♥♥ بررسی و نقد توجیه علمی اعجاز قرآن♥♥

[ضحا]

بررسی نظری رابطه قرآن و علوم تجربی


امکان توجیه علمی

برای پایان دادن به نزاع حامیان و مخالفان توجیه علمی اعجاز باید ببینیم بین قرآن به عنوان مجموعه‏ای از عبارات و الفاظ دال بر معانی ویژه و جهان علم با مجموعه‏ای از فرضیه‏ها، تئوری‏ها، قوانین و مشاهدات عینی، اولاً آیا رابطه‏ای قابل اعتنا وجود دارد یا نه، ثانیا اگر رابطه‏ای به چشم می‏خورد آیا از نوع هماهنگی مستمر است یا شکلی دیگر دارد؟
از نظر علم، وجود یک پدیده یا یک حقیقت ممکن است قطعی و احیانا مورد مشاهده و یا مشکوک و مورد تردید باشد. حال اگر ردپای آن پدیده در عبارات قرآنی نیز به چشم بخورد، باید در نظر داشت که دلالت الفاظ قرآن بر وجود آن پدیده نیز می‏تواند جنبه احتمالی یا قطعی داشته باشد،

از این رو چهار حالت متمایز، قابل پیش بینی است:
1ـ از نظر علم روز جنبه احتمالی دارد، دلالت عبارات قرآن هم بر آن احتمالی است.
2ـ از نظر علم، قطعی و احیانا مورد مشاهده است اما دلالت عبارات قرآن بر آن قطعی نیست.
3ـ از دیدگاه علم، جنبه احتمالی دارد اما دلالت عبارت قرآن بر آن قطعی است.
4ـ هم به لحاظ علمی، قطعی و احیانا قابل مشاهده است و هم دلالت عبارات قرآن بر آن، قطعی است.​

در حالت اول و دوم، توجیه علمی اعجاز قرآن، امکان‏پذیر نیست و اگر بر فرض، چنین وضعی بر سراسر قرآن حکمفرما باشد، هرگز در این باره کاربردی نخواهد داشت و نمی‏توان بر آن تکیه زد.
در حالت چهارم، توجیه علمی، قطعا امکان‏پذیر است و هر قدر بر تعداد مواردی از این قبیل افزوده شود، از قوت و قدرت بیشتری برخوردار خواهد بود، اما حالت سوم، در حال حاضر برای چنین توجیهی، کاربرد ندارد ولی می‏تواند برای دانشمندان معتقد به قرآن، سرنخ مناسبی در تحقیقات علمی به شمار رود و چنانکه موفق شوند قطعیت آن پدیده یا حقیقت آن را به اثبات رسانند، بویژه اگر امکان مشاهده عینی آن را فراهم سازند، نه تنها در حرکت علمی خود گامی برداشته‏اند، بلکه بر مصادیق توجیه علمی اعجاز قرآن هم افزوده‏اند.

بوکای (ص 175) در همین زمینه می‏نویسد:
«من در جستجوی این نیز بوده‏ام که آیا در قرآن، اشاراتی به پدیده‏هایی که بشر قابلیت درکشان را دارد لیکن هنوز از سوی دانش نو تأئید نشده است وجود دارد؟ و فکر می‏کنم دریافته باشم که قرآن اشاراتی راجع به وجود سیاراتی شبیه زمین در جهان دارد (الطلاق/ 12). لازم به تذکر است که چندین دانشمند این امر را کاملاً مقرون به حقیقت تلقی می‏کنند، بدون اینکه معلومات جدید بتواند کمترین یقین را بیاورد لیکن رأیم بر این قرار گرفت که مطلب مزبور را با قید احتیاط تذکر دهم.اگر این بررسی را 30 سال پیش شروع کرده بودم، می‏بایستی واقعیت دیگری را که قرآن اعلام داشته، به آنچه در مورد نجوم گفته شد می‏افزودم و آن تسخیر فضا است. در آن موقع در نتیجه نخستین آزمایشهای موشک فضاپیما به نظر رسید شاید روزی بیاید که انسان واجد امکانات مادی لازم برای گریز از حول و حوش زمین شود و به تفحص در فضا بپردازد. آنگاه پی می‏بردند آیه‏ای در قرآن وجود دارد (الرحمان/ 33) که پیشگویی می‏کند روزی بشر به چنین پیروزی دست خواهد یافت.این پیشگویی اینک تحقق یافته است».​

​

 

[ضحا]

بررسی عینی توجیه علمی


نمونه‏ای از مصادیق، قرآن و پدیده گسترش کیهان

به عنوان یکی از مصادیق حالت چهارم می‏توان شاهد تصریح قرآن به پدیده گسترش کیهان و دور شدن کهکشانها از یکدیگر بود
به طوری که برای هیچ فرد منصف و بی طرفی جای کمترین شبهه‏ای باقی نمی‏ماند.
قرآن در عبارتی کوتاه بدون هیچ تکلفی این نمود قطعی و مورد مشاهده علمی را گوشزد نموده است آنجا که می‏گوید:
والسماء بنیناها بأیید و انا لموسعون (الذاریات/ 47)(1)
به طوری که ملاحظه می‏شود برپایی آسمان را با فعل ماضی ذکر نموده اما برای بیان وسعت بخشیدن و گسترش آن نمی‏گوید: «اوسعناها» و آن را به صورت کاری که در گذشته آغاز شده و پایان پذیرفته است، یاد نمی‏کند بلکه می‏گوید:
«و انا لموسعون»
تا مفهوم حال استمراری از آن فهمیده شود، و در زمان حاضر نیز صادق باشد.

​

 

[ضحا]

بررسی عینی توجیه علمی​

​

اشاره‏ای به فرضیه لفافه‏های بیانی در قرآن

با توجه به اینکه پدیده گسترش کیهان، یکی از جدیدترین نمودهای مورد مشاهده قرن حاضر است و قرآن در 1400 سال پیش خیلی بی سر و صدا آن را گوشزد نموده، آیا لزومی داشت آورنده قرآن که با چنین اطمینانی از آن یاد می‏کند اصراری بر تفهیم موضوع به اهل زمان خویش داشته باشد؟ مسلما نه زیرا اگر از منظور او دقیقا مطلع می‏شدند، هیچ ابزار آزمایش و تلسکوپ پیشرفته‏ای وجود نداشت که بتوان به یاری آن، حقانیت چنین نظریه‏ای را ثابت نمود و تفسیر دقیق موضوع، نتیجه عکس به بار می‏آورد
یعنی کسانی که می‏گفتند:
انه لمجنون (القلم/51)
با استفاده از بیان آنچه در آن عصر قابل فهم یا اثبات نبوده، برای تبلیغ علیه او و افکارش دست به کار می‏شدند، از این رو چون این پیام خاص تعلقی به آنها ندارد، با استفاده از یک لفافه بیانی ذهن آنان را از این امر منصرف می‏سازد. یعنی به جای اینکه بگوید و نوسعها می‏گوید:
و انا لموسعون تا معنای ثانوی «موسع» (1)
یعنی «توانگر» مانع از توجه به موضوع وسعت یافتن و گسترش باشد و جلب توجه نداشته باشد.
جالب است که بر خلاف معمول کاشفان و نوابغ علم، چه در این مورد و چه در موارد دیگر،(2) آورنده قرآن نه تنها هیاهویی ندارد و جار و جنجالی برپا نمی‏کند تا بتواند آرای علمی خود را به اثبات برساند بلکه بنا به ضرورت، سرپوشی مناسب بر آن می‏نهد تا ذهن اهل زمان که هنوز آمادگی ندارد برآشفته نشود و هنگامی که شرایط فراهم گردد، پیشرفت علم از آن پرده بردارد و از این طریق حقانیت کتابش برای دانشمندان و نیز دیگران ثابت گردد.(3)البته همواره در چنین مواردی قرینه‏ای مناسب برای تشخیص لفافه پیش بینی شده است. گاهی نیز تصور نادرست اهل زمان از یک پدیده علمی، قرآن را از استخدام لفافه‏ها بی نیاز نموده است از قبیل طرح موضوع حرکت طولی خورشید ضمن آیه سی و هشتم سوره یس که تا مدتی مدید حمل بر حرکتی می‏شد که به غلط برای خورشید قائل بودند

​

 

[ضحا]

برداشتی از آرای قرآن در زمینه توجیه علمی و تبیین حقانیت


پیشگویی جهش علمی بشریت و تمهید زمینه‏های توجیه علمی

خود قرآن نیز فرا رسیدن زمان فهم حقانیت خویش را از رهگذر شکوفایی و بلوغ علم تصریح نموده و می‏گوید:
سنریهم آیاتنا فی الآفاق و فی انفسهم حتی یتبین لهم انه الحق، او لم یکف بربک انه علی کل شی شهید (فصلت/ 53)
این آیه، یک سؤال روشن در اذهان کنجکاو پدید می‏آورد و آن اینکه، چه رابطه‏ای بین ارائه آیات و پدیده‏هادر تمام افق‏ها و نیز در درون انسانها با روشن شدن حقانیت قرآن، یعنی چون با توجه به آنکه ضمیر مذکور در انه الحق به قرآن باز می‏گردد (طبرسی، 5/19؛ شبر، 1/481)، آشکار شدن پدیده‏ها در هستی و در وجود انسان، چگونه می‏تواند منجر به شناخت حقانیت قرآن شود؟ تنها راه آن است که بتوان همراه با کشف پدیده‏ها، به نمونه هایی از آن حقایق که در قرآن آمده اشاره کرد.
باید توجه داشت خود همین نکته که «به زودی بشر در معرض شناسایی آیات و پدیده‏ها در هستی و در درون خود قرار می‏گیرد» از جمله پیشگو هایی است که ما اکنون شاهد تحقق آن هستیم، یعنی پیشگویی فرا رسیدن عصر شکوفایی و بلوغ دانش بشری. برای اینکه در فهم منظور از آیاتنا شبهه‏ای پیش نیاید،
نمونه هایی از آیات و پدیده‏ها گوشزد شده است:
و من آیاته اللیل و النهار و الشمس و القمر... (فصلت/37)
و من آیاته انک تری الارض خاشعة فاذا انزلنا علیها الماء اهتزت و ربت... (فصلت/ 39)
و من آیاته خلق السموات و الارض و ما بث فیهما من دابة و هو علی جمعهم اذا یشاء قدیر (شوری/ 29)
و من آیاته الجوار فی البحر کالاعلام... (شوری/ 32).
کما اینکه در سوره قبل از آن نیز پس از اشاره به بعضی آیات و پدیده‏ها می‏گوید:
و یریکم آیاته فای آیات اللّه‏ تنکرون (مؤمن/ 82).
در برخی سوره‏های دیگر هم نمونه هایی از پدیده‏های طبیعی ذکر شده است و مانع می‏شود از اینکه مفسری (مثلاً فیض، 2/505) بخواهد سنریهم آیاتنا را به پدیدار ساختن نشانه‏های عذاب منحصر سازد، چه بر فرض وجود روایاتی قابل اعتماد در این باره، این روایات حمل بر تکلم با مردم به قدر عقول ایشان می‏گردد؛ زیرا در آن عصر امکان فهم موضوع بصورت کنونی فراهم نبوده است.

​

 

[ضحا]

​​

​

برداشتی از آرای قرآن در زمینه توجیه علمی و تبیین حقانیت
​

​

از تبیین حقانیت تا حصول یقین، از علم تا عمل

جالب است که علاوه بر پیشگویی جهش علمی انسان و ظهور اعجاز علمی به این معنی، در آیه 54 سوره فصلت، پیشگویی دیگری صورت گرفته که نشان می‏دهد این ارائه آیات و پدیده‏ها و روشن شدن حقانیت قرآن، جنبه اتمام حجت دارد و به این معنی نیست که همه لزوما ایمان خواهند آورد، یعنی گرچه متوجه حقانیت آن می‏شوند اما این شناخت باعث نخواهد شد مانند یک مؤمن به قرآن، پایبند احکام آن شوند زیرا می‏گوید:
الا انهم فی مریة من لقاء ربهم، الا انه بکل شی‏ء محیط (فصلت/ 54)
حال این سؤال مطرح می‏شود که چرا با وجود روشن شدن حقانیت قرآن و پی بردن به اینکه کتابی الهی است، باز هم از لقای پروردگارشان در تردید هستند؟
پاسخ درآیه‏ای دیگر آمده است:
... فمن کان یرجو لقاء ربه فلیعمل عملاً صالحا و لا یشرک بعبادة ربه احدا (کهف/ آخر)
یعنی وصول به لقاء از رهگذر عمل صالح توأم با اخلاص در عبادت و عشق به پروردگار میسر است و طبعا هر چه بر میزان آن افزوده گردد، انسان به مرحله عالی‏تری از لقاء نایل می‏گردد.

​

 

[ضحا]

کتابشناسی

اصفهانی، امین، مخزن العرفان در علوم قرآن، تهران، 1361.
بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، تهران، 1415ق.
بوکای، موریس، مقایسه‏ای میان تورات، انجیل، قرآن و علم، به کوشش ذبیح اللّه‏ دبیر، تهران، 1368.
پیام یونسکو، ویژه‏نامه اینشتین، خرداد ماه 1358.
ترابی، علی اکبر، فلسفه علوم، تهران، 1347.
ثقفی تهرانی، روان جاوید در تفسیر قرآن مجید، تهران، برهان، بی تا.
جرجانی، ابوالمحاسن، تفسیر گازر، تهران، 1337.
حائری تهرانی، علی، مقتنیات الدرر و ملتقطات الثمر، تهران، 1337.
حسینی، حسین، تفسیر اثنی عشری، تهران، 1364.
حویزی، عبد علی، نور الثقلین، قم، دارالکتب العلمیة، بی تا.
خرمشاهی، بهاءالدین، تفسیر و تفاسیر جدید، تهران، 1364.
دانشگاه انقلاب، ش 110، تابستان و پاییز 1376.
ذهبی، محمد حسین، التفسیر و المفسرون، دارالکتب الحدیثة، 1396ق.
سبزواری نجفی، محمد، الجدید فی تفسیر القرآن، بیروت، 1402ق.
سیاسی، علی اکبر، منطق و روش‏شناسی، تهران، 1336.
شاله، فلیسین، شناخت روش علوم، ترجمه یحیی مهدوی، تهران، 1350.
شاه عبدالعظیمی، حسین، تفسیر اثنی عشری، تهران، 1363.
شبّر، عبداللّه‏، تفسیر القرآن الکریم، بیروت، 1412ق.
همو، الجوهر الثمین، بیروت، 1407ق.
شلتوت، محمود، تفسیر القرآن الکریم، قاهره، 1966.
شیرازی، محمد حسین، تقریب القرآن الی الاذهان، بیروت، 1400ق.
طباطبایی، محمد حسین، المیزان، قم، 1393ق.
طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، بیروت، 1379ق.
همو، جوامع الجامع، تهران، 1412ق.
طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، بی تا.
طنطاوی، الجواهر فی تفسیر القرآن الکریم، قاهره، 1350ق.
طوسی، محمد بن حسن، التبیان، قم، 1409ق.
طیب، عبدالحسین، اطیب البیان، تهران، 1366.
عاملی، ابراهیم، تفسیر عاملی، مشهد وتهران، 1363.
عدنان شریف، من علم الطب القرآنی، بی‏تا.
علوی، محمد کریم، کشف الحقایق عن نکت الآیات و الدقایق، تهران، 1396ق.
فریمن، بلگر، زندگی اینشتین، ترجمه شکوری، تهران 1349.
فضل‏اللّه‏، محمد حسین، من وحی القرآن، بیروت، 1405ق.
فیض، محسن، الصافی فی تفسیر القرآن، تهران، 1365.
فیلیپ، فرانک، داستان زندگی اینشتین، ترجمه حسن صفاری، تهران، 1346.
قرشی، علی اکبر، احسن الحدیث، تهران، 1366.
قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، قم، دارالکتاب، بی تا.
قمی مشهدی، محمد، کنز الدقایق و بحر الغرائب، تهران، 1366.
کاشانی، ملافتح اللّه‏، منهج الصادقین فی الزام المخالفین، تهران، 1344.
کرمی، محمد، التفسیر لکتاب اللّه‏ المنیر، قم، 1402ق.
کیهان اندیشه، شماره 28، بهمن و اسفند، 1368.
گلشنی، مهدی، قرآن و علوم طبیعت، تهران، 1364.
گنابادی، محمد، بیان السعادة فی مقامات العبادة، تهران، 1344.
لاهیجی، بهاء الدین، تفسیر شریف لاهیجی، تهران، 1363.
مالک بن نبی، الظاهرة القرآنیة، به کوشش محمود شاکر، قاهره، بی تا.
مدرسی، محمد تقی، من هدی القرآن، قم، 1406ق.
مغنیه، محمد جواد، الکاشف، بیروت، 1981.
مهران، جمال الدین حسین، آیات من الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، مصر، 1992.
ناصری، محمدباقر، مختصر مجمع البیان، قم، 1413ق.
نظیری، یحیی، قرآن و پدیده‏های طبیعت از دید دانش امروز، تهران، 1358.

​

 

[ضحا]

پی نوشت ها:

1. Knowledge, Science
2. phenomenon
3. analyze= analyse
4. synthesis
5. hypothesis
6. experimenT
7. experience
1. theory
2. observation
3. این دو] گروه] گر چه از لحاظ اندیشه متفاوتند ولی در شیوه واحدند زیرا هر دو، قرآن را بر مفاهیم خاصی تطبیق کرده‏اند که نمی‏توان دلیل و حجت قانع کننده‏ای بر آن اقامه کرد، پایه این تطبیق‏ها ذوق، گمان و آرمان فردی و گروهی است نه فهم حقیقت قرآن (کیهان اندیشه، 58).
1. محمود شلتوت (1893-1963)، مفتی اعظم مصر و رئیس دانشگاه الازهر و از مفسران مصری است.
وی دارای سبک و سیاقی مستقل و متفاوت از محمد عبده (1266-1323 ق) است یعنی در برابر گرایش علمی ـ عقلی عبده گرایش سنتی-نقلی بارزی دارد. از آثار او است الی القرآن الکریم، من هدی القرآن و تفسیر القرآن الکریم، الاجزاء العشرة الاولی (نک: خرمشاهی، 30).
1. Maurice Bucaille
2. La Bible, Le Coran et Science
1. الجواهر فی تفسیر القرآن الکریم، المشتمل علی عجایب بدائع المکنونات و غرایب الآیات الباهرات.
1. تفسیر القرآن و هو الهدی و الفرقان، ترجمه سید محمد تقی فخر داعی گیلانی.
2. برای آشنای با نمونه‏ها، نک: قرآن و علوم طبیعت، تألیف مهدی گلشنی، و نیز رسالت قرآن در عصر فضا، تألیف سید عبدالرضا حجازی.
1. از جمله می‏توان به آیات من الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، تألیف جمال الدین حسین مهران، و نیز قرآن و پدیده‏های طبیعت از دید دانش امروز، تألیف یحیی نظیری اشاره کرد.

​