آثار ملی ثبت شده ایران در یونسکو

ناجی دلها

معاون مدیریت
پرسنل مدیریت
"معاونت مدیران"
پاسخ : آثار ملی ثبت شده ایران در یونسکو

گنبد سلطانیه، زنجان

 گنبد سلطانیه در عهد ایلخانی به دستور سلطان محمد خدابنده، هشتمین پادشاه دوره ی ایلخانی ساخته شده است. سلطانیه بعد از مراغه و تبریز سومین پایتخت دوره ی ایلخانی بوده است. نام قدیمی سلطانیه به معنی شکارگاه شاهی است و پادشاهان ایلخان از این مکان برای تفریح و شکار استفاده می کرده اند. این بنا توسط اولجایتو پسر ارغون خان بنا شده است. اولجایتو در ابتدا پیرو آیین پدری ( شمنیسم ) بوده است. سپس آیین مادر را انتخاب می کند و مسیحی می شود و اسمش را به نیکلاس تغییر می دهد. بعدها تحت تأثیر علامه حلی و یکی از همسرانش و وزیرش شیخ فضل الله مجدداً تغییر مذهب می دهد و اسلام را انتخاب نموده و نام سلطان محمد خدابنده را انتخاب می کند. سلطان محمد خدابنده این بنا را طی سال های 703 تا 713 هجری قمری می سازد. هدف از ساخت بنا این بوده که قبر علی ع را از نجف به این مکان منتقل نماید. از آنجا که نبش قبر در اسلام حرام است این عمل با مخالفت علمای نجف روبرو شد و منتفی گردید. بعد این مکان آرامگاهی برای خود سلطان محمد خدابنده می شود.
گنبد سلطانیه دارای عظمت و معماری پیچیده ای است که در نوع خود منحصر به فرد است. گنبد سلطانیه از نظر ارتفاع بعد از کلیسای سانتا ماریای ایتالیا و مسجد ایاصوفیه ترکیه سومین گنبد جهان است. با الهام گرفتن از هشت در بهشت، این بنا را هشت ضلعی ساخته اند و طول هر ضلع 17 متر است. ساختمان هشت در، هشت ایوان و هشت مناره دارد و دارای سه بخش گنبدخانه، تربت خانه و سرداب است. تربت خانه در ضلع جنوبی واقع شده است. به این دلیل به آن تربت خانه گفته می شود که روی دیوارهای محراب روبروی در با دو خط ثلث و کوفی با استفاده از تربت امام حسین ع سوره الملک نوشته شده است. طول تربت خانه حدود 17 متر، عرض آن حدود 8 متر و ارتفاع آن 16 متر است. کلیه دیوارهای گنبد سلطانیه کتیبه است. دور تا دور طبقه ی هم کف سوره ی فتح نوشته شده است. در شرقی، در اصلی ورودی به آرامگاه است که در بالای آن آیت الکرسی نوشته شده است. داخل ایوان طبقه ی اول سوره اخلاص ( توحید ) نوشته شده است. شش بار سبحان الله، پنج بار نام محمد ص، پنج بار نام علی ع، محمد رسول الله، سلطان ظل الله، کتیبه علی، کتیبه محمد و ... به چشم می خورد. سوره های الانبیاء، المومنون و الملک سوره هایی هستند که روی بدنه ها نوشته شده اند. کلیه دیوارهای طبقه ی اول و دوم با کتیبه هایی با نام محمد و علی و یک لوگویی به نام اتحاد پوشیده شده است. گنبد دو دوره تزئینات دارد. دوره ی اول تزئینات آجر و کاشی هستند و دوره ی دوم گچ و نقاشی روی گچ است که روی دوره ی اول را پوشانده است. سرداب از دیگر فضاهای جانبی گنبد است. سرداب در ضلع جنوبی و در زیر تربت خانه ساخته شده است. برخی معتقدند که سرداب پیش از ساخت گنبد ساخته شده است. سلاطین ایلخانی به پیروی از اعتقادات و آیین ایل و تبار خویش، اجساد مردگان را در گورهای سردابه ای در زیر زمین قرار می دادند و به تناسب با جایگاه اجتماعی فرد، اسباب و زیور آلات در کنار جسد دفن می کردند. هرچند طی کاووش های به عمل آمده هیچگونه شواهدی دال بر وجود قبر در سردابه به دست نیامده است اما بنابر اظهار مورخین و برخی از محققین، سلطان محمد خدابنده در همین سرداب دفن شده است. گنبد سلطانیه 110 پله دارد که در حروف ابجد مترادف با نام علی ع است. ساختمان سه طبقه دارد. ایوان های طبقه ی اول به سمت داخل است و ایوان های طبقه ی دوم به سمت بیرون است. ارتفاع گنبد 48 متر و نیم است. قطر دهانه ی مرکزی گنبد نیز 25 متر و نیم است. پی بنای گنبد سلطانیه نیم متر است. بنابراین هرچه بالاتر می رویم به جهت کاهش وزن و فشار وارده بر دیوارها، میزان فرورفتگی ها و فضاهای خالی بیشتر می شود. از طرف دیگر وجود هشت مناره ی قرینه با هم نیروی رانشی گنبد به سمت خارج را به خوبی مهار می نماید. دورتادور گنبد مکان هایی ساخته بودند که به آنها مناطق عام المنفعه یا ابواب البر می گفتند و اکنون چیزی از آنها باقی نمانده است. گنبد، ساختمان های اطراف و ارگ سلطنتی دارای حصاری بوده که 16 برج و بارو داشته است. گفته می شود که این حصار به همراه بخشی از کتیبه ها به دستور میرانشاه تخریب شده است. از نکات قابل ذکر در بازدید از گنبد سلطانیه یکی این است که مرمت کاشی کاری گنبد پس از سال ها بالاخره در آبان ماه 1387 پایان پذیرفته است. نکته ی دیگر این که در زیر گنبد مجموعه ی داربست به هم تنیده ای مشاهده می شود که بیش از 35 سال پیش توسط باستان شناسان ایتالیایی ساخته شده و اکنون پس از سال ها، بی آنکه هیچ کاری در مرمت بخش های فوقانی سقف گنبد انجام شود، این داربست چشم را می آزارد. در پایین سردر ورودی به مجموعه ی گنبد سلطانیه، موزه ی کوچکی ساخته شده است که تعدادی عکس و مقداری از اشیاء باقیمانده از دوران های گذشته که در منطقه سلطانیه کشف شده اند در معرض دید بازدیدکنندگان قرار گرفته است. گنبد سلطانیه در سال 1310 جزء آثار ملی ایران شناخته شد و در 24 تیرماه 1384 نیز به عنوان هفتمین اثر ماندگار ایرانی در فهرست جهانی یونسکو ثبت شده است. معماری در این اثر روابط معماری در دو جهت افقی و عمودی حل گردیده است ، طبق معمول حرکت عمودی بر عهده منارها قرار دارد ، بنابراین دو نوع منار می باشد ، یک نوع منار پنهان که داخل اسکلت بنا قرار دارد و نوع دوم که در قسمت فوقانی به صورت گلدسته خودنمایی می کند ، در بنای سلطانیه حرکت افقی در چهار سطح می باشد که ارتباط آنها توسط اجزاء عمودی که قبلا توضیح داده شد برقرار گردیده است ، در قسمت همکف که برای قرار دادن مرقد حضرت علی در نظر گرفته شده بود فضای بسیار وسیعی قرار دارد که برای طواف و اجراء مراسم خاص مذهبی از آن استفاده می گردید . سطح دوم که در هر یک از اضلاع ۸ ضلعی ایوانی را ایجاد کرده و به وسیله راهرو پوشیده ای به هم مرتبط می باشند که به احتمال برای استقرار خانمها جهت دیدن مراسم مذهبی تعبیه گردیده است. سطح سوم عبارتست از غرفه های شبیه به طبقه دوم که بر روی نمای خارجی بنا ایجاد شده و دشت پیرامون در برابر آنها با زیبایی خاصی گسترده شده است ، این غرفه ها به احتمال محل جمع شدن علما و طلاب علوم دینی بوده است ، در دوران صفویه این غرفه ها را به اطاق تبدیل ساخته اند و از آنها برای سکونت طلاب استفاده کرده اند . در تعمیرات اساسی گنبد سلطانیه این دیوارهای افزوده را که سبب سنگین شدن اسکلت بنا شده بود برداشتند و آن را به صورت نخستین آن بازگرداندند . سطح چهارم عبارت است از پشت بام بنا ، در این محل فضای مناسبی برای انجام حرکت آزاد در اطراف گنبد وجود دارد ، از این فضا برای تعمیر گنبد یا ریختن برف استفاده می شده است . این بنا دارای هشت مؤذنه بوده که تمام آنها خراب شده است ، این مؤذنه ها برای پخش صدای اذان و خبر بطور یکنواخت در تمام شهر با چند نفر مؤذن تعبیه گردیده زیرا در صورت بودن یک منار به علت وجود گنبد صدا به تمام شهر نمی رسید .
مقید بودن مسلمانان به تشخیص دقیق زمان برای انجام مراسم مذهبی را می توان سبب ایجاد ساعت آفتابی در اسکلت این بنا دانست ، باین طریق اگر نور از سوراخ گنبد اصلی بتابد زمان اذان ظهر است ، نوری که از پنجره های بزرگ می تابد مبین ساعت و نور پنجره های کوچک حدود دقیقه را مشخص می ساخت ، به احتمالی طرح هشت ضلعی بنا نیز به خاطر ایجاد چنین ساعتی بوده است . بدون شک کشف و پیاده سازی علمی این مطلب بسیار قابل اهمیت است که متاسفانه تا کنون توجهی بدان نشده است . در شب هم به یاری بعضی از ستاره ها که از این پنجره ها دیده می شدند زمان را مشخص می کردند.
زمین این ساختمان از طبقات فشرده شن و ماسه به عمق تقریبی ۱۰ متر تشکیل یافته است ، بنا روی پایه هایی مرکب از هشت جرز بزرگ حمال آجری استوار شده است که در پلان تشکیل یک هشت ضلعی منتظم را می دهند ، طول هر یک از اظلاع هشت ضلعی ۱۷ متر و سطح هر یک از این جرزهای باربر حدود ۵۰ متر مربع می باشد ، بار این جرزها و به کلی بار تمام بنا روی پی هایی به قطر دو متر وارد می شود که به صورت رادیه ژنرال ایجاد شده است .
پی های این ساختمان عظیم بسیار ناچیز و سطحی است ، دلیل این امر مربوط به مقاومت عالی زمین می باشد ، نکته ای که سازندگان بنا به آن توجه داشتند ، فقط در قسمت شمال بنا است که پی ها از سطح طبیعی زمین حدود ۵/۱ متر پایین رفته است ولی در سایر قسمت ها عمق پی ها از ۵۰ – ۶۰ سانتی متر تجاوز نمی کنند ، پی های مزبور از بلوک های سنگی منظم به ابعاد ۲۰ – ۲۵ سانتی متر و ملات گچ و آهک ساخته شده است. شاید هیچ چیز به اندازه تزئینات سلطانیه رسالت فکری هنرمند را نشان ندهد زیرا اگر اسکلت بنا در فرم و روابط تاثیر بسزایی دارد ولی برای عامه مردم قابل درک نیست و تنها همین تزئینات است که در وحله اول چشم بیننده را خیره می کند و نحوه تفکر هنرمند زمان را برای بیننده به روشنی بازگو می سازد . طرح های نهفته در تزئینات کلمات الله به عنوان علت غایی جهان هستی ، محمد به عنوان بنیانگذار مکتب و علی به عنوان مظهر حکومت عدل الهی با خط تزئینی به بیننده القا می شود . بر روی پاقوس گنبد با ترکیب کاشی الوان که از رنگ سرد استفاده گردیده به خط بنائی ترکیبی از کلمات الله ، محمد و علی ایجاد گردیده ، این طریقه در بدنه مناره ها هم به کار رفته است. در داخل فضا بر روی دیواره های ایوانهای داخلی نیز به خط بنایی با ترکیب کاشی آبی و آجر کلمات الله محمد و علی نقش شده است ، در یک سری تقسیم بندی کاملا ریاضی و با ایجاد مدول های متنوع بعضی از شعار های اسلامی همچون " لا اله الا الله - سبحان الله " به خط بنائی نوشته شده است ، در همین زمینه از کلمه علی نیز ترکیبهای پیچیده ریاضی عرضه شده که نمونه های آن را در تزئینات کاشی کاری میابیم . به نظر می رسد در تزئین کاشی ها فقط رنگ آبی مورد نظر بوده ولی به علت عدم امکانات تکنیکی رنگهای متنوعی از آبی سیر تا آبی آسمانی و حتی سبز پررنگ مایل به آبی بوجود آمده است ، ترکیب کلی این رنگها در گنبد اصلی ، رنگ فیروزه ای بسیار زیبایی ایجاد می کند که این نوع رنگ ها در ترکیبات داخلی گنبد هم مورد استفاده قرار گرفته است . موقعیت جغرافیایی استان زنجان، شهر سلطانیه. " 02 '26 ْ36 شمالی و "40 '47 ْ48 شرقی. ارتفاع از سطح دریا 1786 متر. دسترسی گنبد سلطانیه در 36 کیومتری شرق زنجان و در مسیر جاده ی قدیم قزوین، تاکستان – زنجان واقع شده است. اگر از تهران و از طریق اتوبان قزوین – زنجان به مقصد سلطانیه حرکت می فرمایید لازم است قبل از رسیدن به محاذات سلطانیه از اتوبان خود را به جاده قدیم قزوین – زنجان برسانید. آسفالت این مسیر مطلوب است. اگر از استان های کرمانشاه یا همدان قصد بازدید گنبد سلطانیه را کردید، می توانید مسیر همدان، کبودرآهنگ، شیرین سو، قیدار و سلطانیه را انتخاب فرمایید. این مسیر کاملاً آسفالت، یک بانده و دوطرفه است.

ab373963-ee84-4231-851d-d65fb3242370.jpg


41feefa9-8acc-4f1f-a613-4a901dbe2c9f.jpg


5847d965-8891-49ad-99a9-241db894ae5f.jpg
 

ناجی دلها

معاون مدیریت
پرسنل مدیریت
"معاونت مدیران"
پاسخ : آثار ملی ثبت شده ایران در یونسکو

مجموعه بازار تاریخی تبریز

 بازار تبریز در مردادماه سال ۱۳۸۹خورشیدی بهعنوان نخستین بازار جهان در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیدهاست. بازار تبریز از بزرگترین بازارهای سرپوشیده جهان و یکی از شاهکارهای معماری ایرانی است. این بازار در سال ۱۱۹۳ هجری قمری بر اثر زلزله با خاک یکسان شد، اما طولی نکشید که معماران زبردست آن را بازسازی کردند و بازار کنونی مربوط به اواخر حکومت زندیه و عصر قاجار است. بازار تبریز از چندین راسته و تیمچه و سرا تشکیل شده که تیمچه امیر از این میان بزرگترین گنبد و تیمچه مظفریه با شکوهترین معماری را داراست. بازار تبریز هم اکنون به طول یک کیلومتر بزرگترین مجموعه به هم پیوسته و مسقف دنیاست و در سال ۱۳۵۴ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
طاقها و گنبدهای مقرنس بلند آن، سازههای آجری به هم پیوسته، آرایش مغازهها، کثرت تیمچهها، وجود انواع مشاغل و تعداد زیادی مدرسه و مسجد که در کنار سراهای بازرگانی قرار گرفتهاند، این بازار را نمونهای عالی از محیط تجارت و زندگی اسلامی و شرقی ساختهاست. سبک معماری، کثرت سراها و تیمچهها و وجود تعدادی مدرسه و مسجد نیز به این مجموعه اهمیت و امتیازی خاص دادهاند. از تاریخ بنای اولیه مجموعه بازار تبریز اطلاعی در دست نیست لیکن اکثر مورخین و جغرافی نویسان و جهانگردان اسلامی و خارجی که از قرن چهارم هجری تا عهد قاجار از تبریز دیدن نمودهاند اسناد مهم و مدارک ارزندهای را درباره بازار و وضع بازرگانی تبریز ارائه دادهاند. از مقدسی ـ یاقوت، مارکوپولو، ابن بطوطه، حمدالله مستوفی، کلاویخو، جان کارت رایت انگلیسی، شاردن، جملی کاردی جهانگرد ایتالیایی و دهها سیاح و مورخ دیگر مطالب جالب توجهی به جای مانده که دال بر اهمیت مجموعه بازار در دورههای مختلف بودهاست. وجود مدارس و مساجد تاریخی مهم و معروفی چون مسجد جامع، مدرسه حاج صفرعلی، مدرسه صادقیه در این بازار نیز گواه بر پیشینه تاریخی این مجموعه بنا میباشد. موقعیت بازار هستهٔ مرکزی شهر تبریز در داخل یک چهارضلعی قرار گرفته و بازار تبریز در مرکز این چهارضلعی واقع شدهاست. این بازار از سمت شرق به عالیقاپو (مجموعهٔ کاخهای ولیعهدنشین) و از سمت غرب به مسجد جامع محدود شده و از سمت شمال، بخشهایی از شمال رودخانهٔ مهرانرود را شامل میشود و این دو بخش به وسیلهٔ پلهای چوبی که در امتداد راستهبازار قرار دارند، به هم متصل میشوند. نخستین نقشه از بازار تبریز در سال ۱۳۲۷هجری، در بخشی از نقشهٔ دارالسلطنهٔ تبریز و به دست اسدالله خان مراغهای ترسیم شدهاست. نقشهٔ این بازار در بخش شمال شرقی نقشهٔ مذکور رسم شده و اکثر جایهای مهم آن نظیر تیمچهها و کاروانسراها در این نقشه نامگذاری شدهاند. مرمت بازار بازسازی و مرمت مجموعه بازار تبریز، به احتمال قوی همزمان با بنای باروی شهر به همت نجفقلی خان بیگلربیگی از سال 1194 هجری آغاز شد. بافت اصلی بازار تبریز از دو راسته سر پوشیده شمالی– جنوبی– شرقی و غربی تشكیل شده است.
عرض بازارها بین چهار تا پنج متر و بلندی سقف آنها پنج تا شش متر است كه در مقایسه با سقف بازارهای نقاط گرمسیری ایران كوتاه تر است.

راسته های اصلی توسط راسته های فرعی به هم متصل شده اند و فضاهای بین آنها سراها و كاروانسراها و تیمچه ها بنا شده است. تقاطع راسته ها را در سه راهی ها و چهارراهی ها (چهارسوقها) طاقهای گنبدی پوشانده است. بزرگترین گنبد بازار، گنبد تیمچه امیر و زیباترین قسمت آن تیمچه مظفریه است. مهمترین ورودی بازار تبریز در حال حاضر در انتهای شمالی خیابان فردوسی است. شبكه بازار تبریز بمثابه قلب شهر است و نقش عمده ای در بافت شهر دارد. این بازار كه با مساحتی معادل یك كیلومتر مربع در سال 1354 شمسی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است بزرگترین اثر ثبتی كشور و وسیعترین مجموعه مسقف و بهم پیوسته جهان بشمار می رود.
تاریخچه بسیاری از گردشگران و جهانگردان نظیر ابن بطوطه، مارکو پولو، جاکسن، اولیای چلبی، یاقوت حموی، گاسپار دروویل، الکسیس سوکتیکف، ژان شاردن، اوژن فلاندن، جان کارترایت، جملی کاردی، کلاویخو، رابرت گرنت واتسن، حمدالله مستوفی و مقدسی از رونق و شکوه بازار تبریز تمجید کردهاند. شاردن فرانسوی آن را عالیترین بازارهای آسیا دانسته و با اظهار شگفتی از گنبدهای زیبا و طاقهای دیدنی، بازار هشت گوش و وسیع قیصریه را زیباترین بخش بازار عنوان کرده است. همچنین ابن بطوطه مینویسد: «بازار تبریز یکی از بهترین بازارهایی بود که من در همه شهرهای دنیا دیدهام.» تنوع وسیع سازههای آجری به هم پیوسته، سبک معماری، کثرت سراها و تیمچهها، وجود مدرسه و مسجد همه از اهمیت و امتیازات خاص این بازار به شمار میروند. در زمان عباس ميرزا که تبريز وليعهد نشين و دارالسلطنه گرديد، سراها و تيمچه ها و بازارهای عالی تازه ای احداث شد. بازارها بازار تبريز با طاقها و گنبدهای بلند آجری شامل بازار امير ، بازار کفاشان ، راسته بازار ، بازار حلاجان ، يمينی دوز بازار ، راسته کهنه ، بازار حاج محمد حسين ، بازار مشير ، بازار دلاله زن بزرگ ، بازارچه صفی ، بازار امير ابوالحسن ، سرای حاج رسول ، سرای حاج ميرزا علی نقی ، تيمچه ، سرای شيخ کاظم ، تيمچه حاج صفر علی ، تيمچه و دالان ميرزا شفيع ، تيمچه ملک و ... که به اختصار چند اثر اشاره می شود. بازار تيمچه امير يکی از شاهکارهای جالب معماری و با شکوه ترين تيمچه های بازار تبريز به حساب می آيد. تيمچه حاج صفر علی ، بنائي است معظم که بانی آن حاج صفر علی خوئي بازرگان معروف معاصر فتحعلی شاه قاجار می باشد. تيمچه مظفريه نيز يکی از زيبا ترين بخشهای بازار است که حاج شيخ جعفر قزوينی تاجر سرشناس دوره ناصرالدين شاه در سال 1305 آن را ساخته بود و به مناسبت حضور مظفرالدين ميرزا وليعهد وقت دراين تيمچه به نام مظفريه نامگذاری کرد. تیمچه مظفریه معروف ترین بخش بازار تبریز « تیمچه مظفریه » است و از مهمترین و زیبا ترین بخش های بازار تاریخی تبریز است و ارتقای وضعیت فعلی آن از اولویت های کاری این سازمان در حوزه آماده سازی بازار تبریز برای ثبت در فهرست آثار جهانی است.
تیمچه مظفریه كه در زمان ولیعهدی مظفرالدین میرزای قاجار به سال یك هزار و سیصد و پنج هجری قمری ساخته شد بانی آن « حاج شیخ محمد جعفر قزوینی » از بازرگانان تبریز بوده است . با توجه به اینكه هر بنای نوبنیادی در تبریز اگر مورد توجه ولیعهد وقت قرار می گرفت بایستی آن را به ولیعهد پیشكش می كردند این بازرگان كاردان نیز بنا را به نام « مظفرالدین میرزا مظفریه » نامید كه مورد تحسین ولیعهد قرار گرفت و از تصاحب و تملك آن خودداری كرد.
در حال حاضر « تیمچه مظفریه » یكی از مراكز عمده تجارت و صدور فرش آذربایجان و ایران است از شهرتی جهانی دارد. این تیمچه دو طبقه دارد كه هر طبقه آن بیست و شش حجره فرش فروشی را در خود جای داده است .

52bc0408-ac41-4d19-b1af-31760b4a1cd6.jpg


0cf489da-8dd8-464d-ac0a-8ea110650f14.jpg


d7b715bf-158e-45ea-aef6-436332ad6b89.jpg


b293d2e5-a857-4285-bf3a-e05b2af68949.jpg


65ed2713-e2b8-43a1-a92b-1bd190900d3f.jpg
 

ناجی دلها

معاون مدیریت
پرسنل مدیریت
"معاونت مدیران"
پاسخ : آثار ملی ثبت شده ایران در یونسکو

میدان نقش جهان، اصفهان

 تاریخچه
میدان نقش جهان در ابعادی کوچکتر، در دوره تیموریان ساخته شد. در زمان شاه عباس اول این میدان توسعه یافت و فرم و شکل امروزین خود را یافت. برخی از مهمترین ابنیه پیرامونی این میدان، در همین دوره ساخته شد. پس از انتقال پایتخت ایران از اصفهان به شیراز، میدان نقش جهان اهمیت خود را به تدریج از دست داد. در دوره قاجار، این میدان و ابنیه پیرامونی آن رو به تخریب نهاد. با آغاز دوره پهلوی اول تمامی ابنیه اطراف میدان بطور کامل بازسازی شدند. کار مرمت و بازسازی این ابنیه تا امروز بطور مداوم ادامه دارد.ميدان نقش جهان در زمان صفويان در جايی بنا شده است که پيش از آن باغ بزرگی بنام باغ نقش جهان در آن مکان بوده است. درازای ميدان نقش جهان بيش از 500 متر، پهنای آن 165 متر و مساحت آن نزديک به 85 هزار مترمربع است. در زمان شاه عباس اول و جانشينان وی اين ميدان محل بازی چوگان، رژه قشون و برگزاری آئين ها و جشن ها و نمايش های گوناگون بوده است. دو دروازه سنگی چوگان که هنوز در شمال و جنوب اين ميدان بر جای مانده، يادگار آن دوران است. در گرداگرد اين ميدان بناهای باشکوه و زيبايی چون مسجد شيخ لطف الله، مسجد جامع عباسی کاخ عالی قاپو و سر در قيصريه ساخته شده که هر يک از آنها نمونه ای درخشان از معماری دوران صفويان است. این میدان و دیگر آثار تاریخی اطراف آن شامل مسجد امام ( مسجد جامع عباسی ) ، کاخ عالی قاپو ، مسجد شیخ لطف الله و سر در بازار قیصریه ، اثر فکر خلاق و دستان هنرمند معماران ورزیده ایرانی بویژه شیخ بهائی ، استاد علی اکبر اصفهانی ، و استاد محمد رضا اصفهانی است . پیش از ساخته شدن ابنیه فعلی در دوره شاه عباس اول، میدان کوشک محل اعدام محکومان به اعدام و برگزاری برخی از مراسم رسمی همچون جشن نوروز بودهاست. منابع گوناگون، بنای به شکل فعلی را در دوره سلطنت شاه عباس اول و به سال ۱۰۱۱ قمری دانستهاند. با این حال، از ابتدای سلطنت شاه عباس، سطح میدان در اندازه بسیار بزرگتر از میدان کوشک سابق تسطیح شده و بارها مراسم چراغانی و آتشبازی در آن برپا شدهاست. احتمال دارد که بنای این میدان از روی نقشهٔ میدان حسن پادشاه در تبریز برداشت شده باشد. استاد محمدرضا و استاد علیاکبر اصفهانی، نام دو تن از معمارانی است که میدان را طرح ریزی نموده و آن را به شکل فعلی بنا نهادهاند. نام این دو معمار بر سردر مسجد جامع عباسی و محراب مسجد شیخلطفالله به چشم میخورد. در طول دوران ساخت میدان و پس از آن در سراسر دوران صفویه، میدان زنده و فعال بوده، لیکن در دوران شاه سلیمان و شاه سلطان حسین، به تدریج از رسیدگی به میدان خودداری شدهاست. در ایم سلطنت شاه سلطان حسین، جویهای آب به تدریج راکد شده و آخرین درختان باقیمانده از درختانی که شاه عباس به دست خود کاشته بود، خشکیدهاند. در دوره قاجار، این میدان نیز مانند سایر بناهای تاریخی اصفهان مورد بی مهری قرار گرفت. بخشهایی از عمارت نقاره خانه در طول دوران آشفتگی ایران از حمله افغانان تا استقرار حکومت قاجارها، تخریب گردید. در دوره حکمفرمایی برخی حکام محلی مانند شاهزاده ظل السلطان و شاهزاده صارم الدوله مجموعه میدان نقش جهان تا مرز تخریب نیز پیش رفت. در پایان دوران قاجار، بخش عمدهای از حجرهها تخریب شده بود، کاشیکاری گنبدها شکسته بود و میدان از همه لحاظ نیاز به مرمت داشت. وجه تسمیه تا پیش از صفویه، در محل این میدان، باغی به نام نقش جهان وجود داشتهاست. این باغ، نام خود را از شهری در آذربایجان گرفته که اینک به نام نخجوان خوانده میشود. حمدالله مستوفی درباره این شهر گفتهاست:«شهری خوش است که آن را نقشجهان خوانند و اکثر عمارات آن از آجر است» پس از مرمت میدان و ابنیه اطراف آن در دوره رضا شاه، نام رسمی میدان به میدان شاه و نام مسجد جامع عباسی نیز به مسجد شاه تغییر یافت. امروزه نام رسمی این میدان، میدان امام یا میدان امام خمینی است.
میدان نقش جهان از دیدگاه مورخان دیو لافوا ، جهانگرد فرانسوی که در سال 1298 هجری قمری از این میدان دیدن کرده ، در این باره می نویسد : من احتیاجی ندارم که مانند فیثاغورث یونانی در حل مسئله مهمی تلاش کنم ، بلکه کاملاً برای من مکشوف است و می توانم با نهایت اطمینان بگویم که در د نیای متمدن امروز هیچ گونه بنا ئی وجود ندارد که بتواند از حیث وسعت و زیبائی و تقارن عمارات ، شایسته مقایسه با این میدان باشد . این عقیده شخص من نیست ، سایر اروپائیان هم که در فن معماری و مهندسی تخصص دارند با عقیده من همراهند. پیترو دلاواله ، جهانگرد ایتالیائی نیز اظهار نظر کرده است : دور تا دور این میدان را ساختمانهای مساوی و موزون و زیبا فرا گرفته که سلسله آنها در هیچ نقطه قطع نشده است . درها همه بزرگ و دکانها همسطح خیابان هستند و بالای آنها ایوانها و پنجره ها و هزاران تزئینات مختلف ، منظره زیبائی بوجود آورده است.این حفظ تناسب در معماری و ظرافت کار باعث تجلی بیشتر زیبائی میدان می شود و با وجودیکه عمارتهای میدان ناوو نادر رم بلندتر و غنی تر هستند ، اگر جرات این را داشته باشم باید بگویم میدان نقش جهان را بدلایلی ترجیح می دهم. پرو فسور هینتس ، ایران شناس معاصر آلمانی درباره میدان نقش جهان چنین می نویسد : میدان در مرکز شهر قرار دارد . بنایش موقعی صورت گرفته که مشابه آنرا از نظر وسعت و سبک معماری و اصول شهر سازی در مغرب زمین نداریم.شاردان ، جهانگرد معروف و نکته سنج فرانسوی از میدان نقش جهان به عنوان مرکز خرید و فروش یاد میکند.( همشهری ، خرداد 75، 5 ). پروفسور، آرتور پوپ ، در کتاب معماری ایران درباره مسجد امام می نویسد : ساختمان احداث این مسجد ، با وجود بی صبری شاه عباس در اتمام آن کار ، به کندی پیش رفت ؛ به طوریکه آخرین پوشش مرمرین آن در سال 1638 میلادی انجام پذیرفت . این اثر تاریخی نما یانگر اوج هزار سال مسجد سازی در ایران است .( همشهری ، خرداد 75 ،5 )کتیبه سردر مسجد به خط ثلث علیرضا عباسی ، خوشنویس پر آوازه عصر صفوی و مورخ به سال 1025 هجری حاکی از آن است که شاه عباس این مسجد را از مال خالص خود بنا کرده ، و ثواب آنرا به روح جد اعظم خود شاه طهماسب اهداء نموده است .در ذیل این کتیبه به خط محمد رضا امامی ، کتیبه دیگری نصب شده که بموجب آن از مقام معماری و مهندسی ، معمار مسجد جامع جدید اصفهان ( در مقابل مسجد جامع عتیق ) یعنی استاد علی اکبر اصفهانی تجلیل شده است .ارتفاع گنبد عظیم مسجد 52 متر و ارتفاع مناره های داخل آن 48 متر و ارتفاع مناره های سردر آن در میدان نقش جهان 42 متر است .قطعات بزرگ سنگهای مرمری یکپارچه و سنگابهای نفیس ، مخصوصاً سنگاب نفیس شبستان غربی گنبد بزرگ که مورخ به سال 1095 هجری است ، از دیدنیهای جالب این مسجد بی نظیر جهان اسلام است . ( هنرفر، 1372 ، 78-80 ). بناهای پیرامون میدان مسجد شيخ لطف الله در ضلع شرقی ميدان نقش جهان بنا شده است. ساخت اين بنا به دستور شاه عباس اول در سال 1011 آغاز و در سال 1028 پايان يافت. معمار اين مسجد استاد محمدرضا اصفهانی و کتبيه سر در آن به خط ثلث عليرضا عباسی خوشنويس نامدار دوران صفويه است. شاه عباس اين مسجد را برای تجليل از مقام شيخ لطف الله که از علمای بزرگ شيعه و از اهالی جبل عامل و لبنان کنونی و پدر زن وی بوده ساخته است. در کنار اين مسجد، مدرسه نيز برای تدريس شيخ لطف الله بنا شد که امروز از بين رفته است. مسجد شيخ لطف الله مناره و صحن ندارد ولی گنبد بزرگ آن از نمونه های کم نظير معماری مساجد است. از ويژگی های اين مسجد، حل مشکل قبله به سبب قرار گرفتن آن در ضلع شرقی ميدان است که در دهليز ورودی مسجد نمايان شده است. مسجد جامع عباسی در سال 1020 هجری به فرمان شاه عباس اول آغاز و در سال 1025 بنای ساختمان به پايان رسيد. تزئينات مسجد از سال 1025 آغاز و در زمان دو تن از جانشينان شاه عباس ادامه يافت. معمار اين مسجد استاد علی اکبر اصفهانی و کتيبه سر در آن به خط عليرضا عباسی است. در مدرسه جنوب غربی مسجد قطعه سنگ ساده ای در نقطه ای کار گذاشته شده که ظهر حقيقی اصفهان را در چهارفصل نشان می دهد و محاسبات آن به شيخ بهايی منسوب است. از ويژگی های اين مسجد بازتاب صدا در زير گنبد بزرگ مسجد است که بلندی آن به 52 متر می رسد. کاخ عالی قاپو که در دوران صفوی قصر دولتخانه ناميده می شد، به دستور شاه عباس اول ساخته شد. عالی قاپو دارای پنج طبقه است که هر طبقه تزئينات ويژه ای دارد. مينياتورهای رضا عباسی نقاش نامدار دوران صفوی بر ديوارهای کاخ نقش بسته و گچبری های ديوارهای کاخ بسيار زيباست به ويژه گچبری های اتاق صوت که خاصيت آکوستيک دارد و هنگام اجرای موسيقی در آن، نغمه های موسيقی را هماهنگ و بدون بازتاب صدا پخش می کرده است. در دوره سلطنت شاه عباس دوم در سال 1054، تالار باشکوهی به اين کاخ افزوده و تزئينات کاخ کامل تر شده است. شاه عباس و جانشينان وی در اين کاخ، از سفيران و ميهمانان بلند مرتبه و ويژه خود پذيرائی می کردند. از فراز اين کاخ چشم انداز شهر اصفهان به خوبی ديده می شود. گفته می شود درب ورودی اين کاخ را از نجف اشرف آوردند و علت نام گذاری اين کاخ به نام عالی قاپو همين بوده است ولی به روايتی ديگر اين نامگذاری از باب العالی عثمانيان گرفته شده است. زنجيری بر درگاه اين کاخ بوده که افراد به آن پناه برده و از تعرض مصون بوده اند و به جز شخص شاه کسی ديگر حق تعرض به آنان را نداشته است. غیر از ابنیهای که اکنون موجودند، بناهای دیگری نیز در میدان نقش جهان وجود داشته که به تدریج کابرد خود را از دست داده و از میان رفتهاند. عمارت ساعت (که به کلی تخریب و بنای مسجد شیخ لطف الله بجای آن ساخته شد)، سرستونهای مرمرین که احتمالا از تخت جمشید شیراز به اصفهان آمده بودند(یکی به چهلستون منتقل شده و دیگری در موزه ایران باستان تهران قرار دارد)، ۱۱۰ عراده توپ اسپانیایی (غنیمت فتح جزیره هرمز به وسیله امامقلی خان) و میله قپق به ارتفاع چهل متر در مرکز میدان (که امروزه به کلی از میان رفتهاست) از آنجملهاند.
5c8b090a-bb83-4509-9c6c-e2e9475f23cb.jpg

 
بالا