پیاژه معتقد بود این مراحل توالی ثابتی دارند به این معنا که افراد در هر کشور و فرهنگی به ترتیب یكسانی از این مراحل را می گذرند. دامنه ی سنی مطرح شده از سوی پیاژه ، تقریبی است ،برخی کودکان ممكن است مرحله ای را زودتر یا دیرتر طی کنند. .به نظر پیاژه رشد شناختی آدمی در جریان مراحلی به وجود می آید که از نظر کیفی و کمّی با یكدیگر متفاوتند .مراحل پیاپی هستند ولی لازم نیست که کودکان حتما یك مرحله را قبل از ورود به مرحله ای دیگر به اتمام برسانند برای مثال ، کودکی که در مرحله ی تفكر پیش عملیاتی است ممكن است برخی از اعمال مختص به هردو مرحله ی حسی –حرکتی و عملیات عینی را نیز انجام دهد.پیاژه مدعی است که همه ی کودکان باید از مراحل مشابه و با ترتیب مشابه عبور کنند ، گرچه سرعت عبور همه ی آنان یكسان نیست .به نظر او عامل زمان یكی از عوامل اساسی رشد شناختی و سایر جنبه های روان شناختی کودک است
پیاژه رشد شناختی کودک را از دو جنبه مورد بررسی قرار می دهد جنبه ی روانی – اجتماعی و جنبه ی روان شناختی. منظور او از جنبه ی روان شناختی آن جنبه از رشد است که به طور خود به خودی ، یعنی صرفا در طی زمان رخ می دهد . مثال : رشد هوش .درواقع این مراحل بیانگر آن است که کودکان و نوجوانان چگونه می اندیشند ودر هر مرحله ازرشد چه دگرگونیهای فكری و شناختی در آنان پدید می آید .
- پیاژه، رشد ذهنی کودک و نوجوان را در چهار مرحله زیر تقسیمبندی میکند:
- دوره اول، مرحله حسی- حرکتی (Sensorie Motor)
مرحله حسی- حرکتی، از تولد تا دو سالگی را شامل میشود. در این مرحله، کودک نمیتواند دنیای خارج را در ذهن خود درونی سازد و لذا فعالیتهای شناختی او به اعمال حسی و حرکتی محدود میشود. پیاژه این مرحله را به شش مرحله فرعی تقسیم میکند:
مرحله فعالیت بازتابی؛ این مرحله که از تولد تا یكماهگی میباشد، شامل فعالیتهای خود به خودی و کلی ارگانیسم و همچنین بازتابهایی است که از فعالیتهای کلی ارگانیسم جدا شدهاند و در برخی موارد نیز فعالیت کارکردی عرضه میکنند. یعنی بازتابهایی که بهتدریج از بین نمیروند و یا به همان صورت اولیه باقی نمیمانند و در اثر تمرین رشد مییابند و موجب پیدایش الگوهای همسان ساز میشوند. مثلا در روز تولد، کودک نمیتواند پستان، یا پستانك را درست بمكد، اما به سرعت میآموزد که وضع لب و دهان خود را با آن منطبق کند و حتی بعدا میتواند با حرکت دادن سرو دهان آن را بیابد.
مرحله اولین واکنشهای دوری؛ این مرحله از حدود یك تا چهار ماهگی را شامل میشود. منظور از این اصطلاح آن است که، کودک پس از انجام یك عمل به صورت تصادفی، به تكرار آن میپردازد. مانند باز و بسته کردن انگشتان یا مكیدن انگشتان.
مرحله واکنشهای دوری ثانویه؛ این دوره نیز از چهار تا هشتماهگی را شامل میشود. در این مرحله، دومین واکنشهای دوری ظاهر میشوند. تفاوت این واکنشها با اولین واکنشهای دوری در این است که اینها عادتهای حرکتی را تغییر میدهند، نه بازتابها را و ضمنا این واکنشها علاوهبر بدن کودک، محیط را هم شامل میشوند.
یعنی کمتر بر بدن کوک متمرکزند و بیشتر متوجه محیط هستند و از اینرو به آنها واکنشهای ثانوی میگویند.
مثلا زمانیکه در این مرحله به کودک جغجغهای داده میشود، ابتدا نمیداند که تكان دادن آن تولید صدا میکند، اما بعد از آنكه آن را به تصادف تكان داد و صدای آن را شنید، به تكرار این عمل میپردازد.
مرحله هماهنگی طرحواره های ثانوی؛ این مرحله نیز از هشتماهگی تا دوازدهماهگی را دربر میگیرد. در این مرحله، دومین واکنشهای دوری هماهنگ میشوند. و طرحوارههای پیچیدهتری را به وجود میآورند که پیاژه آن
را طرحوارههای ثانویه مینامد. هماهنگی بین اعمال (طرحوارهها) به مرحلهای میرسد که کودک میتواند مانعی را برطرف کند تا به شیئ مورد نظر خود برسد، یا از طریق واسطه قرار دادن یك شیئ به هدف مورد نظر خود دست یابد.
مرحله سومین واکنشهای دوری؛ این مرحله نیز از دوازده ماهگی تا هیجده ماهگی را شامل میشود. در این مرحله، مفهوم بقاء شیئ در نزد کودک کامل میشود؛ یعنی اگر شیئی را از حوزه دید او دور سازیم، موجودیت آن شیئ برای کودک حفظ خواهد شد. یعنی شیئ پنهان شده را نه در محل اولیه، بلكه در هر جا که پنهان کنیم، در همانجا به دنبال آن خواهد گشت.
مرحله ابداع وسایل جدید از طریق فعالیتهای ذهنی؛ آخرین مرحله فرعی دوره حسی- حرکتی از هیجده ماهگی را شامل می شود. این مرحله، مرحله گذر به دوره بعدی است. در این دوره، کودک میتواند جنبه هایی از محیط را به صورت ذهنی بازنمایی کند. و قادر میشود وسایل جدید را نه تنها از راه آزمایش و خطای عینی و عملی، بلكه از راه ترکیبهای درونیشده که منجر به درک ناگهانی میشود، بیابد.
ویژگی های مرحله حسی حرکتی
- در مرحله حسی حرکتی چهار مقوله اصلی جهانی که کودک در ان زندگی می کند، یعنی شی ، فضا ، زمان و علیت به تدریج شكل می گیرد.
- تحول اخلاقی در سطح ناپیروی است .
- در پایان مرحله حسی حرکتی پایداری شی (بقای شی) به طور کامل در کودک شكل می گیرد. با توجه به اینكه مفهوم پایداری شی یا بقای جسم ، یكی از مفاهیم بسیار مهم در دیدگاه پیاژه است. ترتیب شكلگیری این مفهوم را از نظر پیاژه به شكل دقیق آن بیان می کنیم .
- بین 1 تا 2 ماهگی ، طفل شی که در میدان دید وی قرار دارد و حرکت می کند را دنبال می کند، اما هنگامی که از دید طفل خارج می شود، دیگر به دنبال ان نمی گردد .
- بین 2 تا 1 ماهگی که بین دیدن و گرفتن تا حدودی هماهنگی برقرار شده است، اگر شی را ببیند دست دراز می کند، اما اگر شی حتی در داخل دست خود طفل باشد، وی متوجه جریان نیست .
- بین 8 تا 61 ماهگی طفل به تدریج به وجود دایمی شی پی می برد . یعنی اگر شی را جلوی چشم کودک پنهان کنیم ، کودک به دنبال ان می گردد . به همین ترتیب و به تدریج اگر ان شی را در جای دیگری پنهان کنیم ، ابتدا فقط در جای اول به دنبال ان می گردد (خطاب جستجوی) ، اما به تدریج در مكان های بعدی نیز به دنبال ان می گردد . در طول زیر مرحله ششم ، یعنی از 69 تا 12 ماهگی ، مفهوم پایداری شی به صورت کامل در کودکان شكل می گیرد .
- از سویی گفته می شود مساله درک مفهوم شی ممكن است با اگاهی از خود ارتباط داشته باشد. به ازمایش مشهور ذیل دقت نمایید .
- روی بینی کودک 5 ماهه ای را قرمز می کنیم و اورا در مقابل ایینه قرار می دهیم . او به تصویر خود نگاه می کند و بعد سر خود را به اطراف می چرخاند . در 61 ماهگی اگر همین کار را تكرار کنیم ، او دست خودرا دراز می کند تا ایینه را لمس کند، سپس پشت ایینه را نگاه می کند، اما هنوز نمی داند تصویر خودش است. زیرا به دنبال کودک دیگری است. اگر این ازمایش در 11 ماهگی تكرار شود، کودک پس از نگاه کردن به ایینه ، بینی خود را با دست پاک میكند، یعنی به وجود خود پی برده است.
دوره دوم: مرحله تفكر پیش عملیاتی (Preoperational Thinking)
مرحله تفكر پیش عملیاتی پیاژه تا هفتسالگی را شامل میشود. علت نامگذاری این مرحله به پیش عملیاتی، آن
است که کودکان در این مرحله هنوز قادر به تفكر عملیاتی، یا تفكر منطقی نیستند. این مرحله دارای دو مرحله
فرعی به شرح زیر است:
1-تفكر پیش مفهومی (Preconceptual Thinking)
از حدود دو تا حدود چهارسالگی است. در ضمن این ؛ دوره، کودکان به اساس مفهوم آموزی دست مییابند. آنها طبقه بندی اشیاء را برحسب شباهت هایشان آغاز می کنند، اما از لحاظ مفاهیم شان مرتكب خطا میشوند؛ لذا به باور آنان همه مردان "بابا" و همه زنان "ماما" و همه اسباببازیها "مال من" هستند. منطق کودکان در این دوره از تحول نه قیاسی است، نه استقرایی، بلكه گاوها حیوانهای بزرگ چهارپا هستند. آن حیوان بزرگ و « : تمثیلی است. مثالی از این نوع استدلال چنین است.» چهارپاست؛ پس آن یك گاو است
2- تفكر شهودی (Intuitive Thinking)
از حدود چهار تا حدود هفتسالگی است. در ضمن این دوره، کودکان ؛ مسایل را به طور شهودی حل میکنند، نه بر طبق نوعی قانون و منطق. شاخصترین ویژگی تفكر کودکان این دوره این است که هنوز به مفهوم بقاء یا نگهداری ذهنی (Conservation) دست نیافتهاند. نگهداری ذهنی به صورت توانایی درک این مطلب تعریف شده است که شماره، طول، مقدار، یا مساحت اشیاء باقی میماند، صرفنظر از اینكه اشیاء به صورتهای مختلف به کودک نشان داده شوند. پیاژه، بر این مسئله یكسوگرایی نام می نهد، که به سبب ناتوانی کودک در نگهداشت عدد، اندازه و حجم پدید میآید. مثلا نمیتواند تشخیص دهد که یك کیلو آهن با یك کیلو پنبه برابر است.
بعضی از مولفین نیز این مرحله را مرحله پیش منطقی نام گذاری کرده اند و مرحله پیش عملیاتی به سه زیر مرحله تقسیم می کنند :
1. زیر مرحله شهودی یا درک مستقیم ( 1 تا 2 سالگی )
2. زیر مرحله شكل بندی راکد ادراکی ( 2 تا 5 سالگی )
3. زیر مرحله بین بینی یا مفصلی ( 5 تا 7 سالگی )
1- زیر مرحله شهودی یا درک مستقیم :
مهمترین مرحله تجهیز سازمان روانی به ابزار های جدید ذهنی است. در این زیر مرحله تغییرات در چهار زمینه
صورت می گیرد :
- کنش علامتی : سازمان روانی کودک مجهز به ابزار جدیدی به نام زبان می شود .
- کنش رمزی : کودک عمل یا شی را به عنوان مظهر یك عمل و شی که فعلا حاضر نیست ، به کار می برد .
- تقلید متفاوت : تقلید در غیاب الگو
- تصاویر ذهنی : شكل گیری تصاویر ذهنی
لازم به یادآوری است که کنش علامتی و کنش رمزی کنش های نمادی نامیده می شود .
2- زیر مرحله شكل بندی های راکد ادراکی :
- ادراک بر جنبه های ظاهری اشیا مبتنی است . در اینجا مفاهیمی از کمی و زیادی ، بزرگی و کوچكی ، دوری و نزدیكی به وجود می اید، منتهی تابع شرایط ادراکی می باشد. پیاژه از ازمون تخم مرغ ها و ازمون پیرمرد ها و عصاها و شیشه های اب نبات استفاده کرد .
3- زیر مرحله بین بینی یا مفصلی :
- حد فاصل بین شكل بندی های راکد ادراکی و بروز عملیات عینی است .
- بنابراین عملیات عینی در این مرحله به صورت ناتمام و ناقص انجام می گیرد. مثلا کودک نمی تواند به طور کامل عمل ردیف کردن تعدادی تیره چوب را از بزرگ به کوچك و یا بالعكس انجم دهد.
ویژگی های مرحله پیش عملیاتی
- مجهز شدن کودک به رفتار سمبولیك یا نمادی مانند زبان و کنش های رمزی ( وانمود سازی ) ، پیاژه معتقد است که زبان، انعكاس تفكر سمبولیك است. ( تحقیق با کودکان ناشنوا این مساله را تایید کرده است. )
- شكل گیری تقلید متفاوت یا تقلید در غیاب الگو.
- خود محوری یا خود مرکز بینی:
یكی از ویژگی های مهم و بارز در مرحله پیش عملیاتی است. خود محوری به این معنا است که کودک بین نقطه
نظر خود و نقطه نظر دیگری تفاوتی قائل نیست. در واقع کودک نمیتواند دیدگاه دیگران را در نظر بگیرد. تصور می کند جهانی که او می بیند همان جهانی است که دیگران نیز می بینند. کودک تصور می کند همه چیز در حول و حوش او اتفاق می افتد. نوعی فقدان تمایز بین واقعیت شخصی و واقعیت عینی مشهود است. یكی از مشهورترین ازمون های پیاژه برای اندازه گیری خود محوری کودکان، ازمایش سه کوه پیاژه است.
خود میان بینی یا خودمحوری به سه شكل مشاهده می شود:
1- خود محورهای مستقیم یا خود محوری های فضایی، زمانی و علی .
2- خود محورهای غیر مستقیم :
که در انها کودک مساله را با من خود در ارتباط می گذارد و عبارتند از :
- جاندار پنداری ( جان گرایی ) : اکثر کودکان معتقدند که همه چیز جان دارد. هر غیر جانداری را صاحب اراده و هوشیاری می دانند. جان پنداری به ترتیب زیر اصلاح می شود :
- تفكر جادویی نیز از ویژگیهای این مرحله است و در آن کودک تفكر را معادل عمل کردن می داند .
- واقع گرایی: برای کودکان اسم اشیا و انسان ها یك واقعیت است. خواب انها یك واقعیت است. بنابراین هم اسم بودن یعنی مثل هم بودن .
- رابطه ناقص بین علت و معلول، یعنی هرگاه دو واقعه در کنار هم اتفاق بیفتد، کودک ممكن است یك رابطه علت و معلولی بین انها قایل شود .
3- خودمحوری های اجتماعی که در رابطه با کاربرد قواعد در فعالیت ها است. مانند نپذیرفتن قواعد بازی از سوی کودکان این مرحله.
نكته قابل توجه اینكه پژوهش های اخیر ، مفهوم خود محوری پیاژه را مورد تردید قرار داده اند، زیرا بعضی شواهد نشان می دهد که همه کودکان این ویژگی ( خودمحوری ) را ندارند و می توانند دیدگاه دیگران را در نظر بگیرند.
یكی از ازمایش ها در این مورد ازمایش پلیس و پسر کوچولو است که در این ازمایش 81 درصد کودکان 2 ونیم الی 5 ساله توانستند نقطه نظر دیگری را نیز در نظر بگیرند.
دوره سوم: مرحله عملیات محسوس یا عینی یا ملموس Concrete Operations
این دوره از هشت سالگی تا یازده سالگی را شامل میشود. در این مرحله از رشد، فعالیت کودک در رابطه با محیط عینی و محسوس است. کودک توانایی انجام اعمال منطقی را کسب میکند، اما این اعمال را به امور محسوس و عینی میتواند انجام دهد، نه به امور فرضی و پدیدههای انتزاعی.
در این مرحله، برخلاف مراحل قبل، کودکان نیازی به انجام اعمال کوشش و خطا ندارند، بلكه میتوانند اعمال را پیشبینی کنند و نتایج آنها را از پیش حدس بزنند. با کمك علائم میتوانند امور مختلف را طبقه بندی و ردیف کنند، خواندن را یاد بگیرند، حساب کنند و بنویسند. ظرفیتهای شناختی این مرحله از رشد، به کودک اجازه
میدهد که ارتباط خود با دیگران را بهتر کند و اجتماعی تر شود. او میفهمد که دیگران اعتقادات و علایق و زمینه های ذهنی متفاوتی دارد. او میتواند خود را به جای دیگران بگذارد و حالت و احساس آنان را بفهمد. در این مرحله است که کودک اولین گفتوگوهای مستقل خود با دیگران را سازمان میدهد. این نوع گفتگو برای او همراه با فهم ایجاد ارتباط دوجانبه است. همچنین، او برای اولینبار قادر میشود که تا اندازهای جریانهای فكری خود را مرور کند.
ویژگی های عملیات عینی
- این مرحله ، مرحله بروز عملیات منطقی عینی ، تشكیل مفاهیم ، توانایی طبقه بندی ( مانند درون گنجی ها ) و ردیف کردن، تشكیل ساخت های مجموعه ای تفكر نسبی ( درک صفاتی مانند تاریكتر ، بلندتر و .... ) است .
- کودک قادر است عملیات ذهنی انجام دهد، تفكر استقرایی دارد، تفكر کودک مجهز به عمل بازگشت پذیری و نگهداری ذهنی می شود. منطق روابط ( رابطه جز و کل ) مستقر می شود.
- نگهداری ماده ، مایع، عدد و طول در 1 تا 7 سالگی ، نگهداری وزن در 8 سالگی ، نگهداری مساحت در 8 تا 61 سالگی و نگهداری حجم در 66 سالگی شكل می گیرد .لازم به یاداوری است که تثبیت کمیت نیاز به توانایی نگهداری ذهنی دارد، نگهداری ذهنی نیز تابع بازگشت پذیری است، پایه بازگشت پذیری نیز سه نوع استدلال به شرح ذیل است .
دوره چهارم: مرحله عملیات صوری (Formal Operations)
این دوره، از دوازده تا پانزدهسالگی را شامل میشود. در این دوره، کودک بهتدریج توانایی تفكر بر حسب امور انتزاعی را کسب میکند و بر قوانین صوری مسلط میشود. بدین جهت این مرحله را مرحله عملیات صوری نام گذاشتند و اندیشههای نوجوانان در این مرحله از رشد، علاوهبر اشیاء محسوس، موارد احتمالی و فرضی را نیز شامل میشوند و لذا نوجوانان در این مرحله قادر میشوند، تفكر عملی مبتنیبر روش فرضیهای- قیاسی را به کار بندند. یعنی میتوانند به طرح فرضیه بپردازند و بدون نیاز به مراجعه به اشیاء محسوس، به وارسی فرضیه خود اقدام کنند. نوجوانان در این مرحله، درباره افكار و ذهنیات خود فكر میکنند و به همین جهت آرمانهایی برای خود و آیندهشان میسازند. نوجوان در این سنین میتواند در مقابل افكار و اظهار نظرهایی که مغایر با واقعیتهاست مخالفت و استدلال نماید.
ویژگی های مرحله عملیات صوری
- بزرگترین خصیصه فكری نوجوانان، ظهور بعد ممكن است.
- عملیاتی که در سطح صوری جداگانه و باناهمترازی تحقق یافته اند، در یك منظومه توحید می یابند و این چیزی است که شبكه نامیده می شود.
- تغییر ساختاری این مرحله را می توان در پنج ویژگی ذیل تقسیم کرد .
1- عملیات فرضی استنتاجی :
یعنی فرض کردن یك مساله و نتیجه گیری از ان .
2- منطق قضایا :
کودک از منطق جز و کل ( طبقه بندی ) به صورت پیشرفته ای استفاده می کند. روابط را می تواند به حالت انتزاعی بیان کند .
3- جداشدن شكل و محتوی از یكدیگر :
مثلا بدن حضور اشیا می تواند انها را طبقه بندی یا ردیف کند .
4- تناسب ها :
فكر انتزاعی نظام عملیات به توان 2 یا تناسب ها را تشكیل می دهد . در واقع عملیات منطقی عینی عملیات به حضوری به کار بسته می شوند، اما فكر صوری بین روابط ، » توان یك است. بدین معنا که مستقیما در مورد اشیا روابطی برقرار می سازد .
5- عملیات ترکیبی :
یكپارچگی و هماهنگی روان بنه های عملیات انتزاعی یا تشكیل شبكه، ترکیب فكر و عمل و نتیجه گیری از ان که نشان دهنده هوش انتزاعی و سازمان یافته است .
به اعتقاد پیاژه در این مرحله نوجوان به بالاترین سطح تعادل جویی نایل می گردد. گروه تغییر شكل های چهارگانه از چهار تغییر شكل همسان ( I ) معکوس ( N ) متقابل ( R ) و همبسته ( C ) که از تراکم N و C ، R حاصل می شود .
چند نكته درباره مراحل رشد شناختی
پیاژه رشد شناختی کودک را از دو جنبه مورد بررسی قرار می دهد جنبه ی روانی – اجتماعی و جنبه ی روان شناختی. منظور او از جنبه ی روان شناختی آن جنبه از رشد است که به طور خود به خودی ، یعنی صرفا در طی زمان رخ می دهد . مثال : رشد هوش .درواقع این مراحل بیانگر آن است که کودکان و نوجوانان چگونه می اندیشند ودر هر مرحله ازرشد چه دگرگونیهای فكری و شناختی در آنان پدید می آید .
- پیاژه، رشد ذهنی کودک و نوجوان را در چهار مرحله زیر تقسیمبندی میکند:
- دوره اول، مرحله حسی- حرکتی (Sensorie Motor)
مرحله حسی- حرکتی، از تولد تا دو سالگی را شامل میشود. در این مرحله، کودک نمیتواند دنیای خارج را در ذهن خود درونی سازد و لذا فعالیتهای شناختی او به اعمال حسی و حرکتی محدود میشود. پیاژه این مرحله را به شش مرحله فرعی تقسیم میکند:
مرحله فعالیت بازتابی؛ این مرحله که از تولد تا یكماهگی میباشد، شامل فعالیتهای خود به خودی و کلی ارگانیسم و همچنین بازتابهایی است که از فعالیتهای کلی ارگانیسم جدا شدهاند و در برخی موارد نیز فعالیت کارکردی عرضه میکنند. یعنی بازتابهایی که بهتدریج از بین نمیروند و یا به همان صورت اولیه باقی نمیمانند و در اثر تمرین رشد مییابند و موجب پیدایش الگوهای همسان ساز میشوند. مثلا در روز تولد، کودک نمیتواند پستان، یا پستانك را درست بمكد، اما به سرعت میآموزد که وضع لب و دهان خود را با آن منطبق کند و حتی بعدا میتواند با حرکت دادن سرو دهان آن را بیابد.
مرحله اولین واکنشهای دوری؛ این مرحله از حدود یك تا چهار ماهگی را شامل میشود. منظور از این اصطلاح آن است که، کودک پس از انجام یك عمل به صورت تصادفی، به تكرار آن میپردازد. مانند باز و بسته کردن انگشتان یا مكیدن انگشتان.
مرحله واکنشهای دوری ثانویه؛ این دوره نیز از چهار تا هشتماهگی را شامل میشود. در این مرحله، دومین واکنشهای دوری ظاهر میشوند. تفاوت این واکنشها با اولین واکنشهای دوری در این است که اینها عادتهای حرکتی را تغییر میدهند، نه بازتابها را و ضمنا این واکنشها علاوهبر بدن کودک، محیط را هم شامل میشوند.
یعنی کمتر بر بدن کوک متمرکزند و بیشتر متوجه محیط هستند و از اینرو به آنها واکنشهای ثانوی میگویند.
مثلا زمانیکه در این مرحله به کودک جغجغهای داده میشود، ابتدا نمیداند که تكان دادن آن تولید صدا میکند، اما بعد از آنكه آن را به تصادف تكان داد و صدای آن را شنید، به تكرار این عمل میپردازد.
مرحله هماهنگی طرحواره های ثانوی؛ این مرحله نیز از هشتماهگی تا دوازدهماهگی را دربر میگیرد. در این مرحله، دومین واکنشهای دوری هماهنگ میشوند. و طرحوارههای پیچیدهتری را به وجود میآورند که پیاژه آن
را طرحوارههای ثانویه مینامد. هماهنگی بین اعمال (طرحوارهها) به مرحلهای میرسد که کودک میتواند مانعی را برطرف کند تا به شیئ مورد نظر خود برسد، یا از طریق واسطه قرار دادن یك شیئ به هدف مورد نظر خود دست یابد.
مرحله سومین واکنشهای دوری؛ این مرحله نیز از دوازده ماهگی تا هیجده ماهگی را شامل میشود. در این مرحله، مفهوم بقاء شیئ در نزد کودک کامل میشود؛ یعنی اگر شیئی را از حوزه دید او دور سازیم، موجودیت آن شیئ برای کودک حفظ خواهد شد. یعنی شیئ پنهان شده را نه در محل اولیه، بلكه در هر جا که پنهان کنیم، در همانجا به دنبال آن خواهد گشت.
مرحله ابداع وسایل جدید از طریق فعالیتهای ذهنی؛ آخرین مرحله فرعی دوره حسی- حرکتی از هیجده ماهگی را شامل می شود. این مرحله، مرحله گذر به دوره بعدی است. در این دوره، کودک میتواند جنبه هایی از محیط را به صورت ذهنی بازنمایی کند. و قادر میشود وسایل جدید را نه تنها از راه آزمایش و خطای عینی و عملی، بلكه از راه ترکیبهای درونیشده که منجر به درک ناگهانی میشود، بیابد.
ویژگی های مرحله حسی حرکتی
- در مرحله حسی حرکتی چهار مقوله اصلی جهانی که کودک در ان زندگی می کند، یعنی شی ، فضا ، زمان و علیت به تدریج شكل می گیرد.
- تحول اخلاقی در سطح ناپیروی است .
- در پایان مرحله حسی حرکتی پایداری شی (بقای شی) به طور کامل در کودک شكل می گیرد. با توجه به اینكه مفهوم پایداری شی یا بقای جسم ، یكی از مفاهیم بسیار مهم در دیدگاه پیاژه است. ترتیب شكلگیری این مفهوم را از نظر پیاژه به شكل دقیق آن بیان می کنیم .
- بین 1 تا 2 ماهگی ، طفل شی که در میدان دید وی قرار دارد و حرکت می کند را دنبال می کند، اما هنگامی که از دید طفل خارج می شود، دیگر به دنبال ان نمی گردد .
- بین 2 تا 1 ماهگی که بین دیدن و گرفتن تا حدودی هماهنگی برقرار شده است، اگر شی را ببیند دست دراز می کند، اما اگر شی حتی در داخل دست خود طفل باشد، وی متوجه جریان نیست .
- بین 8 تا 61 ماهگی طفل به تدریج به وجود دایمی شی پی می برد . یعنی اگر شی را جلوی چشم کودک پنهان کنیم ، کودک به دنبال ان می گردد . به همین ترتیب و به تدریج اگر ان شی را در جای دیگری پنهان کنیم ، ابتدا فقط در جای اول به دنبال ان می گردد (خطاب جستجوی) ، اما به تدریج در مكان های بعدی نیز به دنبال ان می گردد . در طول زیر مرحله ششم ، یعنی از 69 تا 12 ماهگی ، مفهوم پایداری شی به صورت کامل در کودکان شكل می گیرد .
- از سویی گفته می شود مساله درک مفهوم شی ممكن است با اگاهی از خود ارتباط داشته باشد. به ازمایش مشهور ذیل دقت نمایید .
- روی بینی کودک 5 ماهه ای را قرمز می کنیم و اورا در مقابل ایینه قرار می دهیم . او به تصویر خود نگاه می کند و بعد سر خود را به اطراف می چرخاند . در 61 ماهگی اگر همین کار را تكرار کنیم ، او دست خودرا دراز می کند تا ایینه را لمس کند، سپس پشت ایینه را نگاه می کند، اما هنوز نمی داند تصویر خودش است. زیرا به دنبال کودک دیگری است. اگر این ازمایش در 11 ماهگی تكرار شود، کودک پس از نگاه کردن به ایینه ، بینی خود را با دست پاک میكند، یعنی به وجود خود پی برده است.
دوره دوم: مرحله تفكر پیش عملیاتی (Preoperational Thinking)
مرحله تفكر پیش عملیاتی پیاژه تا هفتسالگی را شامل میشود. علت نامگذاری این مرحله به پیش عملیاتی، آن
است که کودکان در این مرحله هنوز قادر به تفكر عملیاتی، یا تفكر منطقی نیستند. این مرحله دارای دو مرحله
فرعی به شرح زیر است:
1-تفكر پیش مفهومی (Preconceptual Thinking)
از حدود دو تا حدود چهارسالگی است. در ضمن این ؛ دوره، کودکان به اساس مفهوم آموزی دست مییابند. آنها طبقه بندی اشیاء را برحسب شباهت هایشان آغاز می کنند، اما از لحاظ مفاهیم شان مرتكب خطا میشوند؛ لذا به باور آنان همه مردان "بابا" و همه زنان "ماما" و همه اسباببازیها "مال من" هستند. منطق کودکان در این دوره از تحول نه قیاسی است، نه استقرایی، بلكه گاوها حیوانهای بزرگ چهارپا هستند. آن حیوان بزرگ و « : تمثیلی است. مثالی از این نوع استدلال چنین است.» چهارپاست؛ پس آن یك گاو است
2- تفكر شهودی (Intuitive Thinking)
از حدود چهار تا حدود هفتسالگی است. در ضمن این دوره، کودکان ؛ مسایل را به طور شهودی حل میکنند، نه بر طبق نوعی قانون و منطق. شاخصترین ویژگی تفكر کودکان این دوره این است که هنوز به مفهوم بقاء یا نگهداری ذهنی (Conservation) دست نیافتهاند. نگهداری ذهنی به صورت توانایی درک این مطلب تعریف شده است که شماره، طول، مقدار، یا مساحت اشیاء باقی میماند، صرفنظر از اینكه اشیاء به صورتهای مختلف به کودک نشان داده شوند. پیاژه، بر این مسئله یكسوگرایی نام می نهد، که به سبب ناتوانی کودک در نگهداشت عدد، اندازه و حجم پدید میآید. مثلا نمیتواند تشخیص دهد که یك کیلو آهن با یك کیلو پنبه برابر است.
بعضی از مولفین نیز این مرحله را مرحله پیش منطقی نام گذاری کرده اند و مرحله پیش عملیاتی به سه زیر مرحله تقسیم می کنند :
1. زیر مرحله شهودی یا درک مستقیم ( 1 تا 2 سالگی )
2. زیر مرحله شكل بندی راکد ادراکی ( 2 تا 5 سالگی )
3. زیر مرحله بین بینی یا مفصلی ( 5 تا 7 سالگی )
1- زیر مرحله شهودی یا درک مستقیم :
مهمترین مرحله تجهیز سازمان روانی به ابزار های جدید ذهنی است. در این زیر مرحله تغییرات در چهار زمینه
صورت می گیرد :
- کنش علامتی : سازمان روانی کودک مجهز به ابزار جدیدی به نام زبان می شود .
- کنش رمزی : کودک عمل یا شی را به عنوان مظهر یك عمل و شی که فعلا حاضر نیست ، به کار می برد .
- تقلید متفاوت : تقلید در غیاب الگو
- تصاویر ذهنی : شكل گیری تصاویر ذهنی
لازم به یادآوری است که کنش علامتی و کنش رمزی کنش های نمادی نامیده می شود .
2- زیر مرحله شكل بندی های راکد ادراکی :
- ادراک بر جنبه های ظاهری اشیا مبتنی است . در اینجا مفاهیمی از کمی و زیادی ، بزرگی و کوچكی ، دوری و نزدیكی به وجود می اید، منتهی تابع شرایط ادراکی می باشد. پیاژه از ازمون تخم مرغ ها و ازمون پیرمرد ها و عصاها و شیشه های اب نبات استفاده کرد .
3- زیر مرحله بین بینی یا مفصلی :
- حد فاصل بین شكل بندی های راکد ادراکی و بروز عملیات عینی است .
- بنابراین عملیات عینی در این مرحله به صورت ناتمام و ناقص انجام می گیرد. مثلا کودک نمی تواند به طور کامل عمل ردیف کردن تعدادی تیره چوب را از بزرگ به کوچك و یا بالعكس انجم دهد.
ویژگی های مرحله پیش عملیاتی
- مجهز شدن کودک به رفتار سمبولیك یا نمادی مانند زبان و کنش های رمزی ( وانمود سازی ) ، پیاژه معتقد است که زبان، انعكاس تفكر سمبولیك است. ( تحقیق با کودکان ناشنوا این مساله را تایید کرده است. )
- شكل گیری تقلید متفاوت یا تقلید در غیاب الگو.
- خود محوری یا خود مرکز بینی:
یكی از ویژگی های مهم و بارز در مرحله پیش عملیاتی است. خود محوری به این معنا است که کودک بین نقطه
نظر خود و نقطه نظر دیگری تفاوتی قائل نیست. در واقع کودک نمیتواند دیدگاه دیگران را در نظر بگیرد. تصور می کند جهانی که او می بیند همان جهانی است که دیگران نیز می بینند. کودک تصور می کند همه چیز در حول و حوش او اتفاق می افتد. نوعی فقدان تمایز بین واقعیت شخصی و واقعیت عینی مشهود است. یكی از مشهورترین ازمون های پیاژه برای اندازه گیری خود محوری کودکان، ازمایش سه کوه پیاژه است.
خود میان بینی یا خودمحوری به سه شكل مشاهده می شود:
1- خود محورهای مستقیم یا خود محوری های فضایی، زمانی و علی .
2- خود محورهای غیر مستقیم :
که در انها کودک مساله را با من خود در ارتباط می گذارد و عبارتند از :
- جاندار پنداری ( جان گرایی ) : اکثر کودکان معتقدند که همه چیز جان دارد. هر غیر جانداری را صاحب اراده و هوشیاری می دانند. جان پنداری به ترتیب زیر اصلاح می شود :
- تا سن 6 -7 سالگی کودکان معتقدند همه چیز جاندار است .
- تا سن 8 - 9 سالگی کودکان معتقدند هر چه حرکت می کند، جاندار است .
- تا سن 11 - 12 سالگی کودکان معتقدند هرچه خودش حرکت می کند، جاندار است .
- در سن 12 سالگی کودکان معتقدند که تنها موجودات زنده و نباتات جان دارند .
- تفكر جادویی نیز از ویژگیهای این مرحله است و در آن کودک تفكر را معادل عمل کردن می داند .
- واقع گرایی: برای کودکان اسم اشیا و انسان ها یك واقعیت است. خواب انها یك واقعیت است. بنابراین هم اسم بودن یعنی مثل هم بودن .
- رابطه ناقص بین علت و معلول، یعنی هرگاه دو واقعه در کنار هم اتفاق بیفتد، کودک ممكن است یك رابطه علت و معلولی بین انها قایل شود .
3- خودمحوری های اجتماعی که در رابطه با کاربرد قواعد در فعالیت ها است. مانند نپذیرفتن قواعد بازی از سوی کودکان این مرحله.
نكته قابل توجه اینكه پژوهش های اخیر ، مفهوم خود محوری پیاژه را مورد تردید قرار داده اند، زیرا بعضی شواهد نشان می دهد که همه کودکان این ویژگی ( خودمحوری ) را ندارند و می توانند دیدگاه دیگران را در نظر بگیرند.
یكی از ازمایش ها در این مورد ازمایش پلیس و پسر کوچولو است که در این ازمایش 81 درصد کودکان 2 ونیم الی 5 ساله توانستند نقطه نظر دیگری را نیز در نظر بگیرند.
دوره سوم: مرحله عملیات محسوس یا عینی یا ملموس Concrete Operations
این دوره از هشت سالگی تا یازده سالگی را شامل میشود. در این مرحله از رشد، فعالیت کودک در رابطه با محیط عینی و محسوس است. کودک توانایی انجام اعمال منطقی را کسب میکند، اما این اعمال را به امور محسوس و عینی میتواند انجام دهد، نه به امور فرضی و پدیدههای انتزاعی.
در این مرحله، برخلاف مراحل قبل، کودکان نیازی به انجام اعمال کوشش و خطا ندارند، بلكه میتوانند اعمال را پیشبینی کنند و نتایج آنها را از پیش حدس بزنند. با کمك علائم میتوانند امور مختلف را طبقه بندی و ردیف کنند، خواندن را یاد بگیرند، حساب کنند و بنویسند. ظرفیتهای شناختی این مرحله از رشد، به کودک اجازه
میدهد که ارتباط خود با دیگران را بهتر کند و اجتماعی تر شود. او میفهمد که دیگران اعتقادات و علایق و زمینه های ذهنی متفاوتی دارد. او میتواند خود را به جای دیگران بگذارد و حالت و احساس آنان را بفهمد. در این مرحله است که کودک اولین گفتوگوهای مستقل خود با دیگران را سازمان میدهد. این نوع گفتگو برای او همراه با فهم ایجاد ارتباط دوجانبه است. همچنین، او برای اولینبار قادر میشود که تا اندازهای جریانهای فكری خود را مرور کند.
ویژگی های عملیات عینی
- این مرحله ، مرحله بروز عملیات منطقی عینی ، تشكیل مفاهیم ، توانایی طبقه بندی ( مانند درون گنجی ها ) و ردیف کردن، تشكیل ساخت های مجموعه ای تفكر نسبی ( درک صفاتی مانند تاریكتر ، بلندتر و .... ) است .
- کودک قادر است عملیات ذهنی انجام دهد، تفكر استقرایی دارد، تفكر کودک مجهز به عمل بازگشت پذیری و نگهداری ذهنی می شود. منطق روابط ( رابطه جز و کل ) مستقر می شود.
- نگهداری ماده ، مایع، عدد و طول در 1 تا 7 سالگی ، نگهداری وزن در 8 سالگی ، نگهداری مساحت در 8 تا 61 سالگی و نگهداری حجم در 66 سالگی شكل می گیرد .لازم به یاداوری است که تثبیت کمیت نیاز به توانایی نگهداری ذهنی دارد، نگهداری ذهنی نیز تابع بازگشت پذیری است، پایه بازگشت پذیری نیز سه نوع استدلال به شرح ذیل است .
- استدلال این همانی
- استدلال عمل عكس
- استدلال جبران
- تمرکز زدایی نیز یكی از ویژگی های مرحله عملیات عینی است و این مفهوم بدین معناست که کودکان می توانند توجهشان را برجنبه های مختلف شی یا موضوعی به طور همزمان متمرکز کنند. انها می فهمند که اشیا بیش از یك بعد دارند .
- اصل هویت یكی از اصول منطقی است که براساس ان خصوصیات اصلی شی تغییر نمی کند .
- اصل تعادل نیز بیان می کند که اگر برابر با باشد و برابر با باشد ، پس برابر است با .
- درون گنجی نیز اصل منطقی است که نشان می دهد بین مقوله روابط سلسله مراتبی وجود دارد.
دوره چهارم: مرحله عملیات صوری (Formal Operations)
این دوره، از دوازده تا پانزدهسالگی را شامل میشود. در این دوره، کودک بهتدریج توانایی تفكر بر حسب امور انتزاعی را کسب میکند و بر قوانین صوری مسلط میشود. بدین جهت این مرحله را مرحله عملیات صوری نام گذاشتند و اندیشههای نوجوانان در این مرحله از رشد، علاوهبر اشیاء محسوس، موارد احتمالی و فرضی را نیز شامل میشوند و لذا نوجوانان در این مرحله قادر میشوند، تفكر عملی مبتنیبر روش فرضیهای- قیاسی را به کار بندند. یعنی میتوانند به طرح فرضیه بپردازند و بدون نیاز به مراجعه به اشیاء محسوس، به وارسی فرضیه خود اقدام کنند. نوجوانان در این مرحله، درباره افكار و ذهنیات خود فكر میکنند و به همین جهت آرمانهایی برای خود و آیندهشان میسازند. نوجوان در این سنین میتواند در مقابل افكار و اظهار نظرهایی که مغایر با واقعیتهاست مخالفت و استدلال نماید.
ویژگی های مرحله عملیات صوری
- بزرگترین خصیصه فكری نوجوانان، ظهور بعد ممكن است.
- عملیاتی که در سطح صوری جداگانه و باناهمترازی تحقق یافته اند، در یك منظومه توحید می یابند و این چیزی است که شبكه نامیده می شود.
- تغییر ساختاری این مرحله را می توان در پنج ویژگی ذیل تقسیم کرد .
1- عملیات فرضی استنتاجی :
یعنی فرض کردن یك مساله و نتیجه گیری از ان .
2- منطق قضایا :
کودک از منطق جز و کل ( طبقه بندی ) به صورت پیشرفته ای استفاده می کند. روابط را می تواند به حالت انتزاعی بیان کند .
3- جداشدن شكل و محتوی از یكدیگر :
مثلا بدن حضور اشیا می تواند انها را طبقه بندی یا ردیف کند .
4- تناسب ها :
فكر انتزاعی نظام عملیات به توان 2 یا تناسب ها را تشكیل می دهد . در واقع عملیات منطقی عینی عملیات به حضوری به کار بسته می شوند، اما فكر صوری بین روابط ، » توان یك است. بدین معنا که مستقیما در مورد اشیا روابطی برقرار می سازد .
5- عملیات ترکیبی :
یكپارچگی و هماهنگی روان بنه های عملیات انتزاعی یا تشكیل شبكه، ترکیب فكر و عمل و نتیجه گیری از ان که نشان دهنده هوش انتزاعی و سازمان یافته است .
به اعتقاد پیاژه در این مرحله نوجوان به بالاترین سطح تعادل جویی نایل می گردد. گروه تغییر شكل های چهارگانه از چهار تغییر شكل همسان ( I ) معکوس ( N ) متقابل ( R ) و همبسته ( C ) که از تراکم N و C ، R حاصل می شود .
چند نكته درباره مراحل رشد شناختی
- مراحل مختلف رشد شناختی مطرح شده توسط ژان پیاژه به لحاظ کیفی با یكدیگر تفاوت دارند. مقصود از تفاوت کیفی این است که دریافت کودک از خود و جهان و پیرامونش در مراحل مختلف رشد متفاوت است و مسلما نحوه برخورد با مسائل و تعبیر و تفسیر آنها نیز به اشكال مختلف صورت می گیرد.
- هر یك از مراحل مختلف رشد شناختی،ساخت و عملكرد خاص خود را دارد. این به معنی آن است که تحول فكری همه کودکان با نظم معین و در زمان نسبت ا معین ظاهر می شود و کودک نمی تواند بدون طی مرحله پیشین به مرحله بعدی وارد شود.
- دامنه زمانی تحول شناختی از یك مرحله به مرحله دیگر به تناسب وضعیت درونی کودک و شرایط محیط خارج متفاوت است.
- پیاژه مراحل مختلف رشد کودک را با توجه به پژوهش های گسترده ای که زمینه شكل گیری مفاهیم مختلف شناختی مفاهیمی همچون مكان، فضا، زمان، علیت، عدد، قانون و ... انجام داده و همچنین با توجه به نحوه تخیل و زبان آموزی، رفتار و اخلاق کودک بیان کرده است.