پس از طرح نظریه تكامل، مهمترین موضوعی كه توجّه اندیشمندان مسلمان را به خود جلب كرده و پیرامون آن بحثهای فراوانی درگرفته، مسأله خلقت انسان است. قرآن كریم به عنوان یگانه كتاب آسمانی موجود در جامعه اسلامی كه به اعتقاد همه مذاهب اسلامی، از هرگونه تحریف و دستبردی مصون بوده است. در آیات متعدّدی، از خلقت انسان سخن گفته و پرده از رازوجودی او برداشته است. برای هر فرد مؤمن به قرآن كریم، بسیار حائز اهمیت است كه از مفاد و محتوای واقعی این آیات، مطّلع باشد و نسبت آنها را بانظریه تكامل بشناسد. از همین رو تلاشهایی كه در حوزه های اسلامی،پیرامون نظریه تكامل صورت گرفته، بیشتر معطوف بررسی مسأله خلقت انسان از دیدگاه قرآن است. نگارنده در این بخش برآناست تا آن جا كه این مختصر اجازه میدهد، طی مباحثی چند، به بررسی محتوایی آیات خلقت در قرآن كریم بپردازد.
1 . آیات قرآن كریم درباره خلقت انسان
موضوع خلقت انسان در آیات متعددی از قرآن كریم، با تعبیرهای گوناگون آمده است. در زیر تلاش نمود ه ایم به ذكر و طبقه بندی محتوایی آیات یاد شده، در سه گروه، بپردازیم:
گروه یكم. آیاتی از قرآن كه به خلقت انسان از خاك تصریح نموده اند.این آیات عبارتند از:
ـ وَ مِنْ آیاتِهِ اَنْ خَلَقَكُمْ مِنْ تُرابٍ، ثُمَّ اِذا اَنْتُمْ بَشَرٌ تَنْتَشِرُونَ.
و از نشانه های خدا این است كه شما را از خاك آفرید و سپس شمابهصورت بشر در زمین پراكنده شدید.
ـ مِنْها خَلَقْناكُمْ وَ فیها نُعیدُكُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُكُمْ تارَهً أُخْری.
شما را از خاك آفریدیم و به خاك برمیگردانیم و بار دیگر از خاك خارجتان خواهیم كرد.
ـ وَ اللّهُ أنْبَتَكُمْ مِنَ الاَْرْضِ نَباتاً ثُمَّ یُعیدُكُمْ فیها وَ یُخْرِجُكُمْ اِخْراجاً.
خدا شما را از زمین رویاند و سپس شما را به زمین برمیگرداند و از آنبیرون میآورد.
ـ اِنَّ مَثَلَ عیسی عِنْدَاللّهِ كَمَثَلَ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ قالَ لَهُ كُنْ فَیَكُونُ.
مَثَل عیسی، مَثَل آدم است كه خدا او را از خاك آفرید، آنگاه به او گفت،باش، پس موجود شد.
ـ اَلَّذی اَحْسَنَ كُلَّ شَیْءٍ خَلَقَهُ وَ بَدَأَ خَلْقَ الاِْنْسانِ مِنْ طینٍ.
آن خدایی كه هر چیز را به نیكوترین وجه خلق كرد و آدمیان را نخست ازخاك بیافرید.
ـ وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الاِْنْسانَ مِنْ سُلالَهٍ مِنْ طینٍ.
و همانا ما آدمی را از گل خالص آفریدیم.
ـ اِذْ قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَهِ انّی خالِقٌ بَشَراً مِنْ طینٍ. فَاذها سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فیهِ مِنْ رُوحی فَقَعُوا لَهُ ساجِدینَ.
ای رسول یاد كن هنگامی را كه خدا به فرشتگان گفت كه من بشری را از گل میآفرینم. پس آنگاه كه او را به خلقت كامل بیاراستم و از روح خود در او بدمیدم، بر او به سجده درافتید.
ـ وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الاِْنْسانَ مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَاً مَسْنُونٍ.
و همانا ما انسان را از گلِ خشكی از گلِ سیاه عمل آمده، آفریدیم.
تصریح به خلقت انسان از خاك، در آیات 2 از سوره انعام، 28 از سوره حجر، 14 از سوره الرّحمن، 37 از سوره كهف، 11 از سوره فاطر، 5 ازسوره حج و 67 از سوره غافر نیز به چشم میخورد.
گروه دوم. آیاتی از قرآن كریم كه به خلقت انسان از نطفه، تصریح دارند.این آیات از این قرارند:
ـ اِنّا خَلَقْنَا الاِْنْسانَ مِنْ نُطْفَهٍ اَمْشاجٍ نَبْتَلیهِ وَ جَعَلْناهُ سَمیعاً بَصیراً.
ما انسان را از نطفه آمیخته آفریدیم و برای آنكه او را آزمایش كنیم، قدرت شنوایی و بینایی به او دادیم.
ـ خَلَقَ الاِْنْسانَ مِنْ نُطْفَهٍ فَاِذا هُوَ خَصیمٌ مُبینٌ.
خدا انسان را از نطفه آفریده و او آشكارا سركشی میكند.
ـ اَوَ لَمْ یَرَ الاِْنْسانُ اِنّها خَلَقْناهُ مِنْ نُطْفَهٍ فَاِذا هُوَ خَصیمٌ مبینٌ.
آیا انسان ندیده است كه ما او را از نطفه آفریدیم كه آشكارا سركشی میكند.
ـ اَلَمْ یَكُ نُطْفَهً مِنْ مَنّیٍ یُمْنیه. ثُمَّ كهانَ عَلَقَهً فَخَلَقَ فَسَوّیه.
آیا انسان در ابتدا قطره آب نطفه نبود و سپس خون بسته و آنگاه آفریده وآراسته گردید.
ـ مِنْ نُطْفَهٍ خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ.
خدا انسان را از نطفه بیقدری آفریده، سپس او را آراسته است.
ـ خَلَقَ الاِْنْسانَ مِنْ عَلَقٍ.
خدا انسان را از خون بسته آفرید.
آیات دیگری از قرآن كریم كه سخن از خلقت انسان از آب دارند نیز درهمین گروه قرار می گیرند.
گروه سوم. آیات دیگری از قرآن كریم كه به خلقت انسان از نفس واحده،تصریح نموده اند. تعدادی از این آیات بدین قرارند:
ـ هُوَ الَّذی خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَهٍ وَ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها لِیَسْكُنَ اِلَیْها... .
اوست خدایی كه همه شما را از یك تن بیافرید و از او نیز جفتش را قرار دادتا به او انس و آرام گیرد.
ـ خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَهٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها....
خدا انسان را از نفس واحده آفرید و جفت او را از او قرار داد.
ـ یا اَیُّها النّاسُ اَتَّقُوا رَبَّكُمُ اَلَّذی خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَهٍ وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَها وَبَثَّ مِنْهُما رِجالاً كَثیراً وَ نِساءً....
ای مردم تقوای پروردگارتان را پیشه سازید، همان خدایی كه شما را از نفس واحدهآفرید و از او جفتش را آفرید و از آن دو مردان و زنان بسیاری پدید آورد.
ـ وَ هُوَ الَّذی اَنْشَاَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَهٍ فَمُسْتَقَرُّ وَ مُسْتَوْدَعٌ قَدْ فَصَّلَنَا الاْیاتِ لِقُوْمٍ یَفْقَهُون.
اوست خدایی كه شما را از نفس واحده در آرامگاه (رَحِم) و ودیعت گاه(صلب) بیافرید. ما آیات خویش را برای اهل بصیرت مفصّل بیان نمودیم.
آیات دیگری نیز در قرآن كریم در خصوص خلقت انسان آمده است كه میتوان آنها را به لحاظ مضمون، در ردیف یكی از گروههای سه گانه فوق قرار داد.
1 . آیات قرآن كریم درباره خلقت انسان
موضوع خلقت انسان در آیات متعددی از قرآن كریم، با تعبیرهای گوناگون آمده است. در زیر تلاش نمود ه ایم به ذكر و طبقه بندی محتوایی آیات یاد شده، در سه گروه، بپردازیم:
گروه یكم. آیاتی از قرآن كه به خلقت انسان از خاك تصریح نموده اند.این آیات عبارتند از:
ـ وَ مِنْ آیاتِهِ اَنْ خَلَقَكُمْ مِنْ تُرابٍ، ثُمَّ اِذا اَنْتُمْ بَشَرٌ تَنْتَشِرُونَ.
و از نشانه های خدا این است كه شما را از خاك آفرید و سپس شمابهصورت بشر در زمین پراكنده شدید.
ـ مِنْها خَلَقْناكُمْ وَ فیها نُعیدُكُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُكُمْ تارَهً أُخْری.
شما را از خاك آفریدیم و به خاك برمیگردانیم و بار دیگر از خاك خارجتان خواهیم كرد.
ـ وَ اللّهُ أنْبَتَكُمْ مِنَ الاَْرْضِ نَباتاً ثُمَّ یُعیدُكُمْ فیها وَ یُخْرِجُكُمْ اِخْراجاً.
خدا شما را از زمین رویاند و سپس شما را به زمین برمیگرداند و از آنبیرون میآورد.
ـ اِنَّ مَثَلَ عیسی عِنْدَاللّهِ كَمَثَلَ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ قالَ لَهُ كُنْ فَیَكُونُ.
مَثَل عیسی، مَثَل آدم است كه خدا او را از خاك آفرید، آنگاه به او گفت،باش، پس موجود شد.
ـ اَلَّذی اَحْسَنَ كُلَّ شَیْءٍ خَلَقَهُ وَ بَدَأَ خَلْقَ الاِْنْسانِ مِنْ طینٍ.
آن خدایی كه هر چیز را به نیكوترین وجه خلق كرد و آدمیان را نخست ازخاك بیافرید.
ـ وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الاِْنْسانَ مِنْ سُلالَهٍ مِنْ طینٍ.
و همانا ما آدمی را از گل خالص آفریدیم.
ـ اِذْ قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَهِ انّی خالِقٌ بَشَراً مِنْ طینٍ. فَاذها سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فیهِ مِنْ رُوحی فَقَعُوا لَهُ ساجِدینَ.
ای رسول یاد كن هنگامی را كه خدا به فرشتگان گفت كه من بشری را از گل میآفرینم. پس آنگاه كه او را به خلقت كامل بیاراستم و از روح خود در او بدمیدم، بر او به سجده درافتید.
ـ وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الاِْنْسانَ مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَاً مَسْنُونٍ.
و همانا ما انسان را از گلِ خشكی از گلِ سیاه عمل آمده، آفریدیم.
تصریح به خلقت انسان از خاك، در آیات 2 از سوره انعام، 28 از سوره حجر، 14 از سوره الرّحمن، 37 از سوره كهف، 11 از سوره فاطر، 5 ازسوره حج و 67 از سوره غافر نیز به چشم میخورد.
گروه دوم. آیاتی از قرآن كریم كه به خلقت انسان از نطفه، تصریح دارند.این آیات از این قرارند:
ـ اِنّا خَلَقْنَا الاِْنْسانَ مِنْ نُطْفَهٍ اَمْشاجٍ نَبْتَلیهِ وَ جَعَلْناهُ سَمیعاً بَصیراً.
ما انسان را از نطفه آمیخته آفریدیم و برای آنكه او را آزمایش كنیم، قدرت شنوایی و بینایی به او دادیم.
ـ خَلَقَ الاِْنْسانَ مِنْ نُطْفَهٍ فَاِذا هُوَ خَصیمٌ مُبینٌ.
خدا انسان را از نطفه آفریده و او آشكارا سركشی میكند.
ـ اَوَ لَمْ یَرَ الاِْنْسانُ اِنّها خَلَقْناهُ مِنْ نُطْفَهٍ فَاِذا هُوَ خَصیمٌ مبینٌ.
آیا انسان ندیده است كه ما او را از نطفه آفریدیم كه آشكارا سركشی میكند.
ـ اَلَمْ یَكُ نُطْفَهً مِنْ مَنّیٍ یُمْنیه. ثُمَّ كهانَ عَلَقَهً فَخَلَقَ فَسَوّیه.
آیا انسان در ابتدا قطره آب نطفه نبود و سپس خون بسته و آنگاه آفریده وآراسته گردید.
ـ مِنْ نُطْفَهٍ خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ.
خدا انسان را از نطفه بیقدری آفریده، سپس او را آراسته است.
ـ خَلَقَ الاِْنْسانَ مِنْ عَلَقٍ.
خدا انسان را از خون بسته آفرید.
آیات دیگری از قرآن كریم كه سخن از خلقت انسان از آب دارند نیز درهمین گروه قرار می گیرند.
گروه سوم. آیات دیگری از قرآن كریم كه به خلقت انسان از نفس واحده،تصریح نموده اند. تعدادی از این آیات بدین قرارند:
ـ هُوَ الَّذی خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَهٍ وَ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها لِیَسْكُنَ اِلَیْها... .
اوست خدایی كه همه شما را از یك تن بیافرید و از او نیز جفتش را قرار دادتا به او انس و آرام گیرد.
ـ خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَهٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها....
خدا انسان را از نفس واحده آفرید و جفت او را از او قرار داد.
ـ یا اَیُّها النّاسُ اَتَّقُوا رَبَّكُمُ اَلَّذی خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَهٍ وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَها وَبَثَّ مِنْهُما رِجالاً كَثیراً وَ نِساءً....
ای مردم تقوای پروردگارتان را پیشه سازید، همان خدایی كه شما را از نفس واحدهآفرید و از او جفتش را آفرید و از آن دو مردان و زنان بسیاری پدید آورد.
ـ وَ هُوَ الَّذی اَنْشَاَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَهٍ فَمُسْتَقَرُّ وَ مُسْتَوْدَعٌ قَدْ فَصَّلَنَا الاْیاتِ لِقُوْمٍ یَفْقَهُون.
اوست خدایی كه شما را از نفس واحده در آرامگاه (رَحِم) و ودیعت گاه(صلب) بیافرید. ما آیات خویش را برای اهل بصیرت مفصّل بیان نمودیم.
آیات دیگری نیز در قرآن كریم در خصوص خلقت انسان آمده است كه میتوان آنها را به لحاظ مضمون، در ردیف یكی از گروههای سه گانه فوق قرار داد.