صحیفه سجادیّه بیانگر كمال معرفت و ایمان عمیق امام سجاد ـ علیه السّلام ـ نسبت به خدای تعالی است. امام ـ علیه السلام ـ در این صحیفه بسیاری از مباحث كلامی را مطرح كرده است، كه دانشمندان علم كلام و فلسفه اسلامی در كتابهای خود آنچه راجع به واجب الوجود نوشتهاند از آن حضرت استفاده كردهاند. در بخشی از دعای اول آمده است:
«همه سپاسها از آن خداوندی است كه او مبدأ و سرآغاز جهان هستی است و برای ذات مقدس او آغازی نیست، خداوندی كه پایان همه چیز به او منتهی میشود ولی او را نهایتی نیست. خداوندی كه چشمان بندگان از دیدن او قاصر و اندیشه و اوهام توصیفكنندگان از بیان صفاتش ناتوانند...»
صحیفه سجادیه بیانگر كمال خضوع و تذلّل در پیشگاه خدای تعالی است و بدین وسیله از بقیه دعاهای ائمه معصومین ـ ـ متفاوت است. در قسمتی از دعای پنجاه و دوم آمده است:
«ای خداوند مهربان گناهانم مرا خاموش كرده و كلامم را بریده است، از این رو برای من حجت و برهانی نمانده است پس من به رنج و سختی خود گرفتار و در گروه عمل خویشتن هستم و درباره گناهم سرگردانم و از این كه از راه راست منحرف گشتهام درمانده و واماندهام...»
این صحیفه درهای آرزو و امید به رحمت پروردگار را میگشاید، زیرا كه انسان هرچقدر گناهكار باشد نبایستی امید به بازگشت از گناه و رجعت به سوی پروردگار را در دل خود ناامید سازد. در یكی از دعاها چنین آمده است:
«خداوندا به عزت و جلالت سوگند كه، اگر تو مرا به گناهانم مؤاخذه كنی، من هم به یقین از عفوت مطالبه خواهم كرد و اگر به فرومایگی و خشم مؤاخذه كنی، هر آینه از كرم و بزرگواریت مطالبه خواهم كرد.»
این صحیفه باب مناظرات تازهای را با پروردگار به روی انسان میگشاید. در بخشی از دعای پنجاهم آمده است:
«خداوندا من فردی ناچیزم و قدر و منزلتم اندك است و عذاب و كیفر من چیزی نیست كه به قدر ذرّهای در قدرت تو بیفزاید و اگر عذاب چیزی بود كه در سلطنت تو میافزود هر آینه دوست داشتم كه آن فزونی برای تو باشد ولی سلطنت تو بالاتر و قدرت تو جاودانهتر از آن است كه اطاعتِ اطاعت كنندگان و یا نافرمانی گنهكاران از آن بكاهد».
این صحیفه مباركه تجسّم بخش تجرّد كامل از عالم ماده و انقطاع از خلق و ارتباط با خداوند باریتعالی، و تكیه به اوست. در قسمتی از دعای بیست و هفتم آمده است: «خداوندا من به خاطر اخلاص خود، از همه كس بریده و رو به سوی تو آوردهام اینك تمام وجودم متوجه به لطف و كرم توست. و من از كسانی كه خود دست نیاز به سوی تو دارند رو برگردانیدم، و چون دریافتم كه اظهار حاجت به كسانی كه خود نیازمندند دلیل بر بیخردی و كجاندیشی است.
بیشتر دعاهای صحیفه، برنامههایی برای اخلاق و كمالات روحی وضع كرده است، كه بدان وسیله مقام انسانی بالا میرود و آدمی ارتقاء پیدا میكند در یكی از دعاها آمده است:
«خداوندا، بر محمد و آل محمد درود بفرست و ایمان مرا به آخرین مرتبه كمال برسان و یقینم را برتر از همه یقینها قرار ده و نیتهای خیر مرا به نیكوترین نیّات تبدیل كن و اعمالم را بهترین اعمال قرار ده بار خدایا علاقه و نیت مرا به انجام امور خیر بیشتر گردان و یقینم را بر آنچه در نزد تو است صحیحتر قرار ده و اعمال فاسدی را كه از من سرزده است اصلاح كن.»
در متون صحیفه یك سلسله حقایق علمی وجود دارد كه در عصر امام شناخته شده نبود. در بخشی از سخنان آن حضرت در مورد نفرین بر دشمنان اسلام چنین آمده است: «خداوندا آبهای ایشان را به وبا و خوراكیهای ایشان را به بیماری درآمیز».
یا در جایی دیگر از دعای اول میفرماید:
«سپاس خداوند را كه ابزار بسط و گسترش قبض و در هم كشیدن را در بدن ما قرار داده است».
امام دهها قرن قبل از جاذبه نیوتن، از وزن نور و هوا سخن به میان میآورد و به آن توجه میكرد در جایی كه میفرماید:
«پروردگارا! كه وزن زمین و آسمان وزن خورشید و ماه، وزن ظلمت و نور، وزن سایه و هوا را میدانی، از هر چیز از هر نوع شرك منزه و پاك هستی.»
و یا امام سجاد و كاری را كه سازمان ملل بعد از تلفات 50 میلیونی جنگ جهانی دوم با شركت 56 كشور جهاد در 86 جلسه در طول صدها روز و هزاران ساعت كار تحت سیماده به نام حقوق بشر تنظیم داد و با تأسف فراوان ضامن اجرائی هم ندارد و با یك برتری ابرقدرتی یا قلدری تمام سعی و تلاش اعضای شورای نیست میشود. دقیقترین آن حقوقها را در ضمن یك نشست در ضمن 50 ماده درباره حقوق بشر بیان میدارد كه تنها ضامن اجراء و پشتوانه آنها را ایمان و تقوا و شناخت مبادی معنوی تشكیل میدهد و در راه ایجاد آن پشتوانه، سعی و كوشش و تلاش فراوان دارد.
صحیفه سجادیه از بهترین رصدهای روحی و اخلاقی در تفكر اسلامی است. دارویی شفابخش برای نفوس سرگردان و سرچشمهای گوارا برای تشنگان زهد و اخلاص میباشد دعایی كه معراج مؤمن و وسیله قرب الهی است.
صحیفه سجادیه، در حقیقت نهضت و مقابلهای دربرابر فساد و بیبند و باری و افسار گسیختگی آن عصر بود كه حاكمان و عاملان اموی در ترویج و اشاعه آن میكوشیدند.
صحیفه سجادیه در بالاترین سطح بلاغت و فصاحت قرار گرفته است و پس از قرآن مجید و نهج البلاغه سخنی در جهان عرب بلیغتر و فصیحتر از دعاهای امام زین العابدین ـ علیه السلام ـ وجود ندارد.
از همه مهمتر دو باب اصول اعتقادات و احكام و فروع دین كه با روش عالمان و عارفان در جای جای این صحیفه آمده است به گوشههایی از آن اشاره میشود:
الف. اصول اعتقادات:
1. خداشناسی: در بخشی از دعای چهل و هفتم آمده است: پروردگارا! حمد و ستایش مخصوص توست، ای پدید آورنده آسمانها و زمین ای صاحب بزرگی و احسان كامل، ای مالك و مهتر مهتران، ای خدای هر پرستشگر و ای آفریننده هر آفریده و ای وارث هر چیز، چیزی مانند او نیست و آگاهی به چیزی از او پنهان نمیباشد و او به هر چیز احاطه دارد و به هر چیز نگهبان است، تویی خدایی كه جز تو خدایی نیست، یكتای تنها یگانه بیمانند هستی...»
2. معاد: در بخشی از دعای چهاردهم آمده است: «خدایا! اگر نیكی من نزد تو در تأخیر گرفتن حق من و به كیفر نرساندن ستم كننده بر من تا روز رستاخیز است، پس بر محمد و آل او درود بفرست و مرا به نیت درست و صبر پایدار تأیید فرما.
3 و 4. نبوت و امامت: در بخشی از دعای چهل و هشتم آمده است: «خدایا! به مقام و منزلت بلندپایه محمد ـ صلّی الله علیه و آله ـ و مقام گرامی علی ـ علیه السلام ـ به سوی تو تقرب میجویم و به واسطه آن دو بزرگوار به درگاهت روی میآورم كه مرا از شرّ و بدی فلان و فلان پناه دهی».
5. عدل: در بخشی از دعای چهل و هشتم آمده است: «... و دانستم كه حكم و فرمانت ستمی و در انتقام و به كیفر رساندنت شتابی نیست». و در قسمتی دیگر از همان دعا آمده است: «خدایا! اگر بخواهی از ما درگذری، به دلیل فضل و احسان توست و اگر بخواهی ما را به كیفر رسانی، از عدل و دادگری توست.
1. نماز: امام سجاد ـ علیه السلام ـ در دعای چهل و چهارم میفرماید: بارالها بر محمد و آل محمد رحمت فرست و ما را در این ماه ـ ماه رمضان ـ بر اوقات نمازهای پنجگانه و حدود آن كه یقین كردهای و واجبات آن را مقرر فرمودهای و وظایف و شروط آن را مشخص ساختهای و اوقات آن را معین نمودهای موفق بدار...»
2. روزه: در بخشی از دعای چهل و چهارم آمده است: «سپاس خدایی را كه یكی از راههای احسان را ماه خود، ماه رمضان، ماه روزه و ماه اسلام و... قرار داد... چیزهایی را كه در ماههای دیگر حلال كرده است حرام ساخت و برای گرامی داشتن آن، خوردنیها و نوشیدنیها را در آن منع فرمود و برای آن وقت آشكاری قرار داد.
3. زكات: در قسمتی از دعای چهل و چهارم آمده است: «ما را در این ماه موفق بدار تا اموالمان را از مظالم و حقوق دیگران خالص و پیراسته كنیم و با بیرون كردن زكاتها، آنها را پاك سازیم...»
4. حج: در قسمتی از دعای بیست و سوم میفرماید: «خداوندا بر من منت گذار در برپایی حج و عمره و زیارت قبر پیامبرت كه درود و رحمت و بركات تو بر او و بر خاندان او باد...»
5. جهاد: امام سجاد ـ علیه السلام ـ در بخشی از دعای بیست و هفتم میفرماید: «خداوندا بر محمد و آل او رحمت فرست و مرزهای مسلمانان را به عزت خود استوار گردان، مرزبانان را به نیروی خود تقویت فرما، عطایای ایشان را از فضل خود زیاد كن. بارالها بر محمد و آل او درود فرست و عده ایشان را افزون فرما، اسلحههایشان را تیز و برّان نما، حوزهشان را حراست نما، نقاط حساس جبههشان را محكم كن...»
6. امر به معروف و نهی از منكر: در قسمتی از دعای ششم آمده است: «و ما را در این روز و این شب و همه روزهایمان برای انجام ـ كارهای نیك و به پا داشتن امر به معروف و نهی از منكر موفق بدار...»
7. تولی و تبری: امام ـ علیه السلام ـ در قسمتی از دعای ششم میفرماید: «پروردگارا! همان من دوستدار و دوست آنان هستم، و به وسیله تو از دشمن آنان بیزاری میجویم و به وسیله حجت، دوستی، علاقه و اطاعت آنان، به سوی تو نزدیكی میجویم...»
و در بخشی از دعای بیست و پنجم آمده است: «و مرا در حالی كه دوستدار دوستانت و دشمن دشمنانت هستم، بمیران».
.gif "علیهم السلام :S (31):")
ـ متفاوت است. در قسمتی از دعای پنجاه و دوم آمده است: 
