سیستان، سرزمین پهلوانان و رادمردان، سرزمین شعر و شعور با مردمانی به صبوری کوه تنها نگین آن کوهی است به نام اوشیدا (کوه خواجه)، در گذشته ای نه چندان دور این کوه در آغوش هامونی بخشنده بود اما چندیست که اوشیدا نظاره گر عطش هامون و مردمان سیستان است.
این کوه باستانی در 30 کیلومتری شهرستان زابل، به شکل ذوزنقه و از جنس سنگهای سیاه رنگ بازالت تشکیل شده و در میان ادیان اسلام، مسیحیت و زرتشت از تقدس خاصی برخوردار است، اوشیدا را در زبان اوستایی اَهونَهاَهورَنَه به معنای کوه خدا، اوشیدَرِنَه و اوشیدَم نیز میخوانند.
روایات زرتشتیان حاکی از آن است که در این کوه سوشانا (سوشیانت) نجات دهنده آیین مزدیسنا ظهور پیدا میکند.
اوشیدا بیشترین شرایط خط نیمروزی و رصدخانه نیمروز را داشته و از زمان زرتشت، سیستان میانه جغرافیایی و واقعی زمین تشخیص داده شده است.
مرکزیت نیمروز تا سالیان سال و حتی تا قرون وسطی در سیستان ادامه داشت، پس از آن پرتغالیها و به دنبال آنها اسپانیا، هلند، فرانسه و درنهایت انگلیس در دوره های استعماری و جهان گشایی خویش هر کدام سعی کردند مرکزیت نصف النهار را به صورت مصنوعی در محل مورد نظر خود داشته باشند.
کوه خواجه آثار و بناهاى باستانى مربوط به دورههاى تاریخى متفاوت را در خود جای داده است، یکى از شاخصترین بناهاى تاریخى این کوه، آتشکدهاى است که زمان ساخت آن به سده یکم بعد از میلاد باز مىگردد.
این آتشکده داراى یک تالار مرکزى در وسط و راهروهایى در اطراف آن است این بنا به سبک چهارتاقىهاى آن دوره ساخته شده است.
بناهای چهار گوشه این آتشکده مربوط به دورههاى اشکانى و ساسانى است.
کوه خواجه قلعه اى عظیم و دژ شهرى منحصر به فرد بر جای مانده از دوره اشکانیان و ساسانیان است که تنها نمونه از دژ شهرهاى اشکانى باقى مانده در ایران است.
نقش و نگارهای به جای مانده روی دیواره های قلعه سام، هنرمندی ایرانیان کهن را به زیبایی به تصویر میکشد.
نقاشیهای کوه خواجه بسیار دیدنی و جذابند به طوری که در برخی از آنها اشخاصی دیده میشوند که در حالت نواختن موسیقی بوده و برخی نیز میرقصند.
از دیگر بناهاى تاریخى واقع در این کوه میتوان از کاخى نام برد مربوط به دوره ساسانیان که جلوه هاى معمارى خلاقانه و منحصر به فردش چشم هر بیننده ای را مینوازد.
این کاخ شامل عمارت و حیاطى با منظرهاى بسیار بدیع و زیبا است، «ارنست هرتسفلد» باستان شناس و ایرانشناس آلمانی در سالهای 1925 و 1929 میلادی با بررسی این مجموعه عنوان «تخت جمشید خشتی» را برای این مجموعه کاخها برگزید.
در بخش جنوبى کوه خواجه میتوان معبدى خشتى به نام «کرچک چهل گنجه» مربوط به دوره هاى قبل از اسلام را مشاهده کرد.
آثار باستانی برجای مانده از قوم سکاها، قبرهایی به قدمت تاریخ اسلام و سیستان و مقبره خواجه مهدى بن محمد بن خلیفه در کنار زیارتگاه هاى خواجه قلتان و پیرگندم بریان همه در این کوه آرام و صبور دوستداران میراث فرهنگی و تاریخی را به نظاره دعوت میکند.
