یكى از ثمرات اخروى دوست خوب، این است که انسان خطاكار جهنمى، به احترام دوست خوبى كه در دنیا داشته است، ممكن است مورد آمرزش قرار گیرد و خلاصى یابد و به دوست بهشتىاش بپیوندد.
انسان ذاتاً موجود اجتماعى است و نمىتواند به تنهایى و به دور از اجتماعات انسانى زندگى كند.
افراد بسیار كمى هستند كه از این قاعده مستثنى بوده، به دور از محیط هاى اجتماعى زندگى مىكنند؛ البته آنان نیز از تأثیر این محیط ها بىبهره نیستند.
در زندگى بشرى، چارهاى از دوستى و همنشینى انسان ها با یكدیگر نیست. تك تك انسانها با طبایع و عواطف گوناگونى كه دارند، نقاط مشترك یكدیگر را مىیابند و با هم دوست و همنشین مىگردند. از رهگذر این دوستی ها، نتایج متعددى به بار مىنشیند و عواقب بد یا خوب و فواید گوناگونى نصیب انسان مىگردد.
در این میان، آیات قرآن كریم و بیانات حضرات معصومین(علیهمالسلام) نقش بسیار مهمى در جهت دادن به این دوستی ها و پرهیز از عواقب ناگوار دنیوى و اخروى آنها بر عهده دارند.
عواقب وخیمى كه از دوستان بد در دنیا گریبانگیر انسان مىشود و همچنین فوایدى كه از دوستان خوب نصیب انسان مىگردد، در زندگى روزمره، كم و بیش مشهود است؛ اما آثار اخروى این عواقب و فواید را فقط مىتوان در لابه لاى آیات قرآن كریم و بیانات حضرات معصومین علیهمالسلام جستجو كرد.
در اینجا به ذكر چهار نمونه از آیات مىپردازیم كه نشانگر چهار نكته مهم در آخرت است:
[h=2]حسرت به خاطر برگزیدن دوست بد[/h] «وَ یَوْمَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَى یَدَیْهِ یَقُولُ یَا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلًا ، یَا وَیْلَتَى لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلَانًا خَلِیلًا ، لَقَدْ أَضَلَّنِی عَنِ الذِّكْرِ بَعْدَ إِذْ جَاءنِی وَكَانَ الشَّیْطَانُ لِلْإِنسَانِ خَذُولًا»؛
«و (به یاد آر) روزى كه ستمگر پشت دستهاى خود را به دندان مىگزد، مىگوید: اى كاش همراه پیامبر راهى را (به سوى خدا) پیش مىگرفتم، اى واى بر من، كاش فلانى را (كه سبب انحراف من شد) دوست نمىگرفتم، حقّا كه مرا از یاد خدا (یا پیامبر و قرآن) پس از آنكه به من رسیده بود منحرف نمود، و همواره شیطان نسبت به انسان خواركننده بوده و هست.»
[h=2]عاقبت دوستان مۆمن و دوستان بد[/h] قرآن كریم، احوال دوستان بد و خوب را در روز قیامت چنین توصیف مىكند:
«الْأَخِلَّاء یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِینَ »؛ «دوستان (دنیا) در آن روز دشمن یكدیگرند (چون اسباب دوستى در آن روز تبدیل به اسباب دشمنى مىشود) مگر پرهیزكاران (كه سبب دوستى آنان قوىتر مىگردد).»
این آیه نشان مىدهد كه دوستان بد، هر قدر هم كه در دنیا دوستیشان عمیق باشد، در روز قیامت دشمنان یكدیگر مىشوند و دوستان خوب هر قدر هم كه در دوستیشان ضعیف باشند، در روز قیامت دوستان همدیگر مىباشند.
امام صادق علیهالسلام فرمود: «لَا تُطْلِعْ صَدِیقَكَ مِنْ سِرِّكَ إِلَّا عَلَى مَا لَوِ اطَّلَعَ عَلَیْهِ عَدُوُّكَ لَمْ یَضُرَّكَ فَإِنَّ الصَّدِیقَ قَدْ یَكُونُ عَدُوَّكَ یَوْماً مَا؛ دوستت را بر سرّت تنها به مقدارى آگاه ساز كه اگر دشمنت بر آن آگاهى یابد، تو را ضررى نرساند؛ زیرا دوست گاهى به دشمن تبدیل مىگردد»
اما علّت دشمنی ها در این است كه دوستان بد پس از دیدن صحنههاى وحشتناك روز قیامت و رۆیت جهنم و بهشت، از اعمال بد خویش به سختى پشیمان مىشوند و چون راه بازگشتى هم در كار نیست، بر طبق عادت همیشگى، تقصیر گمراهى خویشتن را بر گردن دوستان خود مىاندازند و آنان را مقصر قلمداد مىكنند و بدین گونه، دوستی ها به دشمنى تبدیل مىشود.
[h=2]سرزنش دوستان بد، توسط دوستان مۆمن [/h] قرآن كریم حكایتى عبرتآموز از اهل بهشت نقل مىكند، بدین ترتیب: در حالى كه بهشتیان غرق در نعمت هاى بهشتى هستند، یكى از آنان به یاد یكى از دوستان بد خویش مىافتد و احوال او را از دوستان بهشتى خود مىپرسد و ناگهان او را در قعر جهنم مىبیند و شروع به سرزنش او مىكند:
«فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ یَتَسَاءلُونَ ، قَالَ قَائِلٌ مِّنْهُمْ إِنِّی كَانَ لِی قَرِینٌ، یَقُولُ أَئِنَّكَ لَمِنْ الْمُصَدِّقِینَ ،أَئِذَا مِتْنَا وَكُنَّا تُرَابًا وَعِظَامًا أَئِنَّا لَمَدِینُونَ، قَالَ هَلْ أَنتُم مُّطَّلِعُونَ ، فَاطَّلَعَ فَرَآهُ فِی سَوَاء الْجَحِیمِ ، قَالَ تَاللَّهِ إِنْ كِدتَّ لَتُرْدِینِ ،وَلَوْلَا نِعْمَةُ رَبِّی لَكُنتُ مِنَ الْمُحْضَرِینَ» ؛ «پس برخى از آنان به برخى دیگر رو آورده، با هم گفتگو كنند، گویندهاى از آنها مىگوید: همانا مرا (در دنیا) همنشینى بود ،(به من) مىگفت: آیا به راستى تو از تصدیقكنندگانى (كه پس از مرگ زنده شدنى در كار است)؟ ، آیا آن گاه كه ما مردیم و مبدل به خاك و استخوانها شدیم آیا (دوباره زنده شده) مجازات مىشویم؟،(آن گوینده به یارانش) مىگوید: آیا شما میل اشراف و سر كشیدن به او را دارید .
«فَما لَنا مِنْ شافِعینَ * وَ لا صَدیقٍ حَمیمٍ»؛ «ما هیچ شفاعت كننده و دوست مهربانى نداریم.»
این آیات را با بیان روایتى كه جابر بن عبدالله انصارى از پیامبر اكرم صلىاللهعلیهوآله نقل كرده، توضیح مىدهیم:
آن حضرت فرمود: «إِنَّ الرَّجُلَ یَقُولُ فِی الْجَنَّةِ مَا فَعَلَ صَدِیقِی فُلَانٌ وَ صَدِیقُهُ فِی الْجَحِیمِ فَیَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى أَخْرِجُوا لَهُ صَدِیقَهُ إِلَى الْجَنَّةِ فَیَقُولُ مَنْ بَقِیَ فِی النَّارِ فَما لَنا مِنْ شافِعِینَ وَ لا صَدِیقٍ حَمِیمٍ؛ مردى [از بهشتیان] در بهشت مىگوید: فلان دوستم چه مىكند؟ در حالى كه دوستش در جهنم است. خداوند متعال [به فرشتگان] مىفرماید: دوست او را به نزدش در بهشت ببرید. بقیه جهنمیان مىگویند: ما هیچ شفاعت كننده و دوست مهربانى نداریم.»
وامام صادق علیهالسلام در اهمیت دوست خوب به این آیات استناد جسته، مىفرماید:
«جایگاه دوست خوب، بسیار بالاست؛ به گونهاى كه جهنمیان به او پناه برده، او را قبل از خویشاوند مهربان [خویش] مىخوانند. خداوند متعال به نقل از آنان چنین مىفرماید: ما هیچ شفاعت كننده و دوست مهربانى نداریم.»
یكى از ثمرات اخروى دوست خوب، همین است كه در آیات و روایات ذكر شده، به آن اشاره شد؛ بدین معنا كه انسان خطاكار جهنمى به احترام دوست خوبى كه در دنیا داشته است، ممكن است مورد آمرزش قرار گیرد و خلاصى یابد و به دوست بهشتىاش بپیوندد.
[h=2]معیار گزینش دوست [/h] با توجه به اهمیت ویژهاى كه احتراز از دوست بد بر اساس دیدگاه حضرات معصومین علیهمالسلام دارد، این مفهوم در روایات متعددى بیان شده كه به نقل و بررسى بعضى از آنها مىپردازیم:
حضرت امام صادق علیهالسلام در باره مفهوم دوست خوب و بد چنین مىفرماید:
«اُنْظُرْ إِلَى كُلِّ مَنْ لَا یُفِیدُكَ مَنْفَعَةً فِی دِینِكَ فَلَا تَعْتَدَّنَّ بِهِ وَ لَا تَرْغَبَنَّ فِی صُحْبَتِهِ فَإِنَّ كُلَّ مَا سِوَى اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى مُضْمَحِلٌّ وَخِیمٌ عَاقِبَتُهُ؛ هر كس كه منفعت دینى به تو نرساند، بشناس! به او توجهى مكن و رغبتى به همراهى با او نداشته باش؛ زیرا آنچه غیر از خداوند تبارک و تعالى است، نابود شدنى و عاقبت آن ناگوار است.»
امام صادق علیهالسلام در اهمیت دوست خوب به این آیات استناد جسته، مىفرماید: «جایگاه دوست خوب، بسیار بالاست؛ به گونهاى كه جهنمیان به او پناه برده، او را قبل از خویشاوند مهربان [خویش] مىخوانند. خداوند متعال به نقل از آنان چنین مىفرماید: ما هیچ شفاعت كننده و دوست مهربانى نداریم»
بر اساس این روایت، ملاک دوستى و گزینش دوست، رسیدن به منافع دینى و اخروى است. هر كس این منفعت را نصیب انسان كند، «دوست خوب» است و مىتوان او را به دوستى برگزید و هر كس چنین منفعتى را به انسان نرساند، «دوست بد» است و از همنشینى با او باید پرهیز كرد.
در بعضى از روایات، پارهاى از ویژگیهاى دوستان بد به همراه علت احتراز از آنان ذكر شده است. مهمترین این مصادیق عبارت است از: انسانهاى شرور، احمق، بخیل، ترسو، دروغگو، كافر، فاجر، فاسق و قاطع رحم.
[h=2]رعایت دو نكته در دوستى[/h] در انتهاى این بحث، با استمداد از دو روایت، دو ادب از آداب دوستى را ذكر مىكنیم:
1. رسول خدا صلىاللهعلیهوآله فرمود: «إِذَا أَحَبَّ أَحَدُكُمْ صَاحِبَهُ أَوْ أَخَاهُ فَلْیُعْلِمْهُ؛ هنگامى كه یكى از شما، همنشین یا برادرش را دوست داشت، او را آگاه سازد!»
2. امام صادق علیهالسلام فرمود: «لَا تُطْلِعْ صَدِیقَكَ مِنْ سِرِّكَ إِلَّا عَلَى مَا لَوِ اطَّلَعَ عَلَیْهِ عَدُوُّكَ لَمْ یَضُرَّكَ فَإِنَّ الصَّدِیقَ قَدْ یَكُونُ عَدُوَّكَ یَوْماً مَا؛ دوستت را بر سرّت تنها به مقدارى آگاه ساز كه اگر دشمنت بر آن آگاهى یابد، تو را ضررى نرساند؛ زیرا دوست گاهى به دشمن تبدیل مىگردد.»
فرآوری: زهرا اجلال
بخش قرآن تبیان
منابع:
سایت حوزه
مقاله سید ابوالفضل سیدی دمیرچی