امتحان و آزمایشهای الهی در قرآن

[نورا]

[h=2][/h]

امتحان و آزمایش انسان ها از سوی خداوند متعال از سنت های الهی است كه در واقع هدف ابتدایی از خلقت انسان هم این دو عنصر بوده است. قرآن كریم می فرماید:


الم ـ أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَكُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ: آیا مردم پنداشتهاند كه با گفتن این كه ایمان آوردیم رها میشوند و هرگز مورد آزمایش قرار نمیگیرند؟
وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْكاذِبِینَ 1 : ما امتهایی را كه پیش از آنان بودند، آزمایش كردیم، خدا راستگویان و دروغ گویان را كاملاً میشناسد.


مسألهی امتحان و آزمایش، از جمله مسائلی است كه در قرآن مجید، روی آن، زیاد تكیه شده و مطالب مربوط به آن با تعبیرهای مختلف، مانند: «فتنه»، «بلاء»، «تمحیص»، «تمییز» و «امتحان» وارد شده است، و با مراجعه به «المعجم المفهرس» از طریق این مواد، میتوان به اهمیت و عنایت قرآن به موضوع امتحان و آزمایش پی برد.


مسأله آزمایش الهی در قرآن به دو صورت مطرح گردیده است: گاهی به صورت كلی و این كه افراد در كشاكش زندگی، مورد آزمایش قرار میگیرند و محك امتحان، راستگو را از دروغگو جدا میسازد، و گاهی دیگر، به صورت ملموس و عینی، و با تشریح سرگذشت امتهای پیشین كه مورد آزمایش قرار گرفتهاند و گروهی رفوزه و گروهی نیز پیروز شدهاند.
​

 

[نورا]

حقیقت امتحان پیوند خاصی با اموری دارد كه به وسیلهی آنها تحقق میپذیرد و از این امور میتوان به شرح زیر نام برد:
1ـ ممتحن یا امتحانگری كه فرد یا گروهی را به امتحان میكشد.
2ـ امتحان شدهای كه در قلمرو آزمایش قرار میگیرد.
3ـ وسائل امتحانی كه آزمایش، به وسیلهی آنها انجام میپذیرد و حقیقت به وسیلهی آنها آشكار میگردد.
4ـ انگیزهای كه فرد امتحانگر به خاطر آن دست به امتحان میزند.
​

 

[نورا]

و هر چهار مسأله در قرآن، در ضمن آیاتی وارد شده است. اینك به شرح مختصر مباحث چهارگانه میپردازیم:
1ـ ممتحن كیست؟!
از آنجا كه بحث ما دربارهی آزمایشهای الهی است، قهراً ممتحن خدا خواهد بود كه بندگان خود را در آزمایشهای مختلی قرار میدهد، و در آیه 155 سورهی بقره با جمله (ولنبلونكم) و در آیات دیگر به ممتحن بودن خود تصریح میكند و به خاطر روشن بودن مطلب در اینجا توقف زیادی نمیكنیم، چیزی كه هست، ممتحن بودن خدا، خود بحث انگیز است و پرسش زیر را به دنبال دارد و آن این كه آن كس دست به آزمایش میزند كه از حقیقت امر آگاه نباشد و خدای آگاه از درون و برون بندگان، واقف بر غیب و شهادت، چه نیازی به آزمایش دارد پاسخ این سئوال در بحث چهارم كه به عنوان «انگیزههای امتحان» مطرح میشود خواهد آمد.
​

 

[نورا]

2ـ آزمایش شدگان

امتحان شدگان، بندگان الهی هستند كه از درون بلوغ تا لحظهی مرگ در بوته آزمایشهای مختلف قرار میگیرند، و برخی پیروز، و برخی دیگر با شكست از صحنهی امتحان خارج میگردند.

گاهی قرآن از یك آزمایش عمومی كه متوجه تمام بندگان خدا میگردد نام میبرد و میفرماید: «أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَكُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ»2: آیا مردم گمان كردند همین كه گفتند ایمان آوردیم رها میشوند و در بوته آزمایش قرار نمیگیرند.


آیات در زمینه آزمایشهای عمومی بیش از آن است كه در این جا منعكس گردد.
گاهی قرآن از یك رشته آزمایشهای خصوصی پرده بر میدارد كه متوجه اشخاص و طائفه معینی بوده است، و این موضوع یك رشته از قصص و داستانهای قرآن را تشكیل میدهد و تشریح این نوع از آزمایشها بر عهده كتابهایی است كه قصص قرآن را گرد آوردهاند و ما به طور اشاره به بعضی موارد آنها، از این موضوع میگذریم.
​

 

[نورا]

1ـ ابراهیم خلیل الرحمان:


قرآن دربارهی وی میفرماید: «وَ إِذِ ابْتَلى إِبْراهِیمَ رَبُّهُ بِكَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّی جاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِماماً»3 : بیاد آر زمانی را كه خداوند ابراهیم را با یك رشته امور آزمایش كرد و او نیز به خوبی از عهده آنها برآمد، و به او گفت من ترا پیشوای مردم قرار میدهم.


2ـ داود، پیامبر بزرگ بنیاسرائیل:


او با طرح سؤالی از جانب دو نفر كه مشروح آن در سورهی ص آیههای 23 ـ 24 وارد شده است مورد آزمایش قرار گرفت و قرآن در این مورد میفرماید: «وَ ظَنَّ داوُدُ أَنَّما فَتَنَّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَ خَرَّ راكِعاً وَ أَنابَ»4 : داود تصور كرد كه ما او را در بوتهی امتحان قرار دادیم از خداوند جهان طلب آمرزش كرد و به ركوع افتاد و به خدا روی آورد.


3ـ سلیمان فرزند حضرت داود:


او نیز مانند پدرش داود به طور خصوصی مورد آزمایش قرار گرفت و قرآن به این حقیقت در آیه زیر تصریح میكند: «وَ لَقَدْ فَتَنَّا سُلَیْمانَ وَ أَلْقَیْنا عَلى كُرْسِیِّهِ جَسَداً ثُمَّ أَنابَ»5 ما سلیمان را آزمایش كردیم و جسد مردهای را بر تخت او افكندیم آنگاه او به سوی خدا بازگشت.
​

 

[نورا]

قرآن از طوایف و گروههایی كه مورد آزمایش قرار گرفتهاند نام میبرد، مانند:
4ـ قوم صالح:
این گروه از پیامبر خود درخواست كرد كه از طریق اعجاز شتری از كوه، بیرون آید، خداوند، به درخواست آنان به عنوان آزمایش پاسخ مثبت گفت، قرآن به این حقیقت در آیه یاد شده در زیر، اشاره میكند و میفرماید: «إِنَّا مُرْسِلُوا النَّاقَهِ فِتْنَهً لَهُمْ فَارْتَقِبْهُمْ وَ اصْطَبِرْ6 : ما به عنوان آزمایش شتری برای آنان میفرستیم، تو مراقب باش و صبر را پیشه خود ساز.


5ـ سپاهیان طالوت:


طالوت به سرپرستی گروهی از بنیاسرائیل مأمور گردید كه ستمگر زمان خود «جالوت» را سركوب كند، وی وقتی با سپاهیان خود از نهری كه میان اردن و فلسطین قرار دارد عبور میكرد، از جانب خدا مأمور گردید كه پآیه صبر و استقامت سربازان خود را بیازماید، از این جهت گفت: هر كس از این آب بخورد از من نیست و آن كس كه از آن جز یك كف نخورد، از من است، در این موقع گروهی رفوزه و گروه كمی از امتحان درآمد، و همان گروه از امتحان درآمده بودند كه در موقع مقابله با ستمگر زمان به نام «جالوت» گفتند: «كَمْ مِنْ فِئَهٍ قَلِیلَهٍ غَلَبَتْ فِئَهً كَثِیرَهً»: چه بسا گروه كمی كه به صبر و استقامت مجهز بودند، بر گروه زیادی پیروز شد.
قران جریان امتحان این گروه را در سورهی بقره آیههای 245 ـ 262 بیان كرده است.


6ـ حضرت موسی


موسی بن عمران از دوران تولد، تا روزی كه دیده از جهان بربست در بوته آزمایشهای مختلف قرار گرفت و قرآن بسیاری از مایههای آزمایش او را یاد كرده است، قرآن پس از بازگویی آنها، به موسی خطاب میكند و میفرماید: «وَ فَتَنَّاكَ فُتُوناً فَلَبِثْتَ سِنِینَ فِی أَهْلِ مَدْیَنَ ثُمَّ جِئْتَ عَلى قَدَرٍ یا مُوسى»7: ما تو را با آزمایشهایی آزمودیم آن گاه در میان مردم مدین اقامت گزیدی اكنون به مقام نبوت رسیدی.
​

 

[نورا]

7ـ آزمایش مسلمانان در جنگ احزاب


آیاتی از سورهی احزاب (آیههای 9 ـ 27) بیانگر اجمالی جنگ خندق است، جنگی كه قرآن كریم آن را آزمایش سخت مؤمنان میداند و میگوید: «هُنالِكَ ابْتُلِیَ الْمُؤْمِنُونَ وَ زُلْزِلُوا زِلْزالاً شَدِیداً8 : در آنجا افراد با ایمان مورد امتحان قرار گرفتند (و افراد ضعیف الایمان) سخت متزلزل شدند. ورود سپاه دشمن آنچنان رعب و ترسی در دل افراد ایجاد كرد كه قرآن از آن جمله زیر یاد میكند: «وَ إِذْ زاغَتِ الْأَبْصارُ وَ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَناجِرَ وَ تَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا9 : «آن گاه كه چشمها حیران شده و جانها به گلو رسید و به وعده خدا گمانهای مختلفی شد.»


در این موقع افراد حاضر بر دو دسته تقسیم شدند، گروهی با سمپاشی و ایجاد تزلزل در ایمان و افكار سپاهیان قصد فرار از معركه در سر پروراندند و آنان همان كسانی بودند كه میگفتند: «ما وَعَدَنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ إِلاَّ غُرُوراً»10 وعده خداوند و پیامبر او فریبی بیش نبود، ولی گروهی دیگر كه با ایمان راسخ گام به میدان نبرد نهاده بودند وقتی چشمهای آنان به سپاهیان دشمن افتاد، گفتند: «هذا ما وَعَدَنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ صَدَقَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ ما زادَهُمْ إِلاَّ إِیماناً وَ تَسْلِیماً»11 گفتند: این همان جنگی است كه خدا و رسول او به ما وعده داده است و جز ایمان و انقیاد بر آنان، چیزی نیفزود.


3ـ ابزار آزمایشهای الهی


در آیه 155 سورهی بقره، ترس و گرسنگی، زیانهای مالی و جانی و كمبود میوهها، ابزار آزمایش معرفی شده است، در حالی كه وسائل آزمایش، منحصر به این امور نیست و در آیههای دیگر، ثروت و فرزند، مایه آزمایش معرفی شدهاند، چنان كه میفرماید: «وَ اعْلَمُوا أَنَّما أَمْوالُكُمْ وَ أَوْلادُكُمْ فِتْنَهٌ»12: بدانید: مالها و فرزندان شما مایه امتحان میباشند و باز میفرماید: «لَتُبْلَوُنَّ فِی أَمْوالِكُمْ وَ أَنْفُسِكُمْ13؛ دربارهی اموال و جانهایتان امتحان میشوید.


در آیه دیگر خواب پیامبر به عنوان وسیله آزمایش معرفی شده است، چنان كه میفرماید: «وَ ما جَعَلْنَا الرُّؤْیَا الَّتِی أَرَیْناكَ إِلاَّ فِتْنَهً لِلنَّاسِ14: خوابی را كه برای تو نشان دادیم مایه امتحان برای مردم شد.
​

 

[نورا]

1عنكبوت / 2 ـ 3.
2. عنكبوت / 1.
3. بقره / 124.
4. ص / 24.
5. ص / 34.
6. قمر / 27.
7. طه / 40.
8. احزاب / 11.
9. احزاب / 10.
10. احزاب / 12.
11. احزاب / 22.
12. انفال / 28.
13. آل عمران / 186.
14. اسراء / 60.

 

[صدرالمتالهین]

ممنون عالی بود