این غار در جنوب غرب کوهستان زاگرس، شمال غرب استان فارس و در فاصله 100 کیلومتری به خط مستقیم از خلیج فارس قرار گرفته است. با توجه به شرایط خاص جغرافیایی، این منطقه بارها مورد توجه باستان شناسان قرار گرفته است. به صورتی که تاریخچه این تحقیقات به اواسط قرن نوزدهم بر میگردد. باستان شناسانی نظیر (بارون بود)، (هرتز فیلد)، (سر اولر اشتاین)، و گیرشمن بتدریج از منطقه دیدن کرده اند و گزارش هایی تهیه نموده اند. این غار به واسطه اینکه در هنگام بررسی یک بوف در آن می زیست، غار بوف نامیده شد. این محوطه در میان یک گذرگاه استراتژیک که دشت رستم 1 و 2 را به هم متصل می کند، قرار گرفته است. غار بوف در سمت دامنه شمالی کوهستان زرد با شیب دامنه 30 درجه در فاصله 150 متری از رودخانه فصلی سولک قرار دارد. این غار با مساحت 88 متر مربع دارای دهانه به سمت شمال و شمال غرب است. غار بوف دارای 4 لایه ی اصلی است که به تدریج قطر لایه ها از سطح به عمق ضخامت بیشتری می یابد. این چهار لایه به دو دوره ی هولوسن و پلیوستوسن تقسیم گردیده است. نهشته های دوره ی هولوسن دارای ضخامتی به عمق 80 سانتی متر و پلیوستوسن به ضخامت 130 سانتی متر است که کاوش به جز بخش کوچکی در انتهای غار، به سنگ بستر نرسیده است. 5 نمونه نتایج تاریخ نگاری حاصل از آزمایش کربن 14 نشان می دهد که قدیمی ترین دوره ی استقراری در غار به زمانی حدود 36 هزار سال پیش باز می گردد.
اين غار در 6 کيلومتري دهکدة «کوشک آباد»، از توابع مشهد، واقع شده است. غار بيمارآب در بلندي قرار گرفته و آب فراواني در کف آن جريان دارد. ساکنين محلي چون از آب غار بيمارآب جهت معالجة حيوانات اهلي استفاده ميکنند، به احتمال زياد اين نام را بر آن نهادهاند. در ابتدای این غار یک چاه عمودی 15 متری وجود دارد که در انتهای آن آبهای چکیده از سقف غار جمع شده و تشکیل یک حوضچه نسبتا عمیق را داده است . اهالی بومی منطقه معتقدند که این آب برای درمان برخی از بیماریهای انسانی و دامی مفید است و به همین دلیل به آن "بیمار آب" گویند . محلی ها هرچند وقت یکبار به دهانه غار می آیند و از بالای چاه سطلی را با طناب پلاستیکی به پایین می اندازند و مقداری آب بالا می کشند و این آب را بدون اینکه بر زمین بگذارند مستقیما به محل نگهداری گوسفندانشان می برند . آنها معتقدند که اگر ظرف حاوی آب بر روی زمین گذاشته شود ، خاصیت درمانی آب از بین می رود ! این آب را داخل آبشخور گوسفندانی که مریضی زردی دارند ریخته و یا بر روی پوستشان می پاشند تا شفا پیدا کنند . دهانه ورودی غار بصورت یک دهلیز به طول 3 متر است که در انتهای آن یک چاه عمودی به عمق 15 متر وجود دارد . وجود همین چاه باعث شده که تنها گروه های کوهنوردی و غارنوردان حرفه ای وارد غار شوند و بدلیل دور بودن غار از دسترس کوهپیمایان و افراد عادی ، بافت داخلی دست نخورده و سالم باقی مانده است . انتهای چاه یک دالان باریک به طول 5 متر و به شکل V است که عرض آن در پایین حدود 1 متر است و به طرف سقف غار عرض آن افزایش می یابد . کف دالان را آب فرا گرفته است. پی از طی دالان، به یک تالار به طول 4 و عرض 3 متر که سقف بسیار بلندی دارد و کف آن را نیز آب فرا گرفته است و حوضچه نسبتا عمیقی را بوجود آورده است خواهید رسید. دیواره غار در سمت راست حوضچه دارای گیره های نسبتا مناسبی است که علیرغم شیب منفی آن می توان با کمی دقت از کنار حوضچه بصورت تراورس عبور کرد . در کف حوضچه یک استلاگمیت بزرگ وجود دارد که تا نزدیکی سطح آب بالا آمده است. دیواره های اطراف حوضچه پوشیده از استلاکتیت های گل کلمی بسیار زیبایی است. در تالار دوم این تالار حدود 10 متر طول و 5 متر عرض دارد . کف غار را خاک نرم و نمناکی پوشانده است . بر روی سقف بلند غار تعداد زیادی خفاش دیده می شود . در انتهای تالار که سقف غار کوتاه شده است ، یک ستون بسیار زیبا و صاف و صیقلی به ارتفاع 2 متر و قطر 20 سانتیمتر وجود دارد. برای رسیدن به تالار سوم و انتهای غار باید از دیواره سمت راست تالار دوم حدود 5 متر صعود کرد. دیواره دارای بافت گل کلمی نرمی است که براحتی خورد می گردد و امکان نصب هیچگونه میانی نیز بر روی آن وجود ندارد .
اين غار در مسير جادة کن قرار دارد که پس از گذشتن از امامزاده داوود و جادة «دهسنگان» با دو ساعت پيادهروي ميتوان به آن رسيد. غار بيوک آغا در مسير راه کوهنورداني است که به بلنديهاي منطقه صعود ميکنند. غار بیوک آقا را گویی فردی با همین نام در دل کوه خلق کرده و حدودا” ظرفیت پذیرش ۲۰ الی ۳۰ نفر را دارد. بیوک آقا این غار را با پشتکار و تلاش فراوان در طی 11 سال ، با دست و با ابزار ساده، چکش و درفش درست کرده است. غار بیوک آقا در مواقع لزوم میتوانند پناهگاههای خوب و ارشمندی برای کوهنوردان در مسیرهای کوهنوردی باشند.
يکي از مهمترين غارهاي استان خوزستان ، غار پبده در شمال شهرستان لالي است که آثار زندگي از 17 هزار سال پيش در آن به دست آمده است . غار تاریخی- طبیعی پبده (PEBDEH) كه در شهرستان لالی خوزستان قراردارد توسط گروه كوهنوردی نسیم اندیمشك و انجمن دوستداران میراث فرهنگی تاریانا به طور كامل شناسایی و نقشه برداری شد. گریشمن در گزارش سفر خود به این منطقه، از این غار به عنوان یك زیستگاه انسان پارینه سنگی یاد كرده است.
خبرگزاری میراث فرهنگی- گردشگری: برای نخستینبار در كشور، جوانان خوزستانی غار تاریخی- طبیعی "پبده" (PEBEDEH) را در شمال استان خوزستان به طور كامل كشف و بررسی كردند.
به گفته تارنگار امرداد، امیر هوشنگ عارفیان رییس گروه كوهنوردی نسیم اندیمشك زاگرس، این كشف را پایانی برای گمانهزنیها و افسانههایی كه پیرامون این غار تاریخی در چند سده گذشته گفته بودند دانست. گریشمن، باستانشناس فرانسوی در سفر خود در دهه 1940 میلادی، بازدیدی از این غار داشته و آن را زیستگاهی برای انسانهای نخستین در 15 هزار سال پیش معرفی كرده است. گریشمن نزدیك به 60 سال پیش، بخشهایی از این غار را بررسی میكند اما به دلیل وجود صخرههای نمناك و لغزنده، تونلهای باریك، رطوبت بالای 30 درصد و وجود گازهای شیمیایی در درون غار و نبود امكانات فنی لازم نتوانسته این غار را كاملا بررسی كند.
در این سفر شناسایی كه توسط گروه كوهنوردی نسیم زاگرس اندیمشك و به همراهی انجمن دوستداران میراث فرهنگی و گردشگری تاریانا بیش از چهار ساعت به طول انجامید، تمامی بخشهای غار، دالانها و آبراهههای آن كشف شد.
این كاوش با همراهی امیرهوشنگ عارفیان، رییس گروه كوهنوردی نسیم زاگرس اندیشمك، مجتبی گهستونی، سخنگوی انجمن دوستداران میراث فرهنگی تاریانا، فرهاد رهبری، عضو انجمن «بوم و آب و آفتاب» و علی جهانبخشی یكی از ساكنان محلی به انجام رسیدهاست. به گفته مجتبی گهستونی تاكنون هیچ فردی اطلاعات مستندی از عمق و اندازههای درونی غار ارایه نكرده است. گهستونی، بلندای تالارهای این غار را منحصر به فرد دانست و گفت: «درحالی كه در بیشتر غارهای منطقه بلندای تالارها بیش از سه متر نیست، ما در اینجا با تالارهایی با بلندای 27 متر روبهرو بودیم و این از شگفتیهای غار پبده است.»
گهستونی پیرامون سازههای انسانی درون غار "پبده" گفت: «سنگچینهایی در درون غار وجود دارد كه به نظر دستساز میرسند. حفرهای بزرگ نیز در كف میانه غار وجود دارد كه حوضچهای را به وجود آورده و احتمالا كاربرد آن آبانبار بوده است.» وی درباره دستساز بودن یا طبیعیبودن این حوضچه اظهار بیاطلاعی كرد و تصریح كرد : «متاسفانه تاكنون تحقیقی از سوی سازمان میراث فرهنگی برای شناسایی این مكان انجام نشده است و ما ازصحت و درستی این موضوع آگاهی نداریم.»
امیرهوشنگ عارفیان كه به عنوان سرپرست این گروه را همراهی میكرد دیدههایش از غار «"پبده" را بسیار شیرین و دور از انتظار برشمرد و گفت: «پس از گذشتن از دهانه كوچك غار، به تالار بزرگی میرسیم كه سقف گنبدی بسیار زیبایی دارد. دیوارهای این گنبد، سفیدرنگ است كه خالهای منظم مشكیرنگ، رویش نقش بستهاند، درست همانند پارچه سفیدی كه رویش پولك ریخته باشند.»
سخنگوی تاریانا پیرامون ویژگیهای ظاهری غار پبده گفت: «غار پبده حدود 103 متر طول دارد. طول نخستین دهانه ورودی غار 40/5 متر و ارتفاع آن 3 متر است. ارتفاع دهانه دوم، 10/1 متر و ارتفاع آن 10/3 متر است. از در غار 90 متر كه به درون بیایید، به یك حفره هوایی با درازایی نزدیك به 28 متر میرسید. در ضمن دهانه نخست تا دهانه دوم غار شش متر از یكدیگر فاصله دارند.» گهستونی درباره بیشترین و كمترین اندازههای غار "پبده" كه در شهرستان لالی قراردارد، چنین گفت: «كمترین عرض غار پبده 6 متر و بیشترین عرض غار 70/19 متر است. همچنین كمترین ارتفاع تالار اصلی 2 متر و بیشترین بلندای آن 28 متر است.»
به گفته گهستونی در یكی از بخشهای این غار كودهای حیوانی بر روی هم فشرده شده كه ضخامت آن حدود 40 سانتیمتر بوده وممكن است با پاكسازی این كودها، بتوان به یافتههای باستانشناسی بیشتری دست پیدا كرد. گهستونی غار "پبده" را شایسته توجه بیشتری دانست و گفت: «به دلیل تالار بلند و ویژهای كه پبده دارد میتوان از آن برای تفریح سنگنوردان و صخرهنوردان بهرهگرفت.» غار پبده در انتهای شهرستان لالی در شمال خوزستان، در گسترهای عشایری در مسیر آبشار "آرپناه" و در كوه انبار سفید درارتفاع 1900 متری از سطح دریا قرار دارد. نام "پبده" كه برروی این غار گذاشته شده است، از نام طایفهای میآید كه در روزگاران گذشته در این گستره زندگی میكردهاند.
اين غار، يکي از غارهاي معروف منطقة شيروان است که در فاصله 32 کيلومتري شهر شيروان و 6 کيلومتري شمال شرقي روستاي «لوجعلي» در موقعیت جغرافیایی 37° 38' 15.60" N 57° 52' 44.10" E ، در دامنة کوههاي «امام حاضر» جاي گرفته است.
ارتفاع غار از سطح دریا حدود 1200 متر و از سطح روستای لوجلی حدود 150 متر است . وجه تسمیه آن نیز از روستای متروکه پوستین دوز در 3 کیلومتری خاور غار گرفته شده است ، این غار با دهانهایتقریبا بزرگ و گنبدی شکل به عرض 4 متر و ارتفاع 3 متر به دروازهای شبیه است که رو به قبله (جنوب باختری) بز میشد، نوع و جنس غار پوستین دوز آهکی است و تولد قندیلهای نو ظهور از جوان بودن غار حکایت میکند.درون غار مرطوب و خاک آن زرد است به نحوی که غار نوردان پس از خارج شدن از غار کاملاً زرد زعفرانی جلوه میکنند. ساختمان غار درابتدا شبیه تونل تقریبا بزرگی به ابعاد تقریبی 10 متر و ارتفاع 6 متر است که بعداً به سه شعبه اصلی تقسیم میشود که درست در مقابل درب ورودی غار قرار دارند، یکی از شعبات که در سمت راست بقیه قرار دارد، راه اصلی غار را تشکیل میدهد و آن دو راه دیگر پس از حدود 15 متر ادامه مسیر بسته میشود. در ادامه راه اصلی پس از عبور از راههای پر پیچ و خم و باریک و سرازیریها که اگر مسیر حرکت درداخل غار علامت گذاری و بهخصوص طناب کشی نشده باشد. انسان به سختی میتواند راهش را پیدا کند، به هر حال پس از عبور از این قسمت به محلی از غار می رسیم که حتماً میبایستی سینه خیز حرکت کرد البته فاصله دهانه غار تا قسمت مذکور 60 متر است پس از عبور از منطقه سینه خیز که 4 متر طول دارد و افراد تنومند نمیتوانند از این قسمت عبور نمایند به محوطهای نسبة بزرگ به ابعاد 3 × 10 متر به ارتفاع تقریبی 4 الی 7 متر به شکل یک شکاف میرسیم که انتهای این شکاف به حفرههای باریک و پر پیچ و خم که بیشتربه سمت بالا تمایل دارند ختم میشود و این جا پایان غار محسوب میشود. اما راه دیگری نیز برای بازگشت وجود دارد که به عبور از 4 متر منطقه سینه خیز احتیاج ندارد منتهی کمی مشکل و فنی است و آن بدین صورت است که در قسمت آخر غار در سمت چپ دیوارهای در حدود 6 متر وجود دارد که در انتهای دیوار حفرهای است که میبایستی از دیوار صعود کرد. درمسیر دیواره 6 متری دو گیره محکم به طور واژگون در 5 متری رشد کرده است که چیزی جز دو استالاکمیت نیست و میتوان به کمک آنها صعود کرده و مسیر حفره را به صورت خمیده طی نمود و با تمایل به سمت چپ مسیر راه را ادامه داد و از جلو منطقه سینه خیز سرازیر شد.در کل غار پوستین دوز با وجود انشعابهای فراوان و حفرههای به هم پیوسته و پیچ در پیچ، غار نورد را دچار سردرگمی میکند و برای افراد ناوارد و غیر فنی بازدید از این غار بدون راهنما و نخ کشی دشوار و خطرناک است . طول مفید غار 120 متر و زمان بازدید 2 ساعت است.
غار پوسه در حاشيه روستاي پوسه واقع در ۶۵کيلومتري خاش و ۱۲۰ کيلومتري زاهدان از ديگر جاذبههاي طبيعي است . طول اين غار ۲۵متر است که در انتهاي شاخه اصلي آن شاخه فرعي با يک در وجود دارد و عبور از آن بدون امکانات مشکل است . این غار در رخساره های فلیشی واقع شده که عمدتا از تناوب شیل و ماسه سنگ تشکیل شده اند. شیل و ماسه سنگها با سیمان ضعیف و لایه بندی نازک، دیواره ها و کف غار را تشکیل می دهند. بخش بالایی و سقف غار را لاهار کواترنر تشکیل داده است. این لاهار با جور شدگی ضعیف، شامل خاکسترهای آتشفشانی همراه با قلوه های ریز تا درشت سنگهای آذرین است.این غار نمونه ای جالب از غارهای غیر کارست (Pseudokarst cave) یا کارست دروغین در منطقه و در ایران می باشد. از داخل غار، چشمه آبی خارج می شود که توسط اهالی استفاده می شود. نتایج تجزیه نمونه های سنگی داخل غار و آب خروجی از غار، موید انحلال ناپذیر بودن سنگهایی است که غار در آن تشکیل شده است. در این مقاله، نحوه شکل گیری و به وجود آمدن این غار از دیدگاه زمین شناسی تجزیه و تحلیل می شود.
موقعیت در فاصله 10 کیلومتری فریدون شهر، روستای چُغیورت قرار دارد و از آن جا تا چشمه و بیشه زار هشتاد، 2کیلومتر جاده خاکی کشیده شده است. پس از یک ساعت راه پیمایی از بیشه زار، به آخرین چشمه و تک درختی میرسیم که نزدیک به چهار دیواری ورودی غار هستند. گویا غار در گذشته مأوای مردی وارسته و تارک دنیا بوده است و به این سبب نام پیر را بر آن نهادهاند. این احتمال نیز وجود دارد که درون غار همانند غار باباجابر مراسم آیینی اجرا میشده است. از این رو ارزشهای آیینی خود را حفظ کرده، و از دید مردم منطقه مکانی مقدس است.ساختمان غار در درون سنگهای کنگلومرایی زایش یافته است. با عبور از چاهی به عمق 3 متر وارد دالانی به طول 20 متر میشویم، دالان در انتها به دو بخش تقسیم میشود. بخش سمت راست با تالاری با سقف کوتاه تشکیل شده است که در وسط آن ستونی زیبا قرار دارد. انتهای تالار به یک دالان و سپس به چند دهلیز ختم میشود و غار پایان میگیرد. طول مجموعه تالار و دالانها حدود 200 متر است و اکثر بخشهای آن پوشیده از غارسنگای گل کلمی هستند.ویژگی ظاهر غار و موقعیت آن نشان میدهد که محل سکونت غارنشینان بوده و از این رو دارای ارزش ویژه است.
خفر در فاصله 90 کیلومتری جنوب شیراز و 75 کیلومتری شمال شهرستان جهرم قرار گرفته است. اين غار در 120 کيلومتري شرق شيراز، در کنار رودخانة معروف «قره آغاج» واقع شده است. دهانة غار تادوان در ارتفاع 200 متري از سطح رودخانة قره آغاج قرار دارد.
دهانة اين غار بسيار زيبا است و ابعاد آن در حدود 20×30 متر ميباشد و درون آن شعبههاي متعددي وجود دارد. پس از عبور از راهروي ورودي و دالاني باريک در سمت چپ، تالار بسيار بزرگي نمايان ميشود که طول آن بيش از 60 متر است. عمق يکي از شعبههاي اين غار، که ظاهراً شعبه اصلي آن محسوب ميشود، بيش از 500 متر است و به يک باتلاق منتهي ميگردد. برای پیمایش غار تا انتها نیاز به یک رکاب 6 پله می باشد چون پس از پیمایش نیمی از غار برای دسترسی به قسمت انتهایی باید یک فرود 4 متری رفت قسمت انتهایی غار محل زیست تعدادی زیادی خفاش است که از فضولات آنها تعدادی زیادی سوسری (همان سوسک خودمان) تغذبه می کنند. قسمت عمده غار را باید خزیده و یا کلاغ پر طی کرد بجز قسمت انتهایی که دارای تالار بسیار بزرگی به وسعت 50 متر می باشد.
غار چال نخجير که يکي از پديدههاي جديدالکشف و نادر زمينشناسي اين منطقه است در شهرستان دليجان قرار دارد. اين غار با سازند آهکي و آهکي دولوميتي، در 8 کيلومتري شمال و شمال شرقي شهرستان دليجان (حد فاصل نراق - دليجان) در دامنة کوه واقع شده و به دوران سوم زمينشناسي تعلق دارد.
رسوبات دولوميتي به مقياس قابل توجهي به صورت لايههاي سفيد رنگي (رسوبات سفيد برفي) کف کريدورها و دالانهاي مسير اصلي اين غار را پوشانده است.
غار چال نخجير حاصل عوامل تکتونيکي و هوازدگي شيميايي است و عموماً کريستاليزه بوده و از پتانسيل عظيم سنگهاي تزييني برخوردار است. اين غار در سال 1368 شناسايي شده و گروههاي کوهنوردي تا عمق 2000 متري آن پيشروي کردهاند. اخيراً نيز غارنوردان موفق شدهاند با شناسايي دو مسير انحرافي به انتهاي اصلي غار دست يابند. ارتفاع اين غار گاهي از 20 متر تجاوز ميکند و درههاي عميقي در اين غار وجود دارند که بيشتر راههاي انحرافي را فراگرفتهاند.
بازتاب نور از منشورهاي بلور و کلسيت در کنار آويزهاي متنوع و همچنين پوشش اسفنجي بلورين ديوارهها و کف غار، آن را در رديف يکي از زيباترين غارهاي جهان با جاذبة بسيار در جذب جهانگردان و ايرانگردان قرار داده است. دالانها، دهليزها، کريدورها، درياچهها و حوضچههاي متعدد، با لايههاي فروکشيده و ستونها، زيبايي خاصي به اين غار که در شمار غارهاي مرطوب افقي است، بخشيدهاند.
گفته ميشود که در انتهاي اين غار استخري از آب وجود دارد و تالارهاي بزرگي نيز در کنار اين استخر مشاهده شده است. مجموعة اين مناظر بديع، جاذبة طبيعي کم نظيري را آفريده که سرآمد همة غارهاي استان مرکزي است و از اهميت جهانگردي بالايي برخوردار است.
متأسفانه در ماههاي اول گشوده شدن غار، عدهاي سودجو اقدام به تخريب و غارت سازندهاي آهکي داخل غار و استخراج استالاگميتها و استالاکتيتهاي داخلي تالارها و دهليزهاي غار کردهاند، ليکن در حال حاضر به منظور ممانعت از اين گونه تخريبها و نيز براي جلوگيري از آلودگي آب چاهها، سازمان آب منطقهاي دليجان اقدام به نصب درب و بستن محل ورود غار کرده است. بهرهبرداري از اين غار مستلزم سرمايهگذاري و ايجاد سازماني مناسب است.
غار چاه دیو در كيلومتر 7 جاده كرج - ماهدشت ، روستاي شوربلاغ ، روي كوههاي جنوب غربي روستا قرار دارد. اين چاه داراي دهانه ای به ابعاد 25*20 متر و عمق تقريباً 70 متر ميباشد. جنس بدنة اين چاه عمدتاً از بلور نمك، ژيپس و خاك رس ميباشد. ديوارة شمالي اين چاه كاملاً از سنگ ژيپس و سنگهاي رسوبي بوده و تشكيل چندين كلاهك داده است. بستر اين چاه از خاك رس و سنگهاي آهكي و سنگ نمك ميباشد. ديوارة شمالي اين چاه داراي يك يا دو دهانة غار مانند ميباشد كه از آن به داخل چاه آب نمك بسيار غليظ چكه ميكند. كه در همان سمت از ديواره از عمق 20 متر به پائين تشكيل قنديلها و بلورهاي زيباي نمك داده است كه بسيار چشمنواز ميباشد.
آب نمك كه از طبقات بالاي اين چاه به پائين جريان دارد تشكيل چند نوع قنديل و تشكيلات نمكي داده است. ازجمله تشكيلات گل كلمي، بلورهاي مجزای نمك و بلورهاي مركب كه بسيار زيبا و بيمانند ميباشند. در تمام ديوارة چاه پرندگانی لانه كردهاند كه عموماً كبوتر ميباشند. لازم به ذكر است در انتها ، چاه به غاري ختم ميشود كه به علت بالا آمدن گل و لاي بر اثر بارندگي كه مسير را بسيار تنگ و غير قابل عبور ساخته است. هانه اين چاه طبيعي در بالاي كوههاي كم ارتفاعي قرار دارد. سازه و بستر منطقة عموماً نمك و آهك ميباشد. كه رس دانه ريزي آنها را در بر گرفته است.
