خط بنایی از خط کوفی مشتق شد. خط کوفی خطی قدیمی بود که همراه با ظهور اسلام شکل گرفت و پس از سده پنجم هجری کاربرد اولیه خود را در نوشتن قرآن از دست داد و بیشتر برای نوشتن کتیبههای مختلف بناها یا سرلوحههای کتابهای مذهبی بهکار میرفت.[۱]
نقوش معقلی هرچند که مربوط به دوران پیش از اسلام است اما به دست ایرانیان ابداع شده و برای تزیین بناها بکار رفته است. [۳] اما خط معقلی یا بنایی بعد از دوره سلجوقی در تزئینات بناها و بهویژه در مساجد دیده میشود و سپس در دورههای ایلخانی و تیموری که دوره شکوفایی خوشنویسی ایرانی به شمار می رود رفتهرفته مراحل رشد خود را طی کرد و سپس در تزیینات سطوح داخلی و خارجی بناهای مذهبی و تزئینات ایوانها در پشت و پهلوی قوسها و بدنه مدور منارهها به کار گرفته شد.
به سبب آنکه برش خط بنایی آسانتر از خطوط دیگری است که مملو از انحناها و پیچ و خم هاست و با عنصر اصلی سازنده بنا یعنی آجر یا عامل اصلی پوشش عمارتها در ایران یعنی کاشی هماهنگی کامل دارد به وفور در آجرکاریها و کاشیکاریها در ساختمانها بهکار میرود. هرچند در موارد نادری آثاری بر روی کاغذ با این خط نیز ایجاد شده است. امروزه به سبب اینکه جنبه های تزئینی در انواع کوفی بسیار فراوان است می توان به عنوان پایه ای برای طراحی جدید حروف الفبا در رشتة گرافیک مورد استفاده قرار گیرد. بعضی از هنرمندان در سالهای اخیر با استفاده از خط کوفی و تغییر و تلفیق آن با دیگر انواع خوشنویسی، برای طراحی پوستر، نشانه، سربرگ کاغذ و دیگر کارهای مربوط به این رشته استفاده کردهاند.
کاربردهای خط بنایی در معماری، صنایع دستی، طراحی گرافیک، تزئینات داخلی و طراحی الگو و بومیسازی طراحیهای وب نیز کاربرد دارد که آشناترین نمونه آن، عبارت "الله اکبر" است که در حاشیه پرچم ایران نقش بسته است.[۳]
نمونههای گوناگون خط معقلی در بناهای قدیمی از جمله صحن مسجد گوهرشاد در مشهد، آرامگاه شیخ صفیالدین اردبیلی در اردبیل، امامزاده محروق در نیشابور و سایر بناهای تاریخی و مذهبی ایران و کشورهای همسایه به وفور دیده میشود که در کاشیکاریهای معاصر همچون طرح توسعه حرم امام رضا و امامزاده صالح در تجریش تهران نیز قابل مشاهده است.
خط نسخ، خطی ابداع شده در در اوایل قرن چهارم سال ۳۱۰ هجری قمری توسط ابن مقله که در ابتدا خطی هم پایهٔ خط کوفی بود. این خط از دو خط قبطی و سریانی اخذ شده بود. هرچند برخی معتقدند که خط نسخ پیش از ابن مقله نیز وجود داشته ولی آنچه مسلم است آنکه او این خط را به اوج و کمال رسانیده.
خط نسخ بطورکلی از اواخر قرن دوم هجری رایج شد. ولی تا اواخر قرن سوم هجری چندان متداول نبود. این خط به تمام سرزمینهای شرقی که تحت لوای اسلام بودهاند، گسترش یافت. ایرانیان برای نیازهایی چون کتابت نوعی نسخ بکار میبردند که متفاوت بود. امتیاز مهم خط نسخ در رعایت نسبت است، که یکی از قواعد مهم خوشنویسی میباشد که موجب زیبایی خط است.
از سده پنجم هجری تاکنون در کتابت قرآن اغلب از خط نسخ استفاده شده است.
خط ثلث یکی از شیوههای بسیار مهم در خوشنویسی اسلامی و یکی از خطوط ششگانه است که ابداع آن را به و ابداع آن را به ابوعلی بن مقله بیضاوی شیرازی معروف به ابن مقله که در قرن سوم هجری میزیسته نسبت میدهند.
خط ثلث با ساختاری ایستا و موقر، بیشتر در تزئین کتابها و کتیبهها بهکار رفته است. تکامل تدریجی ثلث به عنوان خطی تزئینی توسط ابن مقله، ابنبواب و یاقوت مستعصمی شکل گرفت. ابنبواب زیبایی و ظرافت را با خط ثلث همراه کرد. خط ثلث در ایران برای نوشتن عنوان سورههای قرآن کریم، پشت جلدنویسی، سرلوحهها، و بخصوص در کتیبهها و کاشیکاریها بکار رفتهاست و هنوز نیز رایج است.
برخی معتقدند که ثلث خطی است که از خط کوفی استخراج شده و برخی معتقدند پیشینهٔ خط ثلث به خط جلیل، که خود منبعث از خطوط نبطی و مسند بود، باز میگردد و سابقه آن را به خطوط ثلثین، خط طومار و خط نصف مرتبط دانستهاند.
در باره نخستین واضع خط ثلث اتفاق نظر وجود ندارد. ابن ندیم قُطْبة مُحَرِّر کاتب معروف اواخر عصر اموی، را واضع خط ثلث دانسته است. قلقشندی بر آن است که واضع ثلث، ابراهیم شجری (شِحْری، سِجْزی، سگزی)، خطاط مشهور دورهٔ مأمون عباسی بود که آن را از ثلثین اخذ کرد. بعدها، نویسندگان رسالههای مختلف «آداب الخط»، غالباً ابن مُقْله بیضاوی شیرازی (درگذشت: ۳۲۸) و گاه ابن بواب (درگذشت: ۴۱۳) یا یاقوتِ مُستَعصَمی (درگذشت: ۶۹۸) را واضع خط ثلث معرفی کردهاند. [۲]این ابهام امروزه نیز در میان محققان باقیاست، ولی بیشتر بر این باورند که ابن مقله، به عنوان نخستین کسی که خطوط شش گانهٔ اسلامی را قاعدهمند کرد و در تکامل اولیهٔ این خطوط و بهویژه ثلث، تأثیر بهسزایی داشته است و پس از وی ابن بواب و یاقوت مستعصمی بیشترین سهم را در منزه کردن و تکامل این خط بهخود اختصاص دادهاند. یاقوت، بهویژه تأثیر بسیاری در تکامل این خط داشتهاست. به ویژه پس از او بود که خط ثلث به عنوان خطی تزئینی و شایسته کتیبهنگاری تبدیل شد و در این زمینه گوی سبقت را از خط کوفی ربود. یاقوت مستعصمی را به عنوان بزرگترین خوشنویس خط ثلث ستودهاند.
ثلثنویسان و کتیبهنگاران بزرگ صفوی و عثمانی، این خط راه خوشنویسان بغداد و به ویژه یاقوت را دنبال کردند. دورهٔ شکوفایی خط ثلث در ایران، پس از عصر صفوی، بنا به دلایلی مانند رونق خط نستعلیق و هرج و مرجهای طولانی سیاسی و اجتماعی، سیر نزولی یافت آنچنانکه تا پایان عصر قاجار، فقط یک ثلثنویس برجسته (محمدباقر شریف شیرازی) مجال ظهور یافت. اما در عثمانی اهمیت خط ثلث سیر صعودی داشت و آن دیار بهتدریج به کانون ثلث نویسی مبدل گشت. ظهور جمع کثیری از ثلثنویسان برجسته در عثمانی، طی قرون نهم تا چهاردهم و کثرت آثار به جا مانده از آنان، که با ابداع شیوههای متنوع هنری در نگارش ثلث همراه بود، گویای چنین موقعیت ممتازی است. در سده اخیر، خط ثلث در ایران، عراق، ترکیه، سوریه، لبنان و مصر از اقبال نسبی برخوردار بوده و استادان برجستهای قدم به عرصه نهادهاند. شیوههای رایج ثلث در این نواحی، به رغم برخی تفاوتها، همان شیوههای دورهٔ صفوی و عثمانی است.
الفهای کشیده و بلند و دوایر نسبتاً کم عمق و باز از خصوصیات این خط است. در خط ثلث کلمات گاهی مجزا و گاه خیلی تو در تو و سوار بر یکدیگر نوشته میشوند که به این علت گاهی خوانایی آن کم میشود. این خط از لحاظ ظاهری بی شباهت به خط محقق نیست با این تفاوت که در این خط برخلاف محقق دور حروف بیشتر و اندازه آنها کوچکتر است. در ثلث، حروف و کلمات، درشت ولی جمع و جورتر از محقق بوده و حلقهها و گرهها باز و در برخی موارد بسته می گردند. این خط با وجود برخی شباهتها با خطوط محقق و نسخ و توقیع ، در مفردات و مرکّبات ، با آنها تفاوتهایی دارد از جمله در طول الف ، قطّ قلم ، دور و سطح ، فتح و طمس ، مدّات (کششها) و نحوه پیوستگی و ارتباط کلمات با یکدیگر [۳].
ثلث از خطوط مستدیر (دارای حرکت منحنی) و از لحاظ قواعد و اصول، از دشوارترین و کامل ترین و زیباترین خطوط اسلامی است . ریتمی که در اثر تکرار ضربههای عمودی و بلند حروف در این خط ایجاد میشود القاء کننده قدرت عظمت و بزرگی است. انتهای حروف ، منتهی به دنبالهها و رشتههای باریک و نازکی (تشمیرات) است که به شکل پیچیده یا رها شده (ارسال)، یا به صورت قوسها و دایرههای گود هستند. نسبت دور یا حرکتهای منحنی به سطح یا حرکتهای مستقیم (تقویر و بسط )، دو به یک و نسبت قَــطِّ (برش مورب ) قلم به منظور ایجاد تشمیرات، در حد تحریف و میل کامل است (قطّ محرف = بین ۳۵ یا ۴۵ درجه)، هرچند برخی، قطّ آن را متوسط (بین ۱۵ تا ۲۵ درجه) دانستهاند.[۲]
تزئینات و حروف خفیفه، به منظور یکنواخت کردن خط و زمینه، برقراری نسبت میان سیاهی خط و سفیدی داخل حلقههای حروف (تعادل سواد و بیاض) و آراستن حروف و کلمات به نحو بارزی به کار میروند[۳]. برای گذاشتن اعراب، از قلمی ظریفتر (قلم حرکت)، که اندازه آن ۱/۳ یا ۱/۴ قلم ثلث است استفاده می شود؛ با این حال برای گذاشتن فتحه و گاه ضمه و تنوین، قلم اصلی به کار می رود
درباره بهکار رفتن نام «ثلث» به معنی «یک سوم» برای این روش از خوشنویسی، دلایل گوناگونی آوردهاند. یکی از دلایل ذکر شده داشتن ۱/۳ سطح (خطوط مستقیم) و ۲/۳ دور (خطوط منحنی) در شکل حروف و کلمات آن است.[۴] و برخی معتقدند این نامگذاری برای آن بوده که اندازه سرقلمِ ثلث، یک سوم اندازه قلم طومار است. قلم درشت طومار که مخصوص نوشتن طومارها و نامهها بود به نوعی قلم معیار بهشمار میآمد. بر اساس نظری دیگر، این نامگذاری به سبب ارتباط میان خط ثلث با نسخ یا محقق است ، با این توضیح که پیشنیاز تبحر یافتن در نوشتن خط ثلث، تسلط بر نسخ یا محقق و در واقع تسلط بر دست کم دو خط از خطوط ششگانه (= یک سوم) است.[۲]
به خط ثلث، «ام الخطوط » یا «مادر خطوط» لقب دادهاند چرا که به نظر میرسد بسیاری از خطوط دیگر از این خط منشعب شده باشند. از طرفی میتواند در ارتباط با آیة ۱۱ سورة نساء «فَلِاُمِّهِ الثُّلُث »، بوده است. اما باید این نظرها را که کمتر رهیافتی تاریخی به هنر داشته اند، با احتیاط تلقی کرد.
خط ثلث با امکان ایجاد ترکیبهایی زیبا و موقر بیشتر در کتیبههای تزئینی کتابها و بناهای مختلف مذهبی و گاه غیر مذهبی بهکار رفته است.
در گذشته برای نوشتن قطعات، پشت جلد، عناوین ، سرلوحهها و تقسیمات کتابها، الواح سردر خانهها و مغازهها، کتابت قرآنهای جامع، حکاکی سنگها و مهرهای قیمتی و نشانها از خط ثلث استفاده میشد. اما عمدهترین و مهمترین کاربرد این خط کتیبهنویسی محرابها، قبهها و سر در ورودی مساجد، توأم با طرحهای اسلیمی و ختایی است که رواج آن، به سبب هماهنگی خط ثلث با طرحها و رنگها و کاشی کاری مساجد است. از این رو، همواره جمع کثیری از ثلثنویسان در زمرهٔ کتیبهنویسان نیز بودهاند.[۲]
امروزه نیز در کنار کاربرد تزئینی مهمترین کاربرد خط ثلث در کتیبهنویسی است. خط ثلث دارای بار مذهبی نیرومندی است از این رو در دورهٔ پس از انقلاب اسلامی در آثار گرافیکی برای نوشتن آیات قرآن و ادعیه بهکار رفته است. همچنین در عناوین برخی مجلهها پشت جلد کتاب و طرح تمبر و مانند آنها نیز دیده میشود.
درگذشت: مهم ترین نوآوران ثلث ، پس از یاقوت مستعصمی، عبداللّه صیرفی (درگذشت: ۷۴۲)، بایسنغر میرزا (درگذشت: ۸۳۷)، عبداللّه طبّاخِ هروی (درگذشت: ۸۶۲ یا ۸۸۵) و ملاعلاءبیگ (سده دهم هجری) بودند که موجب رونق و تکامل و گسترش بیش از پیش ثلث تا اواخر سدة دهم شدند. شیوه عبداللّه صیرفی را شاگردش خیرالدین مرعشی (درگذشت: ۸۷۶) به قلمرو عثمانی بُرد و شاگرد برجستهای چون حمداللّه آماسی (درگذشت: ۹۲۶) را پرورش داد. احمد قره حصاری (درگذشت: ۹۶۳)، دیگر ثلث نویس برجسته عثمانی ، که بعدها شیوه جدیدی در ثلث ابداع کرد، نیز پرورش یافته اسداللّه کرمانی (درگذشت: ۸۹۲) است.
همچنین میتوان از اساتید صاحبنامی چون عمر اقطع (سده هشتم هجری)، سلطان ابراهیم میرزا تیموری (۷۹۶ - ۸۳۸ه.ق)، عبدالحی خلوتی (اواخر نهم اوایل دهم)، عبدالباقی تبریزی (سده یازدهم) نام برد.
از ثلثنویسان و کتیبهنگاران برجستهٔ ایرانی در دوران معاصر، احمد نجفی زنجانی (درگذشت: ۱۳۶۱ ش)، عبدالحمید ملک الکلامی (درگذشت: ۱۳۲۸ ش)، محمدعلی غروی کاتب (تولد: ۱۲۸۸ ش)، حبیباللّه فضائلی (درگذشت: ۱۳۷۶ ش)، سید مرتضی نجومی، عباس مصباح زاده، محمد موحد حسینی، محمدرضا قنبری و عبدالصمد صمدی هستند.[۲]
برخی از ثلثنویسان و کتیبهنویسان برجستهٔ سایر کشورهای اسلامی از این قرارند:[۲]
* عثمانی (ترکیه): حمداللّه آماسی (درگذشت: ۹۲۶)، احمد قره حصاری (درگذشت: ۹۶۳)، حسن چلبی (درگذشت: ۱۰۰۲)، حافظ عثمان (درگذشت: ۱۱۱۰)، مصطفی راقم (درگذشت: ۱۲۴۱)، اسماعیل زهدی (قرن دوازدهم)، محمود جلالالدین (درگذشت: ۱۲۴۵)، مصطفی عزّت (درگذشت: ۱۲۹۳)، محمد شفیق بک (درگذشت: ۱۲۹۷)، راسم افندی (درگذشت:۱۳۰۲)، سامی افندی (درگذشت: ۱۳۱۳)، احمد کامل (درگذشت:۱۳۶۰)، اسماعیل حقی (درگذشت: ۱۳۶۵)، محمود یازَر (درگذشت: ۱۳۷۲)، مصطفی حلیم (درگذشت: ۱۳۴۳ ش /۱۹۶۴ م)، حامد آمدی (درگذشت: ۱۴۰۳).
* سوریه و لبنان: ابراهیم الرفاعی (درگذشت: ۱۴۰۳)، کامل البابا (درگذشت: ۱۴۱۲)، نسیب مکارم.
* مصر: محمد مونس (درگذشت: ۱۳۱۸)، محمدعلی مکاوی، محمد حُسْنی، محمود شحات، علی بدوی (درگذشت: ۱۳۵۳)، سید ابراهیم (درگذشت: ۱۴۱۴/ ۱۹۹۴ م)، نجیب هواوینی.
* عراق: هاشم محمد بغدادی (درگذشت: ۱۳۵۲ ش /۱۹۷۳ م)، محمد صبری هلالی (درگذشت: ۱۳۷۲)، عبدالغنی عبدالعزیز، مهدی جبوری.
* افغانستان: سید محمد ایشان الحسینی افغانی، سید محمد داؤد الحسینی، سید محمد سعید حسینی، سید حمایت الله حسینی، سید محمد صدیق حسینی، عزیزالدین وکیلی فوفَلْزایی، اعظمی، بهنسی، رادو
خط محقق از شیوههای مهم خوشنویسی اسلامی و از جمله خطوط ششگانه است که ابداع یا سامان دادن آنها را به ابن مقله نسبت دادهاند. برخی از خطاطان خط محقق را پدر خطوط (عربی) گفتهاند. این خط از خطوط اصیل اسلامی میباشد. خط محقق نزدیکترین خط به کوفی ساده است. در این خط اشکال حروف یکدست، یکنواخت و درشت اندام است که با فواصل منظم و بدون تداخل حروف میباشد.
