1. شكافتن امواج فتن
ایها الناس! شقوا امواج الفتن بسفن النجاه. (خطبه 5)
ای مردم! امواج فتنه ها را با كشتی های نجات بشكافید.
2. منفورترین خلق نزد خدا
ان ابغض الخلائق الی الله رجلان: رجل و كله الله الی نفسه، فهو جائر عن قصد السبیل، مشغوف بكلام بدعه، و دعا ضلاله، و فهو فتتنه لمن افتتن به. (خطبه 17)
منفورترین خلق نزد خدا دو نفرند: یكی ان كه خداوند او را به خودش واگذاشته است. چنین كسی از راه راست منحرف می شود و شیفته گفتار بدعت آمیز و دعوت گمراهی كسی است كه فریفته او می شود.
3. سود آزمایشات الهی
من لم ینفعه الله بالبلا و التجارب لم ینتقع بشیء من العظه. (خطبه 176)
آن كه خداوند او را با گرفتاری ها و آزمایشات سود نرساند، از هیچ پند و اندرزی سود نخواهد برد.
4. پاداش در برابر عمل نیكو
من كتابه الی زیاد - : اترجو ان یعطیك الله اجر المتواضعین و انت عنده من المتكبرین و تطمع - و انت متمرغ فی النعیم تمنعه الضعیف و الارمله - ان یوجب لك ثواب المتصدقین! و انما المرء مجزی بما اسلف، و قادم علی ما قدم. (نامه 21)
در نامه خود به زیاد: آیا در حالی كه نزد خداوند از متكبرانی، امید داری كه پاداش فروتنان را به تو دهد؟ و در حالی كه در نعمت ها غوطه وری و آن ها را از مستمدان و بیوه زنان دریغ می دای، چشم طمع به ثواب صدقه دهندگان دوخته ای! همانا آدمی در برابر كارهایی كه پیشاپیش فرستاده است پاداش می بیند و نزد آنچه فرستاده است می رود.
5. بپرهیز از مستی نعمت
اتقوا سكرات النعمه و احذروا بوائق النقمه. (خطبه 151)
از مستی نعمت بپرهیزید و از سختی نقمت ها و بلاها برحذر باشید.
6. هر چیزی سببی دارد
ولكن الله یختبر عباده بانواع الشدائد، و یتعبدهم بانواع المجاهد، و یبتلیهم بضروب المكاره اخراجا للتكبر من قلوبهم، و اسكانا للتذلل فی نفوسهم، و لیجعل ذلك ابوابا فتحا الی فضله، و اسبابا ذللا لعفوه. (خطبه 192)
خداوند بندگان خود را با انواع سختی ها می آزماید و از طریق سختگیری های گوناگون آنان را به عبادت و پرستش وامی دارد و به انواع ناملایمات و امور ناخوشایند گرفتارشان می سازد تا غرور را از دل های آنان بیرون برود و افتادگی را درجان هایشان بنشاند و نیز تا آن در آزمایش ها و سختی ها، را درهایی گشاده به سوی فضل و احسان خویش و اسباب آسان برای (رسیدن به آنان به )
گذشت و بخشایش خود قرار می دهد.
7. آزمایش و تنگدستی
ایها الناس! لیركم الله من النعمه وجلین، كما یراكم من النقمه فرقین! انه من وسع علیه فی ذات یده فلم یر ذلك استدراجا فقد ان مخوفا، و من ضیق علیه فی ذات یده فلم یر ذلك اختبارا فقد ضیع مامولا. (حكمت 358)
ای مردم! باید خداوند شما را در وفور نعمت ترسان ببیند همان گونه كه از بروز نقمتش هراسانید؛ زیرا كسی كه در مال و منالش گشایش پدیدآید و آن را دامی برای گول خوردن نشناخت، از پیشامد ترسناكی خود را آسوده داشته است و هر كس كه به تنگدستی دچار شد و آن را وسیله آزمایش خود ندانست، پاداش امید بخشی را نادیده گرفته است.
8. وسیله آزمایش انسان
الا ترون ان اله ، سبحانه، اختبر الاولین من لدن آدم صلوات الله علیه، الی الاخرین من هذا العالم؛ باحجار لا تضر و لا تنفع ... و لو كان الاساس المحمول علیها، و الاحجار المرفوع بها بین زمرده خضرا، و یاقوته حمرا، و نور و ضیا لخفف ذلك مصارعُه الشك فی الصدور، و لو ضع مجاهده ابلیس عن القلوب، و لنفی معتلج الریب من الناس، و لكن الله یختبر عباده بانواع الشدائد. (خطبه 192)
آیا نمی بینید كه خدای سبحان همه انسان ها را، از آدم صلوات الله علیه تا آخرین نفر این عالم، با سنگ هایی بیازمود كه نه زیانی می رسانند و نه سودی ... اگر پایه هایی كه خانه (كعبه) بر آن بناه شده و سنگ هایی كه با آن ها برافراشته گردیده است از زمرد سبزر و یاقوت سرخ و نور و درخشندگی بود، هر آینه از كشاكش شك در سینه ها می كاست و كوشش ابلیس را از دل ها برمی داشت و از انباشت تردید و به تلاطم در آمدن آن در (اذهان) مردم جلوگیری می كرد، اما خداوند بندگان خود را به سختی های گوناگون می آزماید.
9. نهی از پیروی بزرگان
الا فالحذر الحذر من طاعه ساداتكم و كبرائكم ... فانهم قواعد اساس العصبیه و دعائم اركان الفتنه. (خطبه 192)
آگاه باشید! زنهار! زنهار! از پیروی سران و بزرگانتان ... زیرا كه آنان ستون های بنیاد تعصب اند و استوانه های اركان فتنه.
10. هنگام فتنه اینگونه باش!
كن فی الفتنه كابن اللبون، لا ظهر فیر كب، و لا ضرع فیحلب. (حكمت 1)
به گاه فتنه همچون شتر نر دو ساله باش كه نه پشت و نیرویی دارد كه بر او سوار شوند و نه پستانی كه از آن شیر دوشند.
11. مصیبت های كوچك و بزرگ
من عظم صغار المصائب، ابتلاه الله بكبارها. (حكمت 448)
هر كه مصیبت های كوچك را بزرگ شمارد، خداوند او را به مصیبت های بزرگ گرفتار سازد.
12. روزگار فتنه و آزمایش
لما قتل - : الا و ان بلیتكم قد عادت كهیئتها یوم بعث الله نبیكم صلی الله علیه و آله. و الذی بعثه بالحق لتبلبلن بلبله و لتغربلن غربله ... حتی یعود اسفلكم اعلاكم، و اعلاكم اسفلكم، و لیسبقن سابقون كانوا قصروا، و لیقصرن سباقون كانوا سبقوا. (خطبه 16)
بعد از كشته شدن عثمان فرمود: هان! آزمایش و تیره روزی ها، همچون روزی كه خداوند پیامبر خود صلی الله علیه و آله را برانگیخت، برگشته است. سوگند به آن كه او را به حق مبعوث كرد، هر آینه چنان در هم آمیخته و چنان غربال شوید ... كه آن كه پایین است روآید و آن كه زبر است به زیر در شود و پیشی جویندگانی كه عقب مانده اند پیشی گیرند و پیشی گیرندگانی كه جلوی افتاده اند عقب مانند.
13. فتنه همان آزمایش است
لما قام الیه رجل فقال: اخبرنا عن الفتنه، و هل سالت رسول الله صلی الله علیه و آله عنها، فقال علیه السلام: انه لما انزل الله، سبحانه، قوله: (الم احسب الناس ان یتركوا ان یقولوا آمنا و هم لا یفتنون) علمت ان الفتنه لا تنزل بنا و رسول الله، ما هذه الفتنه التی اخبرك الله تعالی بها! فقال: یا علی، ان امتی سیفتنون من بعدی، فقلت، یا رسول الله، او لیس قد قلت لی یوم احد حیث استشهد من استشهد من المسلمین، و حیزت عنی الشهاده فشق ذلك علی، فقلت لی: ابشر فان الشهادُ من ورائك؟ فقال لی: ان ذلك لكذلك، فكیف صبرك اذن؟ فقلت: یا رسول الله، لیس هذا من مواطن الصبر، و لكن من مواطن البشری و الشكر. و قال: یا علی ان القوم سیفتنون (بعدی) باموالهم، و یمنون بدینهم علی ربهم، و یتمنون رحمته، و یامنون سطوته، و یستحلون حرامه بالشبهات الكاذبه، و الاهوا الساهیه، فیستحلون الخمر بالنبیذ، و السحت بالهدیه، و الربا بالبیع قلت: یا رسول الله، فبای المنازل انزلهم عند ذلك! ابمنزله رده، ام بمنزله فتنه؟ فقال : «بمنزله فتنه». (خطبه 156)
مردی برخاست و به امیرالمؤمنین علیه السلام گفت: ای امیرمؤمنان! ما را از فتنه آگاه كن و آیا درباره آن از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله پرسیده ای؟
حضرت فرمود: چون خدای سبحان این آیه را فرو فرستاد: الم. آیا مردم پنداشتند كه تا گفتند ایمان آوردیم رها می شوند و مورد آزمایش قرار نمی گیرند.
دانستم كه تا پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در میان ما هست این فتنه بر سر ما فرود نمی آید. پس! گفتم: ای پیامبر خدا! چه فتنه ای است كه خدای بزرگ شما را از ان خبر داده است؟
پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای علی! زودا كه امتم بعد از من آزموده شوند ... ای علی! به زودی مسلمانان با اموال خود آزموده می شوند و به خاطر دینشان بر خدا منت می نهند و آرزوی رحمت او را می كنند و خود را از خشم او در امان می دانند و با شبهه هایی دروغین و خواهش های نفسانی غفلت زا حرام او را حلال می گردانند.
مثلا شراب را به نام آب انگور یا خرما و رشوه را به نام هدیه و ربا را به نام بیع و معامله روا می شمارند!
عرض كردم: ای پیامبر خدا! در این هنگام آن ها را در چه مرتبه ای از مراتب قرار دهم! آیا در مرتبه ارتداد جایشان دهم و یا در مرتبه فتنه و آزمایش؟
فرمود: در مرتبه فتنه و آزمایش.
در نقل (كنز العمال) آمده است ... سپس به من فرمود: ای علی! تو بعد از من زنده می مانی و به امتم مبتلا می شوی و روز قیامت در پیشگاه خدای تعالی برای مخاصمه می ایستی. پس جوابی آماده كن.
عرض كردم: پدر و مادرم فدایت باد! برایم توضیح دهید كه این فتنه ای كه مسلمانان به آن مبتلا می شوند، چیست! و بعد از شما بر چه اساسی با آن ها بجنگم؟
فرمود: به زودی بعد از من با ناكثین و قاسطین و مارقین می جنگی.
پیامبر صلی الله علیه و آله نام و نشان یكایك آن ها را به من می گفت. سپس فرمود: تو با هر كس از امت من كه با قرآن مخالفت ورزد و در دین رای و نظر خود را به كار زند جهاد می كنی؛ چرا كه در دین رای و نظر (شخصی) نیست، بلكه دین تنها امر و نهی پروردگار است.
14. پناه بر خدا از فتنه
لا یقولن احد كم: (اللهم انی اعوذ بك من الفتنه) لانه لیس احد الا و هو مشتمل علی فتنه، و لكن من استعاذ فلیستعذ من مضلان الفتن، فان الله سبحانه یقول: (و اعلموا انما اموالكم و اولادكم فتنه). (حكمت 93)
هیچ یك از شما نگویید: خدایا! از فتنه به تو پناه می برم؛ زیرا هیچ كس نیست كه از فتنه و آزمایش بر كنار باشد، بلكه كسی كه از فتنه به خدا پناه می برد، باید از فتنه های گمراه كننده به خدا پناه برد؛ زیرا خدای سبحان فرموده است كه: (اموال و فرزندان شما فتنه اند.)
15. نبرد با كفار قریش
مالی و لقریش! و الله قلد قاتلتهم كافرین، و لاقاتلنهم مفتونین. (خطبه 33)
مرا چه با قریش! به خدا سوگند كه در زمان كفرشان با آن ها جنگیدم، اكنون نیز كه به فتنه و گمراهی در افتاده اند با آن ها می جنگم.
16. مغرور مشو!
كم من مستدرج بالاحسان الیه، و مغرور بالستر علیه، و مفتون بحسن القول فیه !. (حكمت 116)
بسا كسانی كه با احسان خداوند اندك به عذاب حق نزدیك شده اند و به خاطر پوشاندن گناهانشان مغرور و فریفته شده اند و به سبب تعریف و تمجید (مردمان) از آنان به فتنه و تباهی افتاده اند!
