همواره در طول اطوار تاريخ، مرداني از تبار پاك پيامبران موجب فروغ زمان و زمين خويش گشته و به عنوان راويان حديث معصومان (ع)، روشني بخش عصر خويش شدند.
در ميان گنجينه ها و مفاخر شيعه، شخصيت كهكشان وار، حضرت علامه آيت الله سيد محمد حسين طباطبائي (ره) به قرن معاصر شرف بخشيده و كرسي علم و فرزانگي ايشان در حكمت، فلسفه، عرفان، تفسير و... مهد پرورش استثنائي ترين چهره هاي علم و تقوا گرديد.
اينك به بزرگداشت آن مفسر و فيلسوف عالي مقدار مشرق زمين مي رسيم، انوار تابناكش را از شعاع انديشه شاگرد و خلف راستينش؛ علامه فرزانه و حكيم متاله حضرت آيت الله جوادي آملي (دام ظله) كند و كاو مي نمائيم؛ استاد ارجمندي كه به اذعان بسياري از شاگردان علامه طباطبائي، شبيه ترين تربيت يافتگان در سيره علمي و عملي به استاد خويش مي باشند كه اكنون بازار نشر نيز به كتاب شريف «شمس الوحي تبريزي» با قلم ارجمند حضرت ايشان در تبيين سيره عملي و نظري علامه رحيل، مزين مي باشد.
ضرورت كند وكاو در قرآن
بحث پيرامون شخصيت والاي حضرت علامه آيت الله حاج آيت الله سيد محمد حسين طباطبائي (قدس سره) جز در پيرامون قرآن كريم و عترت طاهرين (ع) ممكن نيست. زيرا شخصيت حقيقي انسان كامل راهمان علوم و معارف قرآن و عترت و عمل به احكام اين دو وزنه وزين تشكيل مي دهد. اگر ما قرآن و عترت طاهرين (عليهم الصلاه) را خوب شناختيم، كساني كه عمري در خدمت اين دو وزنه وزين بودند، شناخته مي شوند.
درباره قرآن كريم اينچنين از رسول گرامي (ص) رسيده است كه: من اراد العلم فاليثور القرآن. اگر كسي بخواهد به حقيقت علم بار يابد، بايد درباره قرآن كريم كند و كاو كند. تثوير قرآن، ايجاد ثوره و شكوفايي و شورش درك درباره فرهنگ قرآن، اين زمينه نيل به عالي ترين علم است. و باز در حديث ديگر اينچنين رسيده است كه: اثيروا في القرآن فان فيه علم الاولين والاخرين (1). اثاره كنيد، كند و كاو كنيد، بشورانيد، شكوفا كنيد قلوب و مغزهاي خود را با علوم قرآني، زيرا در قرآن، علم اولين و آخرين آمده است.
اين حديث مرسل هم در لسان العرب و هم بخشي از آن در مجمع البحرين مرحوم طريحي آمده است. و هم بيش از آن و پيش از آن در نهايه ابن اثير آمده و هم در كنز العمال و هم در قوت القلوب ابوطالب مكي و هم در بحث هاي پاياني شرح اصول كافي و مفاتيح الغيب مرحوم صدرالمتألهين آمده است و بعد در سخنان شاگردان ايشان؛ مرحوم فيض در المهجه البيضاء آمده است. چه در كتاب هاي عرفاني، چه در كتاب هاي اخلاقي،چه در كتاب هاي لغوي و احياناً در كتاب هاي روائي اين دو حديث ذكر شده است كه من أراد فاليثور القرآن و هم چنين اثيروا القرآن فان فيه العلم الاولين والاخرين.
اثاره كردن همان است كه وجود مبارك اميرالمومنين (ع) در وصف انبياي الهي اينچنين فرموده است كه: يثيروا لهم دفائن العقول (2). انبياء (ع) براي اهداف فراواني آمدند كه يكي از برجسته ترين اهداف و رسالت هاي آنها برانگيختن گنجينه هاي دلهاي مردم است. دفينه هاي عقلي، دفينه هاي فطري را اينها اثاره مي كنند و شكوفا مي كنند. ثوره و انقلاب فكري و فرهنگي ايجاد مي كنند. اگر كسي عمري را در خدمت قرآن كريم به سر برد، علوم اولين و آخرين در كنار سفره اي كه اين مرد بزرگوار در كنار آن سفره آرميده است.
مرحوم علامه طباطبائي جزو نوادر كساني بود كه عمري را در كنار مائده و مأدبه قرآن كريم گذراند. قهراً به نوبه خود روح و ريحانه از علوم اولين و آخرين درك كرده است. البته هر كسي به اندازه هستي خود از آن علوم طرفي مي بندد. سالت اوديه بقدرها (3) و امام معصوم و اهل بيت كه از همه حقائق قرآني باخبرند. آنها مي توانند باقر علوم اولين و آخرين باشند. و اما ديگران هرگز به اين مقام منيع بار نمي يابند.
از وجود مبارك اميرالمؤمنين (ع) سؤال كردند: آيا چيزي از وحي نزد شما هست يا نه؟ فرمود: نه، مگر اينكه ذات أقدس اله فهم تازه اي از قرآن كريم به بنده اي عطا كند؛
مرحوم استاد علامه طباطبايي در تفسير الميزان اين حديث نوراني را نقل مي كند، بعد مي فرمايند: اين از غرر روايات و احاديث ماست. پيام اين حديث آن است كه اهل بيت(ع) هر معناي ابتكاري را كه از خود ارائه كرده اند، در كنار سفره قرآن قرار داشتند و از آن جا طرفي بستند. و اين هم از راه وحي و الهام نصيب اهل بيت عصمت و طهارت و به آنها وحي شده است. به آنها الهام شده كه چنين مطلبي در قرآن تعبيه شد و ذخيره اي در قرآن پيش بيني شد.
مطلب بعدي كه مرحوم علامه طباطبايي در خدمت قرآن قرار داشتند و از قرآن مدد گرفته اند، اين است كه؛ نظر شريفشان اين است كه: قرآن كريم، ذات أقدس اله را بين الرشد مي داند. بحثي درباره اصل اثبات ذات أقدس اله نمي كند. مي گويد: قرآن كريم خدا را غني عن الاثبات مي داند. لذا هيچ جا سخن از اثبات هويت مطلق نيست. حتي آن آياتي كه سخن از اثبات خالق است، ام خلقوا من غير شيء ام هم الخالقون(4)، آن آيات درباره اثبات خالق است كه خالقيت، اسمي از اسماي حسناي آن هويت مطلقه است. وگرنه اصل هويت مطلق و اصل ذات، مفروغ عنه است. به هيچ وجه قابل اثبات نيست، چه اين كه به هيچ وجه قابل انكار هم نيست.
در تأييد بيان شريف مرحوم علامه طباطبايي (قدس سره) مي شود آن حديث نوراني را كه مرحوم كليني(رض) در كتاب قيم كافي آورد، نقل كرد. آن روايت اين است كه از معصوم (سلام الله عليه) نقل كرد: معروف عند كل جاهل. خداوند نه تنها عارف بكل مجهول، بلكه معروف عند كل جاهل(5). خدا پيش هر بنده خدانشناسي معروف است. خداوند پيش هر ملحدي معروف است. خداوند پيش هر كافر و مشركي معروف است. هيچ كس نيست كه خدا را نشناسد، و بتواند انكار كند. زيرا خدا حق محض است و حقيقت صرف، انكارپذير نيست. روي اين بيان هيچ برهاني در اول تا آخر الميزان اقامه نمي كنند براي اثبات هويت مطلق، مگر به عنوان تبع. زيرا مي گويند: قرآن كريم اصل ذات را مفروق مي داند. و درباره اسماء و صفات او سخن مي گويد.
مطلب ديگري كه علامه طباطبايي(رض) غواصانه وارد درياي قرآن و عترت شدند و ماهرانه گوهرهايي را از درون اين دريا برآوردند، اين است كه قرآن حقوق انسانيت را تفسير، تبيين، تشريح و تعليم مي كند؛ همان طوري كه ديگر فرهنگ ها حقوق انساني را تدوين كرده اند. منتها محور اصلي حقوق بشر در نزد بشر حيات و زندگي است. لكن حقوق اصلي بشر در نزد وحي الهي، حق توحيد است. يعني قرآن آن اصلي ترين حق جامعه را حق توحيد مي داند. فردي كه موحد نيست، حيات ندارد. جامعه ملحد بي روح است و مرده است. ولي كتاب هاي بشري كه درباره تدوين قوانين بشر سخن مي گويد، مهم ترين حق را حق حيات مي داند. سائر حقوق از قبيل عدل و مواسات و مساوات و حريت و مانند آن را زير مجموعه حق زندگي مي داند. ولي قرآن كريم طبق استنباط علامه طباطبايي(رض) حق اصلي جامعه بشري راحق توحيد مي داند. و سائر عقايد و اخلاق و بحث هاي فقهي و اخلاقي و حقوقي را زير مجموعه حق توحيد معرفي مي كند. بر همين روال تفسير الميزان را ادامه مي دهند.
علامه طباطبايي غواص درياي قرآن
بنابراين اولين گامي كه علامه برداشتند اين بود كه در درياي قرآن غواص شدند. غوص كردند، نه غرق شدند. عده اي وارد دريا شدند، غرق شدند و خبري از آنها نمانده است. يا چيزي نفهميدند، يا گمراه شدند، يا اگر چيزي فهميدند و راهي را طي كردند، نصيب خودشان شد. فرق غواص و غريق اين است كه غريق به دريا مي رود و چيزي از دريا نصيب او نمي شود و اما غواص وارد دريا مي شود، از دريا طرفي مي بندد و براي ديگران ره آورد فراواني دارد. علامه طباطبايي از نوادر مفسراني بود كه غواصانه وارد درياي قرآن شد، ماهرانه گوهرشناسي كرد و قادرانه گوهرها را عرضه كرد و براي ديگران ره آورد فراواني آورد.
چون همواره قرآن را با عترت طاهرين هماهنگ مي ديد و هماهنگ تفسير مي كرد. و انس با اين تفسير نشان مي دهد كه علامه طباطبايي در هنگام معنا كردن آيات، روايات را در نظر داشتند. زيرا در بحث هاي تفسيري يكي از محتملاتي كه با روايات مطابق است ذكر مي كنند، بعد مي گويند: كما سيجيء. وقتي به بحث روائي رسيدند؛ بحث كوتاهي دارند، مي گويند: كما تقدم. يعني در بحث تفسيري روايات را ملحوظ داشتند. در بحث روائي قرآن را اصل قرار مي دادند كه اين روايات بايد بر قرآن كريم عرضه بشود.
الفاظ قرآني، مجاز يا حقيقت
مطلب بعدي كه از ويژگي هاي علامه طباطبايي بود؛ البته ممكن بود اين حرف را ديگران هم گفته باشند، اما نتوانستند خوب از عهده اش برآيند. يا او را مستدل كنند، يا در زمينه چنين سخني مستقيم باشند، اين است: كه آيا اين الفاظي كه در قرآن كريم آمده به عنوان نور و ظلمت، حيات و ممات، اين معناي تشبيهي و كنائي و استعاره اي است يا معناي حقيقي؟ يعني اينكه قرآن كريم مؤمن را داراي نور مي داند و داراي حيات، كافر را مظلم مي داند و او را در ظلمت فرو رفته مي داند و مرده مي داند، آيا اين حرف ها مجاز است يا حقيقت؟ دو نظر را ايشان ذكر مي كنند، بعد مي فرمايند: اينها افراط و تفريط است. يك نظر آن است كه اينگونه الفاظ؛ معاني تشبيهي، استعاره اي و كنايه اي شان مراد است.
يعني اگر در آيه الكرسي آمده است: الله ولي الذين امنوا يخرجهم من الظلمات الي النور والذين كفروا اوليائهم الطاغوت يخرجونهم من النور الي الظلمات(6)؛ اين ظلمت و نور تشبيه است. يعني ايمان را تشبيه به نور كردند، كفر را تشبيه به ظلمت كردند، علم و استدلال و برهان را تشبيه به نور كردند، جهل و طغيان و مانند آن را تشبيه به ظلمت كردند. زيرا همانطوري كه نور، راه را نشان مي دهد و انسان را نجات مي دهد، اينگونه از علوم و معارف راه را نشان مي دهند و انسان را از جهنم نجات مي دهند. و همانطوري كه در ظلمت و تاريكي و تيرگي سقوط هست، در كفر و جهل و شرك و الحاد هم سقوط هست. اين تشبيه است، نه تحقيق. گروه ديگر مي گويند به اينكه: اين الفاظ معاني دارد، ولي ما دسترسي به آن معاني نداريم و علمش را به اهلش واگذار مي كنيم. اين فوق طاقت بشر و عقل اوست.
مرحوم علامه مي فرمايند: اينها افراط و تفريط است. ما بايد در دو مرحله كاملا راه را طي كنيم. مرحله اول اينكه در قبال اين الفاظ، يك معاني و حقائقي هست. يعني اينكه خدا فرمود: مؤمنين داراي نورند، حقيقت است. كفار داراي ظلمت اند، حقيقت است. اينكه فرمود: مؤمنين زنده اند، حقيقت است. اينكه فرمود: كفار مرده اند، حقيقت است. فرمود به اينكه: لينذر من كان حيا و يحق القول علي الكافرين(7). در اين آيه سوره مباركه ياسين، خدا كافر را در مقابل زنده قرار داد و زنده را در مقابل كافر. نفرمود: يك عده كافر! فرمود: يك عده زنده اند، يك عده كافر. آنها كه زنده اند، وحي الهي در آنها اثر مي گذارد. آنها كه كافرند، وحي الهي در آنها اثر نمي گذارد. اين تقابل نشان مي دهد كه مؤمن زنده است و كافر مرده. پس حيات و ممات، نور و ظلمت، اينها معاني حقيقي اند. حقيقتي دارند غير از تشبيه. يعني مؤمن غير از درك مفاهيم و درك صور ذهني، حقيقتي دارد كه آن حقيقت، نور است. مؤمن غير از درك علوم و معارف، حقيقتي دارد كه آن حقيقت حيات است. كافر غير از عدم درك مفاهيم، گرفتار مرگ است و گرفتار ظلمت.
پس مطلب اول آن است كه اين الفاظ، حقائقي در پشت پرده اينهاست و حقيقتي براي نور هست، غير از نور حسي. حقيقتي براي حيات است غير از حيات محسوس بدني.
مطلب دوم آن است كه استعمال اين الفاظ در آن حقائق مجاز است يا نه؟ يعني حالا كه ثابت شد غير از درك مفهومي و غير از علوم ذهني يك حقيقت ديگري است به نام نور و حيات، آيا استعمال حيات در حيات معنوي حقيقي است، نظير استعمال حيات در حيات حسي؟ آيا استعمال نور در نور حقيقي، حقيقت است، نظير استعمال نور در نور حسي شمس و شمع و مانند آن يا نه؟ در اينجا هم مي فرمايد: آري، استعمال حيات در حيات معنوي حقيقت است، همانطوري كه استعمال حيات در حيات حسي حقيقت است. استعمال نور در نور معنوي حقيقت است، همانطوري كه استعمال نور در نور حسي حقيقت است. و اگر خدا مؤمن را تحت ولايت خود قرار داد، واقعا مؤمن، نوراني مي شود. با چشم دل مي بيند آنچه را كه ديگران نمي بينند و با گوش جان مي شنود آنچه را كه ديگران نمي شنوند. و با شامه جان استشمام مي كند آنچه را كه ديگران نمي بويند. اگر يعقوب(س) گفت: اني لأجد ريح يوسف لولا أن تفندون(8)، يعني در درون انسان يك شامه اي است كه از فاصله هشتاد فرسنگي و مانند آن بوي يوسف را مي شنود. همانطوري كه يك شامه اي در درون آدم هست، يك باصره اي در درون آدم هست، يك سامعه اي در درون آدم هست كه گوشه اي از اسرار اين جوارح دروني در عالم رؤياي صادق روشن مي شود. اگر در عالم رؤياي صادق اينها روشن شد، در حالت مناميه كه انسان بيدار است و با اين معارف مأنوس است هم روشن خواهد شد.
بنابراين غير از حيات حسي، حيات معنوي است. و استعمال حيات در حيات معنوي حقيقت است، چنان كه استعمال حيات در حيات حسي حقيقت است و غير از نور حسي، نور ديگري است به نام نور معنوي و استعمال نور در نور معنوي حقيقت است، همانطوري كه استعمال نور در نور معنوي حقيقت است.
تفسير آيات با آيات
مرحوم علامه طباطبايي چون اين معارف را از نزديك فراهم كرده است، در حقيقت از خود سخن مي گفت. اين چنين نبود كه با مفاهيم مانوس باشد؛ و برداشت ديگري كه ايشان از قرآن كريم دارند، مي گويند به اينكه: گاهي انسان عام و خاص قرآن را، مطلق و مقيد قرآن را كه كنار هم مي گذارد، مي بيند كه قرآن از مطلق به تنهائي يك پيام مي فرستد. از مطلق در قبال مقيد و با مقيد كه تقييد شده است يك پيام ديگري. از عام به تنهائي يك پيام دارد. از عام باخاص پيام ديگري. غالب اين موارد را برتعدد مطلوب حمل مي كنند، نه بر وحدت مطلوب. در خصوص مسائل فقهي كه وحدت مطلوب شد، اصل وجوب براي خاص است يا براي مقيد.
و اما اصل مسلوبيت براي مطلق و عام هست؛ مي فرمايند به اينكه: اين جمله نوراني قل الله ثم ذرهم في خوضهم يلعبون(9)، مي شود از الله به تنهائي يك معنا استفاده كرد. قل الله، از ثم ذرهم يك معنا استفاده كرد. في خوضهم معناي سوم استفاده كرد. يلعبون معناي چهارم استفاده كرد. از چهار مقطع، چهار مرحله استفاده مي كنيم. اين گونه از معارف را در قرآن كريم ايشان كاملا استنباط مي كند. و نظر شريفشان اين است كه يكي از روش هاي محمود و ممدوح اهل بيت(ع) در تفسير قرآن، همان تفسير آيات به آيات است، كه قرآن مثاني است. آيات قرآن گرايشي با يكديگر دارند و اهل بيت در اثر ارجاع بعضي آيات به آيات ديگر بهترين تفسير را ارائه كردند. لذا خودشان اين راه را برگزيدند.
شيوه علامه در تبيين سوره ها
مطلب ديگري كه در تفسير علامه طباطبائي هست آن است كه: ديگران اين راه را طي كردند كه آيا فلان سوره مكي است يا مدني؟ قبل از هجرت است يا بعد از هجرت؟ ترتيب سور و ترتيب آيات را تا حدودي بررسي كردند كه كدام سوره قبل نازل شد و كدام سوره بعد. سور مكي قبل از سور مدني است. اما آن چندين سوره كه در مكه نازل شد، كدام يك قبل ازديگري است؛ و آن سور فراواني كه در مدينه نازل شد، كدام يك از اينها قبل است و كدام يك از اينها بعد. اين راه مكي و مدني، قبل از هجرت و بعد از هجرت، ترتيب سور و ترتيب آيات راه هائي است كه ديگر مفسران پيمودند.
راهي كه علامه طباطبائي در ثناياي تفسير نوراني شان ارائه كردند، اين است. طبقات سور راهم بازگو كردند. يعني مي فرمايند: چندين سوره است كه يك طبقه خاص را تشكيل مي دهند. يعني چهار سوره يا پنج سوره در يك شرائط خاصي نازل شد، فضاي مخصوصي داشت، در آن فضاي مخصوص در اين محورها سخن مي گفتند. اين پنج سوره يا شش سوره كه در طي مثلا چند سال نازل مي شد، يك طبقه خاصي را تشكيل مي دهد. و آن چند سوره ديگر كه از سال مثلا پنجم به بعد نازل شد، يك طبقه مخصوصي را نشان مي دهد. كه مثلا چندين سوره در فصل بعدي جزء طبقه دوم است. اين طبقات سور را ايشان با بحث جامعي كه بين سور هست ارزيابي مي كنند.
يعني مثلا اگر فرض بفرمائيد بيست تا سوره در مكه، در طي چند سال نازل شد؛ مي بينند آن چند سوره اول گذشته ازويژگي هاي خاص، يك اصل جامع دارند. آن پنج سوره دوم، گذشته از ويژگي هاي مخصوص، يك اصل جامع ديگري را ارائه مي كنند. آن جامع شناسي، قدر مشترك يابي زمينه تشكيل طبقات سور است. كه اين را هم اين بزرگوار از انسي كه در خدمت قرآن كريم با اين كتاب نوراني داشتند، ارائه كردند. و خود چون مودب بودند به ادب الهي هيچ كسي را با طعن و طنز نمي آزردند. تحمل مي كردند، ولي تحميل نمي نمودند. مي گويند: ادب قرآن كاملا مشهود است.
مثلا، فجعله كعصف ماكول(10) را عده اي طرزي معنا كردند كه مي فرمايند: اين با ادب صاحب قرآن هماهنگ نيست. در جريان او كل الذي مرعلي قريه(11)، آنجا مي فرمايد: ذات اقدس اله آن شخص را كه راكب بود با حمار او كه مركوب بود، هر دو را اماته كرده است. اما ادب قرآن اين است كه نمي گويد: او را، فاماته و مركوبه يا اماتهما. نام راكب و مركوب را يكجا نمي برد. مي فرمايد: فاماته الله مائه عام(12). با اين كه مركوب او را هم اماته كرده است، به دليل اينكه بعدها فرمود: و انظر الي حمارك كيف ننشذها و نكسوها لحما(13).
ضرورت بهره گيري از ادب قرآن
اين يك انسان مودب است كه طعم ادب را چشيده است و ظرائف ادبي را از قرآن كريم بهره مي برد. مي گويد: خداوند هر دو را اماته و هر دو را احياء كرده است، اما در بيان بين راكب و مركوب جمع نكرد تا ادب محفوظ بماند. در احياء بين راكب و مركوب جمع نكرد، در اماته هم به شرح ايضا. مي بينيد همان طوري كه يك انساني كه ادبيات عرب بلد است، وقتي به خدمت قرآن مي رود سعي مي كند لطائف ادبي را از قرآن استفاده كند؛ يكي كسي كه حكمت و كلام بلد است، سعي مي كند
از لطائف حكمت و كلام قرآن كريم طرفي ببندد، نه اينكه حكمت و كلام خود را تحميل كند؛ يك كسي كه مؤدب است به ادب الهي، آن وقتي كه به قرآن كريم بار يافت، در كنار اين مائده و مأدبه نشست، آدب را از قرآن دريافت مي كند، پيام آدب را مي شنود؛ اين بسيار كار هنرمندانه اي است.
در تعريف ادب گفتند: آن ظرافت فعل و ظرافت قول و ظرافت نوشتار را مي گويند (ادب). از عباس عموي پيغمبر(ص) و سؤال كردند: انت اكبر ام رسول الله؟ آيا تو بزرگتري يا پيغمبر؟ گفت: هو اكبر و انا اسن. او بزرگتر است، ولي سن من بيشتر. يك طرز ظريف سخن گفتن به نام ادب است. يكي كسي كه مؤدب باشد، يعني آفرينش اش ظريف باشد، سنت و سيرتش ظريف باشد؛ چنين انساني ظرفيت ادب پروري او زياد است، و ظرفيت ادب يابي او هم زياد. او وقتي ظرفيت ادب يابي اش زياد بود، ان هذه القلوب اوعيه فخيرها اوعاها(14)، وقتي به خدمت قرآن كريم مي رود اينگونه از آداب را هم ياد مي گيرد. در برخي از ظرائف ادبي برخي بزرگان اهل تفسير آمده است كه ادب مهماني اين نيست كه شما مهمان را به پيش غذا ببريد، بلكه غذا را بايد پيش مهمان برد. آن ادب را از اين تعبير اديبانه قرآن كريم ياد گرفته اند كه وقتي براي ابراهيم مهماني آمد، او غذائي حاضر كرد، خدا نفرمود: فقربهم اليه. يعني غذا را در يك اتاق ديگر حاضر كردند، مهمان ها را به غذا نزديك كردند، پيش غذا بردند. بلكه فرمود: فقربه اليهم. غذا را پيش مهمان آوردند. اين ادب كه از قرآن كريم نشأت مي گيرد، يك انسان ظريف استفاده مي كند. خيلي ها اين آيه را مي خوانند، اما نحوه پذيرائي از مهمان را ياد نمي گيرند! ولي وقتي يك اديب ]اديب به معناي مؤدب به آداب الهي[ به خدمت اين آيه آمد، چنين برداشت مي كند كه ادب پذيرائي از مهمان و بزرگ آن است كه غذا را پيش او ببرند، نه او را پيش غذا ببرند. از تشريفات كم كردن، بر ادب افزودن، اين جزء آداب ديني است.
به هر تقدير علامه طباطبائي كه وارث علوم ديگران بود، مورث علوم آيندگان است. بسياري از معارف قرآن و عترت، حكمت و كلام و عرفان را از سلف صالح فراگرفت، به خلف فالح رساند و هنوز بسياري از ره آوردهاي ايشان همچنان مجمل است كه نياز به تفصيل دارد. همچنان متن است كه نياز به شرح دارد، و همچنان ناگفته است كه نياز به گفتار و نوشتار دارد. كه اميدواريم ذات أقدس اله امت اسلامي را موفق بدارد از بركات اين تفسير و تفاسير ديگر، از بركات اين عالم رباني و علماي رباني ديگر، از بركت اين شاگرد ثقلين و بركات شاگردان ديگر ثقلين (قرآن و عترت) استفاده هاي سرشار ببرند.
