غار فضایی زیرزمینی است که در فرایندی طبیعی زایش یافته و به خارج از پوسته زمین راه پیدا کرده است، مانند غار رودافشان، و یا به دست انسانها در دل دیوارههای کوهستانی یا درون زمین ساخته شده است، مانند دژ صخره پل مون و نهانگاه اصله. چاه فضایی است که در جهت گسلهای عمودی و در فرایندی طبیعی پدید آمده، مانند چاه اُوریه، و یا به دست انسانها حفر شده است، مانند چاه قلعه بندر نزدیک آرامگاه سعدی. چاه غار اگر برای دستیابی به فضای غار ابتدا از یک چاه عبور کنیم و سپس وارد فضای غار شویم، به این پدیده چاه غار میگوییم، مانند چاه غار بگلیجه.
در این تاپیک تعدادی از غارهای کشورمان را معرفی خواهیم کرد.
موقعیت به فاصله 12 کیلومتر از شهر کازرون به سوی شیراز در استان فارس، شهر باستانی بیشاپور قرار دارد. در مقابل بیشاپور دره زیبایی است که به آن تنگ چوگان گفته میشود. جاده آسفالته به طول 6 کیلومتر دره را به روستای تنگ چوگان متصل میکند، از این روستا با 5/1 ساعت کوهپیمایی میتوانیم به دهانه غار برسیم. معرفی غار شاپور بر روی دیواره کوهی که دشت تنگ چوگان را به شکل نیم دایره در بر گرفته، زایش یافته است. دیوارههای ورودی تنگه پوشیده از نقش برجستههایی تراشیده شده بر روی سنگ هستند که هر یک بخشی از تاریخ دوره ساسانیان را به نمایش گذاشتهاند. در سمت راست ورودی تنگه آثار قلعهای، که گویا محل نگهبانی از شهر بیشابور بوده است، به چشم میخورد. کف دره بستر رود شاپور است که آب آن از طریق کانالهایی متعدد به داخل شهر منتقل میشده است. ساختمان غار، درون کوهی با کانیهای زایش یافته است. دهانه غار طولی برابر با 30 متر و ارتفاعی برابر با 15 متر دارد. قبل از ورود به درون غار در سمت چپ دخمهای قرار دارد که بخشی از آن دست ساخته است. حدود 10 متر بعد از ورودی غار مجسمه 7 متری شاپور اول ساسانی جلوه گری میکند. غار از چند بخش تشکیل شده است: بخش اول نسبتاً هموار است و با طولی حدود 80 متر به لبه پرتگاهی منتهی میشود. دو طرف دیوارهای این بخش را حجاری و صاف، و گویا برای کندن نقشهای برجسته و یا نوشتن آماده کرده بودند که نیمه تمام ماندهاند و بر روی تاقچههای بزرگ آنها چیزی به چشم نمی خورد. در سمت چپ انتهای این بخش دو آب انبار به فاصله 5/0 متر از هم در داخل سنگ کندهاند که هر یک حدود یک متر عمق دارد. ابعاد یکی 4×3 متر و دیگری 5/1×2 متر است و هر دو پلهای برای دسترسی به آب دارند. آبی که از سقف به کف غار میچکیده در این حوضها جمع میشده و نیاز ساکنان را تأمین میکرده است. در سمت چپ آب انبارها یک آبشار سنگ زیبا و در پشت آن زیباترین چکنده و چکیدههای بزرگ به چشم میخورند. سپس گودالی بسیار بزرگ به قطر تقریبی 100 متر، که نسبت به کف تالار اول حدود 30 متر عمق دارد، قرار دارد که بیننده را به یاد دریاچهای خشک شده میاندازد. برای ورود به انتهای غار باید از پرتگاه بگذریم و با صعود از سربالایی گودال وارد دالان نسبتاً وسیع دیگری شویم. در انتهای سمت چپ گودال، محلی مسطح قرار گرفته که بخشی از آن دست ساخته است و گویا محل ذبح قربانی و اجرای مراسم بوده. سقف غار در این تالار حدود 40 متر و بلندترین فضای آن است. با گذر از این تالار وارد دالانی وسیع میشویم که تا انتهای غار ادامه دارد. طول غار از دهانه تا انتها حدود 450 متر است. غار دو شعبه دیگر دارد که از چندان وسعیت برخوردار نیستند. ویژگی غار شاپور از غارهای تاریخی بسیار پراهمیت ایران است. به نظر میرسد غار قبل از دوران ساسانیان از مکانهای مذهبی و آیینی ساکنان آن منطقه بوده و به مانند غار باباجابر و نیاسر مراسمی در آن جا انجام میشده است. از آن جا که اردشیر و شاپور اول روش وحدت مذهبی را میان مردم اجرا میکردند، از این رو اردشیر برای محو اعتقادات گذشته مردم منطقه نیاسر، آتشکدهای بزرگ هم جوار غار نیاسر میسازد و شاپور هم دستور ساختن مجسمه اش را درون این غار میدهد. پژوهش باستان شناسی بیشتر در هر دو غار، مسئله را روشن خواهد ساخت.
موقعیت چاه غار بگلیجه در استان همدان و در 23 کیلومتری شرق شهر همدان و 7 کیلومتری شمال روستایی موسوم به دَنگِل کاریز واقع است.معرفی در گویش مردم منطقه قرار گیری چاه، «بگ» به معنای بزرگ و «لیج» به معنای پرتگاه و سرازیری است. به این ترتیب «بگلیجه»، «سرازیری بزرگ» یا «پرتگاه بزرگ» معنی میدهد. از قدیم چاه غار بگلیجه برای اهالی روستای دنگل کاریز و سرخ آباد شناخته شده و محلی برای دام گذاری و صید کبوتران چاهی بوده است. چاه در دامنه جنوبی کوهی به نام قزل قیه (سنگ سرخ) و در زیر قله آن قرار گرفته و دهانه آن از فاصله 500 متری قابل دیدن است.ساختمان میله اصلی چاه 24 متر عمق دارد و دهانه آن در ارتفاع 2000 متری از سطح دریا واقع شده است. دهانه چاه تنگ است. میله اصلی چاه در ابتدا به عمق یک متر به تنگی دهانه چاه است و از آن پس تا انتها گشاد میشود و به طور متوسط 4 تا 5 متر قطر میگیرد. کف این چاه به شکل دایره است و قطری برابر با 7 متر دارد. کف چاه با شکافی به عمق 10 متر که باید با سنگ نوردی تنورهای پیموده شود، به تالار گنبد مانند شماره یک میرسد. تالار گنبد مانند شماره یک، 10 متر قطر دارد و محل انشعاب دهلیزهای متصل به تالارهای دیگر است. این محوطه از یک گنبد مخروطی شکل به ارتفاع 15 متر تشکیل شده، که سراسر بدنه آن از آبشار سنگ و ستون و چکندههای مختلف پوشیده است. از تالار شماره یک با عبور از دهلیزی 10 متری به تالار شماره 2 میرسیم. سراسر بدنه این تالار پوشیده از چکنده و آبشار سنگ است. با گذر از دهلیزی دیگر از تالار شماره یک به تالار شماره 3 پا مینهیم. وسعت این تالار حدود 40 متر مربع است و در انتهای آن شکافی پوشیده از غارسنگ وجود دارد و احتمالاً در پشت شکاف، تالارهایی دست نخورده و زیبا قرار دارند، اما برای رسیدن به آنها شکاف سنگی باید شکسته و باز شود. در اواسط دهلیز بین چاه و تالار شماره یک، دهلیزی قرار گرفته که طول آن حدود 20 متر است و به تالاری بزرگ با وسعت حدود 60 متر مربع ختم میشود. در انتهای این تالار گودال آب زلالی به قطر 2 متر و عمق 5/0 متر قرار گرفته است که زیبایی ویژهای به تالار میبخشد. سراسر بدنه این تالار پوشیده از غارسنگهای ظریف و بلورین است. میله چاه از ابتدا تا انتها پوشیده از ستونهای پیچیده به هم و آبشار سنگ و در بعضی بخشها نیم مخروطهای کوچک است که همگی بر اثر لغزش قطرههای آب محتوی کلسیم بیکربنات روی بدنه چاه و فراهم شدن شرایط برای رسوب گذاری کربنات کلسیم پدید آمدهاند. چاه غار بگلیچه چگونه پدید آمده است؟ 1. با توجه به حوضه آبگیر حقیر منطقه قرارگیری چاه؛ 2. وجود چاههای مخروطی شکل هوایی درونی؛ 3. وجود کریستالهای فراوان که بخشی از آنها از غار بیرون برده شده است و به مقدار فراوان در چاههای هوایی وجود دارند. چشمهای ماگمایی همراه گازهای درونی در این بخش از کوه قزل قیه نفوذ کرده و اسکلت اولیه غار را ساخته است، سپس بنا به عوامل درون زمینی، چشمه ماگمایی به تدریج از فعالیت باز ایستاده و در این دوره سکون نسبی آب، کریستالها زایش یافتهاند و با پایان گیری فعالیت چشمه، آبها از مجراهای کارستی خارج شدهاند و فعالیت آبهای اسیددار فرورو غارسنگهای موجود فعلی را ایجاد کرده است. وجود چشمه آب معدنی دنگل کاریز که آب آن همراه گاز از درون زمین خارج میشود و در چند کیلومتری بگلیجه قرار دارد میتواند پس مانده همان چشمه ماگمایی باشد که زمانی با خروج از دهانه چاه غار را ساخته است. چاههای هوایی بگلیجه هنوز به طور کامل مورد بازدید کوهنوردان قرار نگرفتهاند. امیدواریم کوهنوردان در صورت بازدید از چاههای هوایی از روشهای جدید و ویژه استفاده کنند و هرگز روش کاربرد میخ و رُل را به کار نبندند و با سنگها درگیر نشوند، زیرا کاربرد ابزارهای فوق سبب خرد شدن کریستالها و آسیب دیدن غارسنگهای تُرد و شکننده درون چاههای هوایی خواهد شد.جاذبههای گردشگری چاه غار بگلیجه یکی از نادرترین نمونههای چاه در ایران و محلی مناسب برای جلب گردش گران و بازدیدهای عملی و آموزشی است. در تمامی چاهها و دهلیزها هوای کافی همانند فضای بیرون غار موجود است و مشکل تنفسی وجود ندارد. در بدنه و کمرکش چاه ورودی حفرهها، آبشارسنگها، و چکندههای بی نظیر و زیبا وجود دارند که هر بینندهای را مقهور زیبایی و عظمت خود میکنند. فرود و صعود از این چاه باید با نور کافی و بسیار آهسته صورت گیرد تا زیباییها از نظر دور نمانند.
موقعیت با حرکت از کرمانشاه به سوی تاق بستان و از آن جا به روستای مانگ هلات و سپس با گذر از میدانی که محل چادر زدن عشایر دام دار است و کمی کوهپیمایی، به دهانه چاه غار پراو میرسیم. در مجموع از کرمانشاه تا دهانه غار 12 کیلومتر است. معرفی نام غار برگرفته از کوه پراو است که قله آن در ارتفاع 3357 متری از سطح دریا قرار دارد. وجود سرابهایی بزرگ همچون سراب تاق بستان و بیستون، که از آب بارانها و برفهای این کوهستان منشأ میگیرند، سبب شده است تا در گویش کردی نام پراو یا کوه پُر از آب برای این کوه انتخاب شود که بسیار بجاست. ساختمان دهانه غار در ارتفاع 3050 متری از سطح دریا قرار گرفته است. طول غار 1454 متر و عمق آن 5/752 متر است. این غار نخستین بار در سالهای 1350 و 1351، تا انتها مورد بازدید گروهی از غارنوردان انگلیسی قرار گرفته است. نخستین بازدید ایرانیها تا انتهای غار در شهریور سال 1370 توسط کوهنوردان (کانون کوهنوردان کرمانشاه) انجام شده است. چاه غار پراو از 26 حلقه چاه با اعماق متفاوت و تعدادی چاه کوتاه و دالان و دهلیز و پرتگاه تشکیل شده است و گودال آب انتهای چاه 26اُم در پایان غار قرار دارد. سراسر بدنه چاهها و سقفها پوشیده از غارسنگ در انواع مختلف است. چاه غار پراو سختترین غار ایران، و بازدید از آن نیازمند تمرین و کسب آمادگی است. کانیهای تشکیل دهنده رشته کوه پراو آهکی، کارستی هستند و از نظر نگارنده تعداد چاهها و چاه غارهای موجود در رشته کوه پراو بسیار بیشتر از چاههای شناخته شده کنونی است و برای یافتن و شناسایی آنها کلیه سطوح پراو باید مورد کاوش قرار گیرند. به عنوان مثال در صعود 22 خرداد 1344 نگارنده به همراه زنده یاد فریدون اسماعیلزاده و دو تن از کوهنوردان همدان، پس از صعود به قلههای شیخ علیخان و نمازگاه، به کمک راهنمای محلی ابتدا به بالای چاهی به قطر حدود 3 متر و عمق 40 متر رفتیم، سپس شکاف برف گرفتهای را پایینتر از آن مشاهده کردیم. به گفته راهنما در پسِ برفها شکاف یک راهرو و بعد از آن یک چاه قرار دارد. در این جا مناسب است رشته کوه آهکی کارستی شاهو، واقع در شرق پاوه در استان کرمانشاه، نیز به دلیل شباهت کانیهای تشکیل دهنده آن با کوه پراو از دیدگاه چاه غارهای آن معرفی شود: 1. غار شهبانو با عمق 315- متر، دارای نقشه 2. غار سیروس با عمق 308- متر 3. غار بن دور با عمق 200- متر 4. غار کله مار با عمق 150- متر، دارای نقشه 5. غار شیلانه با عمق 90- متر 6. غار کریستال پات با عمق 86- متر 7. غار کارلتون پات با عمق 85- متر همه این غارها به وسیله کوهنوردان خارجی شناسایی و بازدید شدهاند.
موقعیت غار علی سرد در 93 کیلومتری شمال همدان و نزدیک روستایی به همین نام قرار دارد.معرفی در کشور ما بنا به احترام خاصی که برای حضرت علی وجود دارد، در برخی نواحی، پدیدههای طبیعی خاص و جالبی مانند چشمههای با آبدهی بالا و خوش منظره، به نام آن حضرت نام گذاری شدهاند. مانند چشمه علیِ دامغان که از پدیدههای دیدنی ایران است. غار علی سرد هم به دلیل ذخیره آب فراوان و چشمههای خنک و زلالی که داشته، علی سرد نام گرفته است. غار علی سرد در کنار روستای علی سرد واقع است. در کتاب رقبات نادری که در زمان نادرشاه تنظیم و نام روستاهای ایران برای اخذ مالیات در آن ثبت شده، از این روستا به همین نام یاد شده است. این غار در اواخر بهار 1339 به وسیله گروهی از کوهنوردان همدان کشف شد و مورد بازدید ابتدایی قرار گرفت. سپس بازدیدهایی مکرر به وسیله سایر کوهنوردان همدان از غار انجام شد و یک دور تکامل و پیشرفت درون غار صورت گرفت تا به شکل امروزی درآمد. طول مجموعه دالانهای علی سرد برابر با 11500 متر و از این رو یکی از طویلترین غارهای شناخته شده ایران است. مسیر آبی این غار، که با قایق طی میشود، 2100 متر و در میان غارهای آبی جهان طولانیترین است.ساختمان غار در انتهای یال رشته کوهی به نام ساری قیه به طول تقریبی 20 کیلومتر و ارتفاع 2600 متر زایش یافته است. آن بخش از کوه که غار را در بر میگیرد، به شکل یک کشتی وارونه است که ابتدای آن چشمه داخل روستا و انتهایش گردنه جادهای است که از راه روستا جدا میشود و به اطراف غار میرود. کانیهای تشکیل دهنده غار عبارت اند از رُس سنگ شده (شیل) در اعماق و سنگ آهک در بالا. به علت قرار گرفتن ناحیه شیلی در مجاورت ماگمای درونی، بخش عمده شیلها دگرگون و به کانی شیست مطبق تبدیل شده و در بعضی از بخشها و به مقدار کم به حالت شیل باقی مانده است. در بخش بالایی کانیها آهکی هستند. ضمن فرایند غارسازی، آبهای اسیدی فرورو ناشی از نزولات جوی درون درزها و گسلها نفوذ کرده، و کانیهای آهکی را در خود حل کردهاند و حاصل انحلال، از چشمه یا چشمههای غارساز که خروجی آنها هنوز مشخص نیست، از غار خارج شده است. اما با توجه به حوضه آبگیر غار که نسبت به فضای عظیم غار ناچیز است، آیا ممکن است غار بر اثر فرایند متعارف غار زایشی پدید آمده باشد؟ خیر؛ زیرا حجم عظیم فضای غار که تقریباً برابر یک میلیون متر مکعب است، با توجه به حوضه آبگیر این کشتی واژگون که چندان وسعتی ندارد، و عدم ارتباط آب غار سراب با علی سرد (سطح ایستابی غار سراب 200 متر بالاتر از سطح ایستابی غار علی سرد است) نمی توانسته فقط از طریق فرایند معمول غارزایشی پدید آمده باشد. با توجه به وجود سنگهای دگرگونی پایه غار که حاصل فعل و انفعالات ماگمایی درونی هستند، فرایند عملکرد چاههای آهک ساخته در اعماق منطقه رخ داده و به سبب وجود سنگهای غیر قابل انحلال شیست، آب حاوی کربنیک اسید از درزها و شکاف کانیهای شیستی بالا آمده است و در منطقه آهکیِ غار عمل انحلال انجام و سبب توسعه فضای غار شده است. البته این فرایند در مورد گسترش فضا مؤثر بوده و هرگز در زایش غارسنگها تأثیر نداشته است. اما با توجه به وجود نقشه کامل غار، بخشهای تشکیل دهنده آن به اختصار مورد مطالعه قرار میگیرند. غار دارای دو دهانه است: 1. دهانه شمالی که قبل از تغییرات، دهلیز مانند بود و با عبور شسته از آن نخستین تالار بر روی بازدیدکنندگان گشوده میشد. در ابتدای این تالار، کانالِ دست ساخته و سنگ چین شده آب بَرِ غار، که آبهای ذخیره شده را به بیرون غار هدایت میکرد، قرار داشت که بعدها با تغییراتی به شک امروزی و ورودی غار درآمد. 2. دهانه غربی در محلی قیف مانند قرار داشت و برای ذخیرهسازی آب در غار با کندن جویهایی آبهای خارج غار را جمع آوری و از طریق دهانه غربی وارد غار میکردند. وجود لایهای نسبتاً کلفت از رُس در مسیر آن، که حاصل رسوب رسهای شناور همراه آب بود، مؤید ورود آب از خارج در این آبراهه است. این دالان اکنون به خروجی گردش گران از غار تبدیل شده است. کلیه عوارض غار در سطحی به ابعاد 500×1000 متر زایش یافتهاند. غار شامل دریاچههایی است که ابعاد بعضی از آنها برابر با 20×300 متر است و دالانهایی مملو از آب به طول 400 متر دارد. تعدادی دالان و دهلیز در غار وجود دارند که بیشتر در حاشیه دریاچهها زایش یافتهاند و کف آنها بالاتر از سطح ایستابی قرار دارد. بخش ریزش کرده غار وسعتی برابر با 5000 متر مربع دارد. مرتفعترین نقطه غار در این بخش واقع شده است. این بخش از غار احتمالاً مورد تهاجم سریع آب اسیددار حاصل از فعالیت گسلهای ماگمایی اعماق غار قرار گرفته و شدت انحلال کانیهای آهکی به قدری بوده که فضایی وسیع ایجاد کرده و به سبب عدم مقاومت طاقدیس غار در این بخش، سقف فروریخته و نمای کنونی را به وجود آورده است. چکیده غول پیکر کف این بخش نمایش گر ریزش در زمانهای دور است. عمیقترین نقطه غار حدود 15 متر پایینتر از سطح ایستابی قرار دارد.ویژگی علی سرد به سبب داشتن طولی برابر با 11500 متر طویلترین غار ایران و به علت سفر آبی 2100 متری با قایق، طولانیترین غار آبی جهان است. اما آن چه این غار را به یک غار استثنایی تبدیل کرده، دو سقفه بودن آن است. چشمه غارساز غار احتمالاً در زمان ریزش بزرگ بسته و آبهای فرورو حاصل از ریزشهای جوی در فضای غار انباشته شده است. سطح ایستابی غار تا 200 سال پیش حدود 340 سانتی متر بالاتر از سطح ایستابی فعلی بوده است، در نتیجه فعالیتهای غارسنگسازی در سطح آب متوقف شده و سقفی ثانویه و کاملاً افقی ایجاد شده که در تمامی بخشهای غار قابل مشاهده است. اما آنچه به غار ویژگی بی مانندی میدهد تشکیل چکیدههای فراوان و متنوع و رنگارنگ در سراسر بالای این سقف غارسنگ ساخته است. در زمان صدارت حاجی میرزا آقاسی در عهد قاجار، که فعالیت قناتسازی اوج گرفته بود، کانالی از بیرون به داخل غار حفر شد که به محض رسیدن به بخش ذخیره گاه آب، آب درون غار بدون کنترل تخلیه میشود و به سطح صفر میرسد، اما اهالی روستا که به این آب جهت کشاورزی عادت کرده بودند، این بار کف کانال را پایینتر بردند و بغلهای آن را سنگ چین و برای کنترل آب اقدام به ساختن زنبورک در جلو کانال کردند. سپس برای افزایش ذخیره آب در ماههای پرآب، جویهایی جهت جمع آوری آبهای هرز بیرون غار ساختند و آبها را از راه خروجی فعلی وارد غار کردند و به این ترتیب یک سَد درون کوهی به وجود آوردند. و این نخستین سد درون کوهی جهان بود که به ابتکار ایرانیان ساخته شد. آثار کانال سنگ چین هنوز در داخل غار قابل مشاهده است. نبود هر نوع غارسنگی در حد فاصل سقف افقی و سطح ایستابی فعلی، دلیلی محکم بر این ادعاست.توصیه غار علی سرد یک سرمایه ارزنده ملی و جهانی است که برای بقای آن باید تحت نظر و کنترل گروهی از زمین شناسان خبره کشور قرار گیرد و هر تغییری در آن با صلاحدید آن گروه انجام شود. ضمن آن که گران سنگ فروافتاده بر اثر ریزش تالار ریزش کرده، دارای حالت اضطراری است و باید کاملاً کنترل شود. با تزریق آب از بیرون غار به داخل آن هم سطح ایستابی باید به اندازه 50 سانتی متر بالاتر بیاید.
موقعیت غار قلعه جوق در استان همدان، در 105 کیلومتری شرق این شهر، و در نزدیکی روستایی به نام قلعه جوق واقع است.معرفی غار دست کنده قلعه جوق یکی از عجایب معماری داخل سنگ است که در احداث آن ذوق، هنر، فن سنگ بری، و تسلط به محاسبه و ریاضیات و هندسه دست به ست هم داده و اثری بی مانند به وجود آوردهاند. غار در دیواره عمودی درهای بسیار زیبا قرار گرفته و فاصله دهانه آن از کف دره در حدود 10 متر است. روستای قلعه جوق در ابتدای این دره واقع است و نام غار از نام روستا گرفته شده است.ساختمان دهانه غار از کف درهای که در آن جا واقع شده است 10 متر فاصله و در ارتفاع 1900 متری از سطح دریا قرار دارد. دستیابی به درون غار بدون استفاده از وسایل فنی کوهنوردی امکان پذیر نیست. در گذشته پلکانی چوبی ورود به غار را آسان میکرد که اکنون اثری از آن نیست. غار دارای سه مدخل ارتباطی با بیرون است. مدخل وسط، ورودی غار است که ساکنان با استفاده از نردبان ریسمانی از پای غار به آن داخل یا از آن خارج میشدهاند، جای بستن ریسمان درکف ورودی دیده میشود. پشت دهانه صفحهای به ابعاد 100×70 سانتی متر و ارتفاع یک متر در سنگ کنده شده است و در بالای آن یک چاه تنورهای استوانهای شکل به ارتفاع یک متر وجود دارد. فاصله دهانه تنوره تا کف مدخل 5/2 متر است و برای عبور از آن و داخل شدن به راهرو اصلی باید روی صفه ایستاد و با استفاده از جایی که در بدنه برای دستها کنده شده و قرار دادن پاها در جایی که برای پاها در دو طرف دیوار و صفه کنده شده وارد تنوره شد و با استفاده از چند جای پای کنده شده دیگر از آن خارج و وارد دومین صفه شد. این صفه یک متر بالاتر ازکف راهرو و اصلی قرار دارد. تنوره ورودی را طوری ساختهاند که اگر مدافعی با یک چماق در دهانه آن بایستد، میتواند از ورود هر فردی به مجموعه جلوگیری کند. مدخل سمت چپ به مدخل ورودی غار متصل است و یک صفه نسبتاً بزرگ دارد و احتمالاً محل دیده بانی و کنترل دره و کوههای اطراف آن بوده است. ورودی سمت راست یا نورگیر غار از دو مدخل دیگر بزرگتر است و در مقابل راهرو اصلی مجموعه قرار دارد. از این مدخل، نور زیادی به داخل میتابد، به طوری که نور آفتاب و روشنایی حاصل از آن تا اعماق غار نفوذ میکند. در بالا و پایین پنجره نورگیر، که ابعاد آن 120×100 سانتی متر است، دو گودی نیم کره مانند وجود دارد که محل قرار دادن کلون در قفل کردن آن بوده است. راهرو اصلی مجموعه غار، 17 متر طول، 8/1 متر عرض و 2 متر ارتفاع دارد و در دو طرف آن تعدادی اتاق با اشکال و اندازههای یکسان ساختهاند. اتاقها همگی دارای ورودی جناقی شکل هستند. ارتفاع بلندترین نقطه ورودی اتاقها 180 سانتی متر، عرض آن 90 سانتی متر و صخامت دیوارها 20 سانتی متر است و در دو طرف هر ورودی محلهایی را با قرار دادن پیه سوز برای تأمین روشنایی داخل و خارج اتاقها تعبیه کردهاند. هر اتاق از دو بخش تشکیل شده است: پاگرد که هم کف راهروست و سکویی که از وسط اتاق شروع میشود، و نصف اتاق را در بر میگیرد، و یک متر بالاتر از کف اتاق است. پاگردها محل زندگی ساکنان غار بودهاند و ابعادی برابر با 175×130 سانتی متر و ارتفاعی برابر 190 سانتی متر دارند. سکوها لبهای به بلندی 10 سانتی متر، ضخامتی به اندازه 15 سانتی متر، و ابعادی برابر 175×50 سانتی متر دارند. احتمالاً از سکوها برای قرار دادن اشیا و وسایل استفاده میشده است. در محل یکی از اتاقها، آب انباری با دیوارههای یکپارچه سنگی به ابعاد 230×150 سانتی متر و عمق مفید 110 سانتی متر ساختهاند. کف آب انبار 20 سانتی متر گودتر از کف راهروست و تمامی بدنه داخل آن را با ساروج پوشاندهاند تا آب هدر نرود. در حال حاضر دیواره جلویی آب انبار شکسته شده است و اثری از آن نیست. به فاصله 9 متر از نورگیر، محوطه بیضوی زیبایی به قطر بزرگ 6 متر و قطر کوچک 5/3 متر احداث کردهاند که شاه نشین غار است. در سمت راست محوطه، سکویی لبه دار به ابعاد 2×2 متر و ارتفاع 4/1 متر ایجاد کردهاند که با استفاده از دو پله سنگی یکپارچه میتوانیم وارد آن شویم این جا محل جلوس شخصیت اصلی بوده است. آیا این محل یک دژصخره بوده است؟ با توجه به عوامل زیر پاسخ منفی است: 1. وجود تختگاه که محل نشستن شخصیتی قابل احترام بوده است؛ 2. وجود گودالی حوض مانند که آن را از آب پر میکردند و تخت نشین ابتدا باید پاهای خود را در آن تطهیر و سپس با استفاده از پلهها بر روی تخت جلوس میکرده است. بنا به دلایلی دیگر، که خارج از اهداف کتاب اند، مجموعه فقط نیایشگاه بوده و در آن مراسم آیینی خاص انجام میشده است. توضیح دیگر این که چالههای مکعب شکل و سوراخ دار سنگی پایین غار هیچ ارتباطی به نیایشگاه ندارند بلکه این حوضچهها محل ریختن انگور، لگدمال کردن آن، و جداسازی آب انگور برای پختن شیره انگور بودهاند.
اين غار در نزديکي آب اسک، در درة هراز واقع شده است. حدود يک ساعت از روستاي «اسک» پيادهروي دارد و از کنار ارتفاعات و حواشي رود هراز ميگذرد. طول غار در حدود 370 متر است و مسيرهاي متعدد کوچکي نيز دارد. دهانه آن بسيار بزرگ و بلند است. مسیر دسترسی به غار تا حدودی نیاز به مهارت در کوه نوردی دارد. در تمام طول مسیر قله دماوند در قسمت شمال جاده هراز قابل رویت است.
اين غار در قسمت جنوبي روستاي قرهچمن از توابع شهرستان بستان آباد واقع شده و از نوع غارهاي استالاکتيت است. عرض دهانة غار حدود 2 متر است و دسترسي به آن از روستاهاي قرهچمن امکانپذير است. غار زيباي آغ بولاق مورد توجه و بازديد کوهنوردان علاقهمند است. این غار از نوع غارهاي استلاكتيت است. عرض دهانه غار حدود دو متر و دسترسي به آن از روستاي قره چمن امكانپذير است.
این غار مهم ترین غار منطقه به حساب می آید که در بیدگل واقع است و از طریق فارسان قابل دسترسی می باشد. این غار مسیر باریک و درازی داشته و در میان آن دریاچه زیبایی وجود دارد. در نزدیكی این غار چشمه ای از داخل زمین می جوشد. غار آقا سید عیسی نیز مانند پیرغار دارای اهمیت مذهبی بوده و مورد احترام اهالی منطقه است. از شهرکرد به سمت فارسان و سپس بیدکل حرکت می نمایید بعد از پیمودن مسافتی حدود 48 کیلومتر از شهرکرد به جاده ای فرعی وخاکی می پیچید، در ابتدای این جاد دهانه حفره ای که معمولا اشکفت نامیده می شود خودنمایی می کند ولی این دهانه غار آقا سیدعیسی نیست، اندکی که در جاده پیش بروید و تقریبا کوه را دور بزنید ، دو راهی وجود دارد آنرا به سمت چپ بروید در انتهای راه سمت راست و پایین تر از جاده آلاچیق های بزرگی خودنمایی می کند و کمی جلوتر دقیقا در انتها مسیر خاکی می توانید دهانه ی غار آقا سید عیسی را مشاهده نمایید. غار سید عیسی یکی از غارهای مذهبی استان می باشد و در ابتدای مسیر می توانید نشانه های بسیاری را مشاهده نمایید ، مانند باقی مانده شمع ها ، دخیل ها ، عکس امامان و دعاهای مختلفی که می توانید مشاهده کنید. به همین دلیل ورودی غار دارای پلکانی دست ساز می باشد و به راحتی می توانید وارد شوید. این غار بصورت دو طبقه می باشد که در ابتدا از دهانه بصورت یک دالان مستقیم که تقریبا هیچگونه فرعی ندارد تا انتهای یک چاه کاملا عمودی پیش می رود که پس از رسیدن به این چاه یا دالان عمودی، درصورتی که از گازهای سمی خبری نبود می توانید حدود 6 الی 7 متر به صورت دست به سنگ بالا بروید تا به طبقه دوم برسید و ادامه پیمایش را درپیش گیرید. (تذکر این نکته الزامی است که بخصوص در طبقه دوم مواظب گازهای سمی باشید). در زمان هایی که گازهای سمی در این غار زیاد می شود به شدت باعث مردن خفاش های درون غار می شود که با دقت بر سطح آب می توان لاشه های آنها را ملاحظه نمود. مواظب آلودگی ها باشید آقا سید عیسی از علما و فضلای بزرگ زمان خود بوده است. آقا سید عیسی مشهور به سید صوفی و صاحب حالات صوری و معنوی و دارای کشف و کرامات بوده است. ایشان در علم جبر و اعداد نیز دست داشته اند. اکثرا منزوی بوده و معتکف می شدند. ایشان در بورجان (یکی از توابع لرستان) مدفون است. در زمان ظل السلطان ایشان به شهادت رسیده اند.
اين غار در کوههاي شمال آبادي «آقداش» در دهستان «کوهپايه»، بخش نوبران شهرستان ساوه قرار دارد. در اين غار نقاشيهاي حاکي از سکونت انسان در عصر شکار وجود دارد، به همين لحاظ از مهمترين محوطههاي باستاني بخش نوبران به شمار ميرود.
