برکات وجود امام رضا (علیه السلام ) در ایران
به برکت وجود امام رضا (علیه السلام ) در ایران فضاهای زیارتی و عبادی، موقوفات، شفاخانه یا همان دارالشفاء ایجاد شد که به شرح و توضیح مختصری از آن ها می پردازیم:
1ـ ایجاد فضاهای زیارتی و عبادی:
پس از شهادت مظلومانه علیبن موسیالرضا(علیه السلام) دوستان و شیعیان متوجه زیارت آن حضرت شدند. بقعه رضویه، نخست محوطه کوچکی بود که در میان باغ بزرگی قرار داشت. روضه مطهره رضویه از همان روز نخست خادم داشته و شخصی کلیددار حرم مطهر بوده است. پس از مدتی در کنار قبر آن حضرت مسجدی ساخته و در اختیار زائران قرار میگیرد. به موازات ساختن مساجد رباطهایی نیز جهت سکونت زائران امام(علیه السلام) ساخته و متصدیان در آنجا به فعالیت میپرداختند و برای رفاه و آسایش زائران کوشش میکردند.(1) ظاهراً نخستین گروهی که در کنار قبر مطهر سکونت اختیار میکنند، خادمان روضه مبارکه، کسبه و اصناف بودهاند، از این تاریخ که زمان آن مشخص نیست، مشهد امام علی بن موسیالرضا(علیه السلام) محل مسکونی میشود و اندک اندک در آنجا سکونت مییابند و بعد از مدتی حالت یک قصبه را به خود میگیرد و به «مشهدرضا» معروف میگردد.(2)
در قرن سوم و چهارم هجری سه گروه در مشهد اقامت داشتند: نخست خادمان و کارگزاران روضه مبارکه، دوم علما و سادات که برای قرب جوار، تبلیغ احکام و اقامه شعائر دینی در آنجا سکونت داشتند و سوم افرادی که برای کسب و کار به آنجا رفته بودند و حوائج ساکنان و زائران را برآورده میکردند.(3)
سلاطین آلبویه به مشهد مقدس رضوی توجه داشتهاند تا آنجا که رکنالدوله یکی از امیران این سلسله برای زیارت حضرت رضا به مشهد مشرف میگردد.(4) صاحب بن عباد که در ری حکومت و وزارت داشته نیز به مشهد مقدس عنایت داشته است.(5)
در قرن نهم هجری که مصادف با سلطنت تیموریان است، مشهد مقدس رضوی به صورت مرکزی دینی، فرهنگی، هنری و اقتصادی درآمد و مردم از اطراف و اکناف به آنجا میآمدند. شاهرخ امیر تیمور که در هرات حکومت میکرد، به مشهد مقدس عنایتی بسیار داشت. در این ایام به دلیل وجود امنیت، مردم از گوشه و کنار، برای زیارت به مشهد مشرف میشدند. در این دوره فضاهای جدیدی برای عبادت و زیارت ساخته میشد و در اختیار زائران حضرت رضا(علیه السلام) قرار میگرفت. گوهرشاد رواق بزرگ دارالسیاده، رواق دارالحفاظ و رواق دارالسلام را ساخت و در همین زمان، مسجد مجلل و باشکوه گوهرشاد نیز بنا گردید.(6)
مسجد جامع گوهرشاد یکی از مهمترین و زیباترین مساجد تاریخی در بلاد و اماکن اسلامی به شمار میرود. این مسجد باشکوه یادگاری از قرون گذشته و نمونهای از معماریهای سنتی اسلامی است که در جوار بارگاه ملکوتی علی بن موسیالرضا(علیه السلام) قرار گرفته و متصل به آن است. این مسجد در سال 821 هجری بنا گردید و بانی آن گوهرشاد آغا فرزند امیر غیاثالدین ترخان و همسر شاخرخ، فرزند امیر تیمور گورکانی است که از خاندان مشهور و معروف در عهد تیموریان بودند. گوهرشاد آغا از بانوان بزرگ و نیکوکار عصر خود به شمار میرفت و یادگارهای بسیاری در مشهد رضوی و هرات از خود بر جای نهاد.(7)
اماکن زیارتی در قرن دهم و یازدهم مصادف با حکومت صفویه در ایران است. اعلام تشیع اثنی عشری یا «دوازده امامی» در سال 907 هجری به عنوان مذهب رسمی کشور در دوران حکومت تازه تأسیس صفویه، که هنوز پایههای خود را تحکیم نکرده بود، از سوی شاهاسماعیل در تبریز، مهمترین تصمیم وی بود.(8) آنان مذهب تشیع را در سرزمینهای تحت قلمرو خود گسترش دادند و بدین رو شیعیان و محبان اهل بیت(علیه السلام) نیز از فضای تقیه بیرون آمدند. در این زمان مشهد مقدس رضوی رونق زیادی یافت و مردم، گروه گروه از شهرها و ولایات به این سرزمین روی آوردند به دلیل امنیت راهها و سرکوب شدن مخالفان و معاندان، زائران خود را از اقصی نقاط آذربایجان و قفقاز و از صغد خوارزم، از بدخشان و طخارستان و هند و سند و جنوب و شمال کشور پهناور به مشهد مقدس میرساندند.(9)
با شهادت علیبن موسیالرضا(علیه السلام) از یک سو علاقمندان به مکتب اهل بیت(علیه السلام) به ویژه امام رضا(علیه السلام) بیشتر میشدند و مشتاقان آن حضرت با تحمل زحمات بسیار به زیارت ایشان همت میگماشتند. از دوم سو، با گذشت زمان، فضاهای زیارتی همراه با معماری اسلامی و سنتی رونق و فزونی یافت. و از سوم سو تلاش برای ایجاد رفاه حال زائران آن حضرت در طول دوران مختلف به عنوان یکی از محورهای مهم فعالیتهای متصدیان مشهدالرضا(علیه السلام) محسوب گردید. و سرانجام اسکان علما و سادات در جوار مرقد امام رضا(علیه السلام) در جهت تبلیغ دین و توسعه و ترویج تشیع نیز اهمیت بسزایی یافت.
گوهرشاد آغا به صفت عفت و نَصَفَت اتصاف داشت و همواره همت عالی فهمت بر تعمیر بقاع خیر و اشاعه مبرات میگماشت از آثار او در شمال دارالسلطنه هرات، مدرسه و مسجد جامعیت در غایت زیب و زینت و در مشهد مقدسه رضویه نیز مسجد جمعه در کمال تکلف ساخته و مستقلات خوب و اسباب مرغوب بر این بقاع وقف نموده
2ـ ایجاد موقوفات:
آستان قدس رضوی یکی از مؤسسات مذهبی است که دارای موقوفات بسیار است. در ادوار تاریخ و قرون، از میان دوستان و شیعیان و شیفتگان علیبن موسیالرضا(علیه السلام) هر کس به قدر استعداد و توانایی خود مقداری از مایملک خود را برای آن بارگاه ملکوتی وقف کرده است تا زائران و نیازمندان از حاصل آن بهرهمند گردند. بر طبق اسناد موجود، قدیمیترین سندهای وقفی مربوط به قرن دهم هستند. قدیمیترین سند وقف غیرمنقول نیز مربوط به وقفنامه «عتیق علی طوسی» است که سال 931 هجری تنظیم شد. و پس از آن وقفنامه سیدعلی حسینی گنابادی است که در سال 957 هجری ملکی را در قریه زیبد گناباد وقف آستان قدس کرده است.(10)
موقوفات حضرت رضا(علیه السلام) در گذشته بسیار گستردهتر از امروز بوده و اکنون رَقبات زیادی در افغانستان و یا در مناطق خوارزم و ماوراءالنهر که جزء منطقه خراسان بودهاند، واقع شده که با تغییر مرزهای ---------- در آن طرف مرزها ماندهاند. گفتنی است در قفقاز و آذربایجان شوروی و در هند و پاکستان نیز در سابق موقوفههایی وجود داشته است. تعدادی مؤسسه دینی به نام امام رضا(علیه السلام) در هند و پاکستان نیز اکنون وجود دارند که مورد توجه شیعیان آنجاست و مردم در روزهایی خاص در آن اماکن گرد هم میآیند و از فضائل و مناقب آن حضرت سخن میگویند و به نام آن امام نذر و نیاز میکنند.(11)
در میان موقوفات از یک دهِ ششدانگ، یا یک مزرعه، یا یک باغ بزرگ، یا وقف خانهای کوچک و یا سرای تجاری، مغازه و... وجود دارند که هر کدام به منظوری از طرف واقفان و دوستان حضرت رضا(علیه السلام) وقف شدهاند. بیشتر املاک آستان قدس در حومه مشهد و بلوکات تابعه مشهد و سایر شهرستانهای خراسان و معدودی نیز در تهران، قزوین، رشت، مازندران، آذربایجان، کرمان، اصفهان و شیراز است. برخی از املاک مزبور ششدانگ و پارهای سهام، معدودی از آن وقف است.(12)
3ـ شفاخانه یا دارالشفاء:
با استناد به برخی از متون تاریخی در مییابیم که در جوار بارگاه ملکوتی حضرت علیبن موسیالرضا(علیه السلام) از قدیم شفاخانه و یا دارالشفاء وجود داشته و مردمانی مستضعف از آن بهره میبردهاند. در کنار قبر مطهر آن امام بزرگ حکیمان و طبیبانی بودهاند که در شفاخانه مبارکه، بیماران را معالجه میکردهاند. 3ـ با توجه به شخصیت همه جانبه و والای امام رضا(علیه السلام) بانیان خیر علاقمند به سنت حسنه خیررسانی بوده و قسمتی از مایملک و دارایی خود را وقف آستان مقدس رضوی مینمودند. و حتی در کنار بارگاه ملکوتی امام(علیه السلام) دارالشفاء برای معالجه بیماران احداث گردید.
4ـ در قرن دوم هجری به دلیل فشارهای امویان و عباسیان، سادات به ایران مهاجرت کردند و در هنگام ورود امام رضا(علیه السلام) به ایران نیز عدهای از آنها به این سرزمین آمدند که بعدها تحت تعقیب عباسیان قرار گرفتند و عده زیادی از آنها در شهرهای مختلف به شهادت رسیدند و مزارهای هر یک به کانونی برای فرهنگ تشیع تبدیل گردید و موجبات گسترش شعائر و معارف شیعه را فراهم کرد.
تنظیم: تبیان
پی نوشت ها:
[1] ـ عطاردی، تاریخ آستان قدس، ج 2، ص 628.
[2] ـ همان، 629.
[3] ـ همان.
[4] ـ شیخ صدوق، عیون اخبارالرضا(ع)، ج2، ص 312.
[5] ـ شیخ صدوق کتاب عیون اخبارالرضا را به صاحب بن عباد تقدیم کرده و دلیل آن را علاقه وی به اهل بیت(ع)، تمسک به ولایت آنان و اعتقاد به وجوب اطاعت و قول به امامت آنها و احسان به شیعیان آنان میداند. بنگرید به: جعفریان، تاریخ تشیع در ری، ص 38.
[6] ـ عطاردی، تاریخ آستان قدس، ج 2، ص 630 و 631.
[7] ـ همان، ص 715.
[8] ـ سیوری، ایران عصر صفوی، ص 24.
[9] ـ عطاردی، تاریخ آستان قدس، ج 2 ، ص 632 و 633.
[10] ـ همان، ص 554.
[11] ـ همان، ص 555.
[12] ـ همان، ص 557 و 558.
به برکت وجود امام رضا (علیه السلام ) در ایران فضاهای زیارتی و عبادی، موقوفات، شفاخانه یا همان دارالشفاء ایجاد شد که به شرح و توضیح مختصری از آن ها می پردازیم:
1ـ ایجاد فضاهای زیارتی و عبادی:
پس از شهادت مظلومانه علیبن موسیالرضا(علیه السلام) دوستان و شیعیان متوجه زیارت آن حضرت شدند. بقعه رضویه، نخست محوطه کوچکی بود که در میان باغ بزرگی قرار داشت. روضه مطهره رضویه از همان روز نخست خادم داشته و شخصی کلیددار حرم مطهر بوده است. پس از مدتی در کنار قبر آن حضرت مسجدی ساخته و در اختیار زائران قرار میگیرد. به موازات ساختن مساجد رباطهایی نیز جهت سکونت زائران امام(علیه السلام) ساخته و متصدیان در آنجا به فعالیت میپرداختند و برای رفاه و آسایش زائران کوشش میکردند.(1) ظاهراً نخستین گروهی که در کنار قبر مطهر سکونت اختیار میکنند، خادمان روضه مبارکه، کسبه و اصناف بودهاند، از این تاریخ که زمان آن مشخص نیست، مشهد امام علی بن موسیالرضا(علیه السلام) محل مسکونی میشود و اندک اندک در آنجا سکونت مییابند و بعد از مدتی حالت یک قصبه را به خود میگیرد و به «مشهدرضا» معروف میگردد.(2)
در قرن سوم و چهارم هجری سه گروه در مشهد اقامت داشتند: نخست خادمان و کارگزاران روضه مبارکه، دوم علما و سادات که برای قرب جوار، تبلیغ احکام و اقامه شعائر دینی در آنجا سکونت داشتند و سوم افرادی که برای کسب و کار به آنجا رفته بودند و حوائج ساکنان و زائران را برآورده میکردند.(3)
سلاطین آلبویه به مشهد مقدس رضوی توجه داشتهاند تا آنجا که رکنالدوله یکی از امیران این سلسله برای زیارت حضرت رضا به مشهد مشرف میگردد.(4) صاحب بن عباد که در ری حکومت و وزارت داشته نیز به مشهد مقدس عنایت داشته است.(5)
در قرن نهم هجری که مصادف با سلطنت تیموریان است، مشهد مقدس رضوی به صورت مرکزی دینی، فرهنگی، هنری و اقتصادی درآمد و مردم از اطراف و اکناف به آنجا میآمدند. شاهرخ امیر تیمور که در هرات حکومت میکرد، به مشهد مقدس عنایتی بسیار داشت. در این ایام به دلیل وجود امنیت، مردم از گوشه و کنار، برای زیارت به مشهد مشرف میشدند. در این دوره فضاهای جدیدی برای عبادت و زیارت ساخته میشد و در اختیار زائران حضرت رضا(علیه السلام) قرار میگرفت. گوهرشاد رواق بزرگ دارالسیاده، رواق دارالحفاظ و رواق دارالسلام را ساخت و در همین زمان، مسجد مجلل و باشکوه گوهرشاد نیز بنا گردید.(6)
مسجد جامع گوهرشاد یکی از مهمترین و زیباترین مساجد تاریخی در بلاد و اماکن اسلامی به شمار میرود. این مسجد باشکوه یادگاری از قرون گذشته و نمونهای از معماریهای سنتی اسلامی است که در جوار بارگاه ملکوتی علی بن موسیالرضا(علیه السلام) قرار گرفته و متصل به آن است. این مسجد در سال 821 هجری بنا گردید و بانی آن گوهرشاد آغا فرزند امیر غیاثالدین ترخان و همسر شاخرخ، فرزند امیر تیمور گورکانی است که از خاندان مشهور و معروف در عهد تیموریان بودند. گوهرشاد آغا از بانوان بزرگ و نیکوکار عصر خود به شمار میرفت و یادگارهای بسیاری در مشهد رضوی و هرات از خود بر جای نهاد.(7)
اماکن زیارتی در قرن دهم و یازدهم مصادف با حکومت صفویه در ایران است. اعلام تشیع اثنی عشری یا «دوازده امامی» در سال 907 هجری به عنوان مذهب رسمی کشور در دوران حکومت تازه تأسیس صفویه، که هنوز پایههای خود را تحکیم نکرده بود، از سوی شاهاسماعیل در تبریز، مهمترین تصمیم وی بود.(8) آنان مذهب تشیع را در سرزمینهای تحت قلمرو خود گسترش دادند و بدین رو شیعیان و محبان اهل بیت(علیه السلام) نیز از فضای تقیه بیرون آمدند. در این زمان مشهد مقدس رضوی رونق زیادی یافت و مردم، گروه گروه از شهرها و ولایات به این سرزمین روی آوردند به دلیل امنیت راهها و سرکوب شدن مخالفان و معاندان، زائران خود را از اقصی نقاط آذربایجان و قفقاز و از صغد خوارزم، از بدخشان و طخارستان و هند و سند و جنوب و شمال کشور پهناور به مشهد مقدس میرساندند.(9)
با شهادت علیبن موسیالرضا(علیه السلام) از یک سو علاقمندان به مکتب اهل بیت(علیه السلام) به ویژه امام رضا(علیه السلام) بیشتر میشدند و مشتاقان آن حضرت با تحمل زحمات بسیار به زیارت ایشان همت میگماشتند. از دوم سو، با گذشت زمان، فضاهای زیارتی همراه با معماری اسلامی و سنتی رونق و فزونی یافت. و از سوم سو تلاش برای ایجاد رفاه حال زائران آن حضرت در طول دوران مختلف به عنوان یکی از محورهای مهم فعالیتهای متصدیان مشهدالرضا(علیه السلام) محسوب گردید. و سرانجام اسکان علما و سادات در جوار مرقد امام رضا(علیه السلام) در جهت تبلیغ دین و توسعه و ترویج تشیع نیز اهمیت بسزایی یافت.
گوهرشاد آغا به صفت عفت و نَصَفَت اتصاف داشت و همواره همت عالی فهمت بر تعمیر بقاع خیر و اشاعه مبرات میگماشت از آثار او در شمال دارالسلطنه هرات، مدرسه و مسجد جامعیت در غایت زیب و زینت و در مشهد مقدسه رضویه نیز مسجد جمعه در کمال تکلف ساخته و مستقلات خوب و اسباب مرغوب بر این بقاع وقف نموده
2ـ ایجاد موقوفات:
موقوفات حضرت رضا(علیه السلام) در گذشته بسیار گستردهتر از امروز بوده و اکنون رَقبات زیادی در افغانستان و یا در مناطق خوارزم و ماوراءالنهر که جزء منطقه خراسان بودهاند، واقع شده که با تغییر مرزهای ---------- در آن طرف مرزها ماندهاند. گفتنی است در قفقاز و آذربایجان شوروی و در هند و پاکستان نیز در سابق موقوفههایی وجود داشته است. تعدادی مؤسسه دینی به نام امام رضا(علیه السلام) در هند و پاکستان نیز اکنون وجود دارند که مورد توجه شیعیان آنجاست و مردم در روزهایی خاص در آن اماکن گرد هم میآیند و از فضائل و مناقب آن حضرت سخن میگویند و به نام آن امام نذر و نیاز میکنند.(11)
در میان موقوفات از یک دهِ ششدانگ، یا یک مزرعه، یا یک باغ بزرگ، یا وقف خانهای کوچک و یا سرای تجاری، مغازه و... وجود دارند که هر کدام به منظوری از طرف واقفان و دوستان حضرت رضا(علیه السلام) وقف شدهاند. بیشتر املاک آستان قدس در حومه مشهد و بلوکات تابعه مشهد و سایر شهرستانهای خراسان و معدودی نیز در تهران، قزوین، رشت، مازندران، آذربایجان، کرمان، اصفهان و شیراز است. برخی از املاک مزبور ششدانگ و پارهای سهام، معدودی از آن وقف است.(12)
3ـ شفاخانه یا دارالشفاء:
با استناد به برخی از متون تاریخی در مییابیم که در جوار بارگاه ملکوتی حضرت علیبن موسیالرضا(علیه السلام) از قدیم شفاخانه و یا دارالشفاء وجود داشته و مردمانی مستضعف از آن بهره میبردهاند. در کنار قبر مطهر آن امام بزرگ حکیمان و طبیبانی بودهاند که در شفاخانه مبارکه، بیماران را معالجه میکردهاند. 3ـ با توجه به شخصیت همه جانبه و والای امام رضا(علیه السلام) بانیان خیر علاقمند به سنت حسنه خیررسانی بوده و قسمتی از مایملک و دارایی خود را وقف آستان مقدس رضوی مینمودند. و حتی در کنار بارگاه ملکوتی امام(علیه السلام) دارالشفاء برای معالجه بیماران احداث گردید.
4ـ در قرن دوم هجری به دلیل فشارهای امویان و عباسیان، سادات به ایران مهاجرت کردند و در هنگام ورود امام رضا(علیه السلام) به ایران نیز عدهای از آنها به این سرزمین آمدند که بعدها تحت تعقیب عباسیان قرار گرفتند و عده زیادی از آنها در شهرهای مختلف به شهادت رسیدند و مزارهای هر یک به کانونی برای فرهنگ تشیع تبدیل گردید و موجبات گسترش شعائر و معارف شیعه را فراهم کرد.
تنظیم: تبیان
پی نوشت ها:
[1] ـ عطاردی، تاریخ آستان قدس، ج 2، ص 628.
[2] ـ همان، 629.
[3] ـ همان.
[4] ـ شیخ صدوق، عیون اخبارالرضا(ع)، ج2، ص 312.
[5] ـ شیخ صدوق کتاب عیون اخبارالرضا را به صاحب بن عباد تقدیم کرده و دلیل آن را علاقه وی به اهل بیت(ع)، تمسک به ولایت آنان و اعتقاد به وجوب اطاعت و قول به امامت آنها و احسان به شیعیان آنان میداند. بنگرید به: جعفریان، تاریخ تشیع در ری، ص 38.
[6] ـ عطاردی، تاریخ آستان قدس، ج 2، ص 630 و 631.
[7] ـ همان، ص 715.
[8] ـ سیوری، ایران عصر صفوی، ص 24.
[9] ـ عطاردی، تاریخ آستان قدس، ج 2 ، ص 632 و 633.
[10] ـ همان، ص 554.
[11] ـ همان، ص 555.
[12] ـ همان، ص 557 و 558.