكري مترقي برخوردارند، اما چنانچه ميان اين اجزا و عناصر پراكنده اتحادي ايجاد نشود - همان طور كه در حال حاضر چنين است - اين مجموعه عظيم كارآيي نخواهد داشت.

2. وحدت اسلامي مي تواند زمينه گسترده اي براي پژوهش و اجتهاد در منابع اسلامي فراهم آورد و بدين وسيله در رويارويي هاي فكري، فرهنگي و حل مشكلات انساني ياري رساند.

3. وحدت اسلامي موجب الگو شدن ديدگاه هاي اسلامي است.

4. وحدت اسلامي بر توانايي و مقاومت جامعه در مواجهه با دشواري ها و بحران ها و برخورد با دشمنان خارجي مي افزايد. قرآن كريم بر اين نكته تاكيد دارد كه وحدت مايه استواري و نيرومندي است و اختلاف موجب شكست و سستي است:
و لا تنازعوا فتفشلوا و تذهب ريحكم و اصبروا ان الله مع الصابرين; و اختلاف كلمه نداشته باشيد كه بددل خواهيد شد و شان و شوكتتان بر باد مي رود و شكيبايي كنيد كه خداوند با شكيبايان است.

5. وحدت اسلامي دستاورد طبيعي تكامل انسان و گوياي پيشرفت و رشد فكري جامعه ديني است.

6. وحدت عامل اساسي در پيروزي پيامبر اسلام و نيز پيروزي انقلاب اسلامي ايران بود; وحدت هميشه عامل پيروزي بوده و خواهد بود.