گرچه نام مرگ براي بسياري هول انگيز و وحشتناك است، ولي در جهان بيني اسلامي اين موضوع چهره ديگري دارد، چرا كه مرگ گذرگاهي است به جهان ديگر، و در حقيقت يك تولد ثانوي محسوب ميشود.
قرآن مجيد روي اين مسأله زياد تكيه كرده و با تعبيرات مختلفي اين رويداد مهم را كه به هر حال براي تمامي افراد بدون استثناء رخ ميدهد حقيقت آن را شكافته و گفتنيها را پيرامون آن گفته است.
با اين اشاره، به قرآن باز ميگرديم و به آيات زير گوش جان ميسپاريم:
هر كس مرگ را ميچشد و شما پاداش خود را به طور كامل در روز قيامت خواهيد گرفت.
2ـ اللَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِها وَ الَّتِي لَمْ تَمُتْ فِي مَنامِها فَيُمْسِكُ الَّتِي قَضى عَلَيْهَا الْمَوْتَ وَ يُرْسِلُ الْأُخْرى إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى.[2]
خداوند ارواح را به هنگام «مرگ» قبض ميكند و ارواحي را كه نمردهاند نيز به هنگام «خواب» ميگيرد سپس ارواح كساني را كه فرمان مرگ آنها را صادر كرده نگه ميدارد و ارواح ديگري را (كه بايد زنده بمانند) باز ميگرداند تا سر آمد معيني.
3ـ قُلْ يَتَوَفَّيكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذِي وُكِّلَ بِكُمْ ثُمَّ إِلى رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ.[3]
بگو: فرشتهي مرگ كه بر شما مأمور شده (روح) شما را ميگيرد سپس به سوي پروردگارتان باز ميگرديد.
همانها كه فرشتگان (قبض ارواح) روحشان را ميگيرند در حالي كه به خود ظلم كرده بودند در اين هنگام آنها تسليم ميشوند (و ميگويند) ما كار بدي انجام نميداديم آري خداوند به آنچه انجام ميداديد عالم است.
5ـ الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ طَيِّبِينَ يَقُولُونَ سَلامٌ عَلَيْكُمْ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ.[5]
همانها كه فرشتگان (قبض ارواح) روحشان را ميگيرند در حالي كه پاك و پاكيزهاند به آنها ميگويند سلام بر شما باد وارد بهشت شويد به خاطر اعمالي كه انجام ميداديد!
پر بركت و زوال ناپذير است كسي كه حكومت جهان هستي به دست او است و بر همه چيز قادر است ـ همان كسي كه مرگ و حيات را آفريد تا شما را بيازمايد كه كدام يك بهتر عمل ميكنيد و او شكست ناپذير و بخشنده است.
نخستین آیه سخن از عمومیت قانون مرگ میگوید، سرنوشتی كه برای همهی انسانها، همهی موجودات زنده، بلكه حتی برای موجودات غیر زنده حتمی است، میفرماید: «هر انسانی (سرانجام) مرگ را میچشد» (كُلُّ نَفْسٍ ذائِقَهُ الْمَوْتِ).
این تعبیر در سه آیهی قرآن مجید آمده است[7] و تكرار آن اشارهای است به قطعی بودن مرگ، و ضمناً هشداری است به همه انسانها كه از این سرنوشت قطعی غافل نشوند.
و از آنجا كه مرگ دریچهای است به سوی عالم بقا، بلا فاصله بعد از آن میافزاید: «پاداش عمل خویش را به طور كامل فقط در قیامت خواهید گرفت»(وَ إِنَّما تُوَفَّوْنَ أُجُورَكُمْ یَوْمَ الْقِیامَهِ).
اشاره به اینكه دنیا جای عمل است نه حساب و جزا، و آخرت جای حساب و جزا است نه عمل، هر چند در دنیا و عالم برزخ اجر و پاداشهای محدودی وجود دارد، ولی مسلماً اجر و پاداش كامل تنها در سرای آخرت است.
این احتمال نیز وجود دارد كه تعبیر فوق اشاره به این باشد كه در قیامت تنها وسیله نجات آدمی اعمال پاك اوست، و گرنه مال و جاه و مقام و فرزند و عشیره و قبیله، گرهای از كار كسی نمیگشایند، شبیه «یَوْمَ لا یَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ ـ إِلاَّ مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ»[8](روزی كه مال و فرزندان سودی نمیبخشند مگر كسی كه در پیشگاه خدا با قلب سلیم (از شرك و اعتقادات فاسد) حاضر شود».
ولی تفسیر اول مناسبتر به نظر میرسد و بسیاری از مفسران آن را برگزیدهاند.
ضمناً از این آیه استفاده میشود كه اولا روح آدمی با مرگ او نمیمیرد، چرا كه میگوید هر نفسی مرگ را میچشد، و معنی چشیدن این است كه روح باقی است و مرگ را درك میكند، و ثانیاً از آن استفاده میشود كه روح غیر از بدن است، چرا كه با مرگ آن باقی است.
درست است كه واژه «نفس» گاهی بر خداوند نیز اطلاق شده است مانند سخن عیسی ـ علیه السّلام ـ در برابر خداوند، وَ لا أَعْلَمُ ما فِی نَفْسِكَ[9] ولی واضح است كه در آیه مورد بحث، تعبیر «كل نفس» اشاره به مخلوقات است نه خالق.
در حالی كه بسیاری مرگ را به عنوان فنا و نیستی و پایان یافتن همه چیز میپندارند، و به همین دلیل از آن سخت بیمناكند و در وحشتند، قرآن مجید حقیقت آن را به عنوان «توفی» (قبض كردن و دریافت داشتن روح انسان به وسیله ذات پاك پروردگار، یا به تعبیر دیگر انتقال از عالمی حقیر و كوچك به جهانی بزرگ و والا) تفسیر كرده است. در دومین آیه میفرماید: «خداوند ارواح را به هنگام مرگ قبض میكند» (اللَّهُ یَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها).[10]
سپس برای اینكه نمونهای از مرگ را در زندگی این جهان ارائه دهد، میافزاید: «و نیز ارواحی را كه نمردهاند به هنگام خواب میگیرد» (وَ الَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنامِها).
سپس ارواح كسانی را كه فرمان مرگ آنها را صادر كرده نگه میدارد (و هرگز از خواب بیدار نمیشوند) و ارواح دیگری را (كه هنوز باید زندگی این دنیا را ادامه دهند) «باز میگرداند تا سر آمد معینی» (فَیُمْسِكُ الَّتِی قَضى عَلَیْهَا الْمَوْتَ وَ یُرْسِلُ الْأُخْرى إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى).
و در این نشانههای روشنی است (از قانون مرگ و حیات و حقیقت این دو پدیده) «برای كسانی كه تفكر میكنند» (إِنَّ فِی ذلِكَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَكَّرُونَ).
هدف قرآن بیان این حقیقت است كه: همان گونه كه در عالم خواب روح انسان نابود نمیشود، بلكه موقتاً رابطه آن با بدن ضعیف میگردد، و به همین دلیل میتواند در عوالمی سیر كند، همین طور با مردن نیز فنائی در كار نیست، بلكه آزاد شدن روح و سیر در عوالم بزرگ دیگر است.
«یتوفی» از ماده «وفی» در اصل به معنی كمال است، و لذا «در هم وافی» به معنی در هم كامل است. (كامل از نظر وزن و از نظر مقدار نقره) و به این ترتیب توفی به معنی دریافت كامل است، و با توجه به اینكه گیرنده و دریافت كننده خدا است مفهوم این جمله گام نهادن انسان بعد از مرگ به جهانی بالاتر و والاتر است.
این دیدگاه درباره مرگ بسیاری از مفاهیم و محاسبات را دگرگون میسازد، و همین است كه آن را به عنوان دریچهای به سوی عالم بقا معرفی میكند.
این نكته نیز قابل توجه است كه آیه فوق با هماهنگ شمردن «خواب» و «مرگ» به همه انسانها هشدار میدهد چگونه از مرگ غافل میشوید در حالی كه برادر مرگ در هر شبانه روز به سراغ شما میآید و آن را به خوبی لمس میكنید!
در حال خواب از این جهان بیگانه میشوید و از تمام زندگی و مقام و هستی خود موقتاً جدا میگردید، مرگ نیز یك خواب جاودانی است، و خواب یك مرگ موقت، و شاید جمله آخر آیه «إِنَّ فِی ذلِكَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَكَّرُونَ». اشاره به تمام این جهات باشد.
