&& گنبدهای نمکی ایران &&

ناجی دلها

معاون مدیریت
پرسنل مدیریت
"معاونت مدیران"
ﮔﻨﺒﺪ ﻧﻤﮑﯽ ﮐﺮﻣﻮﺳﺘﺞ، لار


محمد ابراهیم عفیفی

نام انگلیسی: Karmostaj Salt Dome

نام فارسی : گنبد نمکی کرموسنج

گنبد نمکی کرموستج در موقعیت جغرافیایی N273325 E542924 در استان فارس واقع است. يكي از جالب ترين و قابل دسترس ترين گنبدهاي نمكي لارستان، گنبدنمكي كرموستج است.اين عارضه طبيعي كه در فاصله قريب 28 كيلومتري جنوب شرقي شهر لار است قابليت دسترسي به آن از طريق جاده آسفالته لار- بندرلنگه مي باشد. اين ساختار نمكي با روندي كاملاً متفاوت از روند چين خوردگي هاي منطقه حالتي شمالي جنوبي داشته كه دقيقاً در محل خمش طاقديس گچ دريال جنوبي اين طاقديس برونزد يافته است. شكل ظاهري گنبد در حال حاضر به صورت بيضوي نه چندان متقارن بوده كه ماكزيموم قطر بزرگ آن با 8 كيلومتر و قطر كوچك آن به صورت نامنظم، به طور متوسط قريب 5 كيلومتر بوده و روند شمالي جنوبي قريب 5 1 لار) از لحاظ توپوگرافي گنبد را مي توان به / مساحتي قريب 45 كيلومتر مربع را اشغال مي كند.(شكل توپوگرافي 50000 دو بخش مرتفع و پست تقسيم كرد. كانون شمالي اين بيضوي مركز فشردگي بوده و بخش مرتفع گنبد را شامل مي شود. انواع كانی ها و بلورهای آذرين و دگرگونی
اين نوع جاذبه در گنبدهاي نمكي بيشتر مورد توجه گردشگران علمي و متخصصين علوم زمين مي باشد بيشترين تمركز اين نوع سنگ ها در بخش شمال غربي گنبدنمكي در دره حد فاصل بين گنبدنمكي و طاقديس گچ مي باشد . سنگ ها يي با منشأ آذرين در درون گنبدنمكي به دو صورت دورني و بيروني تشكيل يافته اند سنگ ها و بلوك هاي عظيمي كه با بافتي ريز مشخص شده اند، نشان دهنده عدم زمان كافي جهت تشكيل بلورهاي آن ها است لذا شايد به توان گفت كه چنينسنگ هايي به صورت بسيار سريع در سطح ظاهر شده و سريع سرد گرديده اند كه فرضيه انفجاري بودن گنبد نمكي را تقويت مي كند.
در برخي از بلوك هاي آذرين نيز خطوطي ديده مي شود كه مي توان تناوبي بودن زمان تشكيل آن ها را حدس زد بيشتر اين سنگ ها به صورت گدازه هاي طنابي قابل رديابي است.و برخي از سنگ ها حاصل قطعات ريزدانه اي انفجارات آتشفشاني است كه آگلومراهاي آتشفشاني را ايجاد كرده اند. انواع كاني هاي آذرين در منطقه ديده مي شود از جمله انواع توف ها- انواع پگماتيت ها- سرپانتين- خانواده آلژيسيت ها اما جالب ترين كاني كه مي توان مورد بحث قرار داد مسكوويت ها است به عنوان آخرين كاني تشكيل شده در فرآيند سرد شدن سنگ هاي آذرين و هم چنين كاني كوارتز كدر، در رابطه با كوارتز كدر بايد گفت كه اين كاني يك كاني با منشأ دروني است قاعدتاً كوارتز بايد بي رنگ و نسبتاً شفاف باشد ولي كوارتز كدر طي فرآيند سرد شدن در قسمت هاي دورني با مواد راديواكتيو در ارتباط بوده و از شفافيت آن كاسته شده و به كدر شدن آن مي انجامد. اين پديده ارتباط بين گنبد نمكي و مواد راديواكتيو يا در واقع منشأ گيري بسيارعميق گنبد نمكي را تقويت مي كند.از عمده ترين شرايط تشكيل دگرگوني دو پديده فشار و حرارت است به نظر مي رسد كه اكثر سنگ هاي دگرگون شده حاشيه گنبد نمكي تحت هر دو پديده فشار و حرارت دگرگون شده اند اشكال ايجاد شده در سنگ هاي دگرگوني چين و شكن هايي در آن ها ديده مي شود كه با توجه به مقدار نيرو و درجه حرارت اشكال خاصي را ايجاد كرده و برخي مواقع در يك قطعه سنگ چين خوردگي هاي لامينه اي به وضو ح ديده مي شود .
بيشتر بلوك هاي عظيم آذرين موجود در بخش شمال شرقي گنبد اين وضعيت به خود گرفته اند.

انواع كانی های رسوبی و تبخيری
اساساً گنبدهاي نمكي از دو بخش هسته و سنگ پوش تشكيل مي شود. سنگ پوش گنبدها داراي انواع كاني هاي رسوبي از جمله گچ ها، مارن ها، آهك ها و ماسه سنگ مي باشدو بخش هسته معمولاً مملوازكاني نمكي است در گنبدنمكي كرموستج بخش مرتفع كه قسمت برونزد يافته هسته است، پوشيده از كاني هاي نمكي و بخش پست كه حاصل جريان يافتن زبانه گنبدنمكي به سمت دشت كرموستج مي باشد شامل انواع كاني هاي رسوبي و به ويژه تبخيري ها، گچ و ژيپس مي باشد. تنوع رنگ ها در كاني هاي رسوبي پديده اي متحيرانه و شگفت انگيز است. مارن هاي خاكستري مايل به بنفش، هماتيت هاي قرمز رنگ، ليمونيت هاي زرد رنگ، انواع اكسيدها و هالوژن هاي رنگي در كنار بلورهاي سفيد رنگ جذابيت ويژه اي به گنبدنمكي براي جلب ژئوتوريسم داده است.

اشكال نفوذی آذرين رخنمون شده
گنبدنمكي مجموعه اي است مخلوط از سنگ هاي آذرين، رسوبي و دگرگوني هر چند كه نظريه هاي اخير لايه بندي بودن آن بيشتر مورد تأكيد قرار داده ولي خاطر نشان بايد كرد، كه هر سه نوع فرآيند شكل زايي ساختماني در گنبدنمكي كرموستج قابل بررسي است. در مورد سنگ هايي با منشأ ماگمايي مي توان گفت كه علاوه بر قطعات عظيمي كه در حين صعود گنبدنمكي از پي سنگ جدا شده، اشكال آذرين دروني نيز در منطقه قابل رديابي است. شكستگي هاي زياد داخل گنبدنمكي به صورت ريفتي عمل كرده و مواد مذاب ماگمايي را به داخل رسوبات تبخيري گنبدنمكي تزريق نموده است در حال حاضر به علت تفاوت جنس بين سنگ هاي نفوذي با سنگ ها ي اوليه اين مواد نفوذي به صورت برجسته درقسمت هايي از منطقه به وضوح ديده مي شود. از مهمترين اشكال ايجاد شده مي توان از سيلهاي برونزد يافته، دايك ها و نك ها صحبت كرد طي بازديدي كه از حاشيه جنوبي زبانه نمكي انجام گرفته وجود چندين نك و دايك برونزد يافته در دشتي نسبتاً هموار كه احتمالاً دشتي است فرسايشي و هم چنين مسيل هاي موازي با طبقات رسوبي در دامنه جنوب شرقي .( به وضوح ديده مي شود

دگر شیبی
مهمترين پديده ژئومورفولوژيكي بخش مرتفع پديده دگرشيبي مي باشد. دگرشيبي يعني قرار گرفتن دو لايه رسوبي با شيبهاي مختلف بر روي يكديگر كه معمولاً اين دو لايه با زاويه اي يكديگر را قطع مي كنند. وجود دگرشيبي معمولاً حاكي از وقوع فعاليت هاي تكتونيكي در فاصله بين رسوب گذاري دو لايه است(شايان، 1369 ). در زون زاگرس پديده دگر شيبي را در دو قسمت به وضوح مي توان ديد يكي در بين سازند بختياري و سازندهاي زيرين آن و ديگري در گنبدهاي نمكي(سازند هرمز)، در بازديد هاي انجام گرفته از گنبد نمكي جالب ترين بخشي كه به توان از پديده دگرشيبي سخن به ميان آورد حاشيه جنوبي دهانه ورودي غار نمكي دو سو مي باشد در اين قسمت بلورهاي نمك با سنگ پوش مارني خود با يك زوايه دگرشيبي تند مشخص مي شود.

ژئومرفولوژی اقليمی
غار نمكی
غارهاي نمكي يكي ديگر از جلوه هاي تماشايي گنبدنمكي كرموستج است. اين غارها كه بر اثر انحلال رسوبا ت نمكي ايجاد شده در جاي جاي گنبد ديده مي شود. معمولاً داخل اين غارها بلورهاي زيباي نمك به صورت استلاكتيت و استلاگميت نيز وجود دارد. يكي از غارهايي كه در جذب ژئوتوريسم براي منطقه مي تواند مناسب باشد غار دوسو است .اين پونور در حد فاصل بخش مرتفع و بخش پست گنبد قرار دارد غار دوسو بنا به اصطلاح محلي داراي دو دهانه بوده و در ارتفاع 780 متري ازسطح دريا قرار دارد. دهانه اي از آن به دشت كرموستج و دهانه ي ديگر به سمت گنبد نمكي باز مي شود. اگر از طرف دشت به طرف گنبد حركت كنيم دهانه ورودي به شكل بيضوي بوده كه قطر بزرگ آن 6 متر و قطر 3 متر مي باشد. طول غار قريب 50 متر و پهناي غار حدود 7 متر كه در قسمت خروجي به 15 متر مي رسد .
كوچك آن 5 ژئومرفولوژي ديناميكي فعال همواره باعث تغيير شكل در غار مي شود و پديده فرسايش همواره اشكال خاصي را ايجاد كرده است. در درون غار دو محدوده از انباشت بلوك هاي ريخته شده از سقف قابل ديد است كه در فاصله حدود 18 متري ورودي غار مي باشد. گوشه هايي از ديواره و سقف غار پوشيده از نمك تبخيري و رسوبي مي باشد كه به صورت صفحه اي نمك در آن جا رسوب داده است. و وششي سفيد رنگ را براي سقف غار ايجاد كرده است .اي ن پوشش كه جداي از ليتولوژي بلور نمك است در واقع استالاكتيت هاي ضعيفي است كه به علت قدرت بيشتر به صورت صفحه اي ديده مي شود. از جالب ترين فرآيند ژئومرفولوژي قابل مشاهده در غار رسوبات آبرفتي به جاي مانده، مي باشد كه اشكالي تراس مانند را ايجاد كرده است. اين تراس ها از نظم خاصي پيروي نكرده و شمارش دقيق آن ها متصور است. با اين وجود آثار 7 مرتبه تغيير در بستر آبراهه جريان يافته در غار قابل رديابي است.ليتولوژي ديواره غار متفاوت بوده و دو جنس كاملاًچشمگيري يكي كنگلومرايي و ديگر نمك بلوري مي باشد رديابي اين ليتولوژي و هم چنين چين هاي ايجاد شده در باندنمكي بسيار آسان نبوده زيرا كه اكثر سقف غار توسط درز و شكاف ها و شكستگي ها نظم خود را ازدست داده است سقف غار در ورودي با ليتولوژي نمكي در سمت چپ و ليتولوژي كنگلومرايي در سمت راست مشخص مي شود اما در خروجي بلورهاي نمك در هر دو سمت ديده مي شود و رسوبات كنگلومرايي و مارني به صورت يك باند در وسط نمك ها ديده مي شود.در بخشي از ديواره هاي غار روند چين خوردگي را مي توان رديابي كرد اما به علل مختلف رديابي فوق چندان دقيق نمي تواند صورت گيرد اين چين خوردگي به صورت لامينه اي با تنا وبي از لايه هاي نازك با ناخالصي هاي رنگي ديده مي شود و بيشتر چين خوردگي در جنس نمك رخ داده است مابقي قسمت ها ي غار از تشكيلات مارني و كنگلومرايي پوشيده شده است. انرژي حاصل از گنبد نمكي در غار دائماً در حال آزاد شدن است و با .( كمي دقت مي توان صداهاي ناشي از آزاد شدن انرژي پتانسيل را شنيد.
اشكال قارچی
از ديگر اشكال فرسايشي زيبا در گنبد نمكي دودكش جن يا گرز ديو است. دامنه شرقي بخش مرتفع گنبد حالت مضررس و پر شيب دارد تا آن جا كه اكثر دامنه ها شيبي قائم و تند دارند كه صعود از آن را متصور مي سازد. شرايط اقليمي و جنس نرم بر روي اين دامنه ها بريدگي هاي شديد ايجاد كرده است. كه به مض ررس كر دن هر چه بيشتر آن دامنه ها كمك مي كند. در شرايط خاص در كنار اين دامنه ها اشكال به جاي مانده و شواهد اقليمي از جمله دودكش جن را مي توان رديابي كرد. رديابي اشكال قارچي شكل در روي گنبد نمكي با توجه ژئومرفولوژي فعال آن، چندان آسان نيست اشكالي تقريباً مشابه به اشكال قارچي در همه جاي گنبد مي توان در حال حاضر مشاهده كرد. كلاهك اشكال قارچي منطقه تماماً يكسان و بيشتر از جنس گچ و مارن هاي بسيار محكم است اما ساقه قارچ از مارن هاي سست و مملو از نمك ساخته شده است. در قسمت ساقه، رسوبات به صورت ورقه هاي نازك و پوستي شكل از بدنه به دلايل اقليمي جدا شده و به نازك
شدن هر چه بيشتر ساقه منجر مي شود. به احتمال قوي منشأ ايجاد شده اين چنين اشكالي در منطقه فرآيند بادي نبوده بلكه ( عامل مهم فرسايش آبي و ليتولوژي منطقه و به صورت بسيار ضعيف فرآيند بادي نقش داشته است.
دامنه هاي پلكانی
اشكال موجود در هر ناحيه تابعي است از موقعيت ساختماني، جنس، شرايط اقليمي چشمگيرترين اشكال مربوط به ژئومرفولوژي ديناميك بر روي دامنه ها گسترش يافته است. مثلاً در دامنه غربي بخش مرتفع گنبدنمكي، وضعيت پلكاني ديده مي شود ارتفاع هر پله حدوداً 5 متر و تقريباً حالتي قائمه دارد و كف پله ها با شيب نسبتاً آرام محيطي مناسب براي . ايجاد انواع و اشكال انحلالي از جمله دولين ها، اوولاها و آون ها و چاه هاي طبيعي فراهم كرده است.

حركات دامنه ای
تكتونيك نمك باعث گسل خوردگي هاي شديد در منطقه شده است اين گسل در دامنه شرقي گنبد بر روي طاقديس گچ موثر افتاده و يكي از دامنه ها كه مستعد به حركات دامنه اي مي باشد را فعال كرده است و يك جريان سنگي را ايجاد كردهاست، اين جريان به صورت يك نيم دايره كامل بوده كه هم چنان از قسمت هاي بالاتر در حال پيشروي است و بلوك هاي عظيم سنگي جدا شده از پي سنگ در آن در حال لغزيدن هستند وجود گسل خوردگي ها و نفوذ آب هاي سطحي از طرفي و آب هاي نفوذي خود طاقديس، باعث تقويت هر چه بيشتر اين حركت دامنه اي شده است در گوشه شرقي اين دايره به تبعيت از خط گسله پوشش گياهي قوي را مي توان ديد رديابي سه گسل در محدوده اين حركت آسان است.
دامنه شرقي با شيب تند خود، آبراهه هاي منشعبه از آن در موقع ورود به دشت يك باره انرژي خود را از دست داده و قدرت حمل مواد رسوبي كاهش يافته لذا ناچار به رسوبگذاري مواد حمل كننده خود پيدا مي كنند و از طرفي ديگر با توجه به اقليم اكثر آبراهه ها فقط تا پاي دامنه آب دهي داشته لذا در محدوده شرقي گنبد همچون محدوده غربي يك گستره اي از مخروط افكنه ها قابل رديابي است اين گستره مخروط افكنه اي به طور كلي مي توان به دو محدوده با رسوبات حاصل از فرسايش گنبد نمكي و رسوبات غير گنبد نمكي از هم تفكيك كرد. حد فاصل بين دو محدوده خصوصاً در بخش شرقي با يك 7 متر مشخص مي شود. از عمده ترين حركات دامنه اي قابل مشاهده بر روي گنبد انو اع / ترانشه مرتفع با ارتفاع حدود 30 ريزش ها است ليتولوژي خاص گنبد نمكي امكان فرسايش و وازدگي بسيار فراهم كرده است .در پاي اكثر دامنه ها رسوبات حاصل از فرسايش اشكال مثلثي شكل خاصي را ايجاد كرده كه رأس مثلث به سمت ارتفاع و قاعده آن به سمت نواحي پست است اين اشكال علاوه بر ليتولوژي خاص خود، بيشتر توسط فرآيند جاذبه شكل گرفته اند تبعيت از ميزان انرژي، در رأس اين اشكال رسوبات ريز و به سمت قاعده بر ميزان حجم و وزن رسوبات افزوده مي شود. رسوبات لغزيده شده به سمت پايين دقيقاً با توجه به ميزان وزن خود و تاثيرات انرژي جاذبه بر روي آن ها، موقعيت مي گيرند و به مجردي كه اين فرآيند تغيير يافت موقعيت آن ها نيز تغيير مي كند اين اشكال نشان گر فعاليت شديد در دامنه هاي تند و هم چنين جنس و ليتولوژي متفاوت در يك دامنه است. خراش ايجاد شده بر روي دامنه هايي كه مخروطهاي واريزه اي در زير آن تشكيل شده جوان بوده و نشانگر تغذيه هر چه بيشتر مخروطها مي باشد.
بدلندها
در بخش پست و شيب دار گنبد نمكي بدلندها تمركز يافته است. در اين محدوده كه منطبق است با زبانه گنبد نمكي بدلندها از وسعت زيادي برخوردارند. بدلندهاي اين ناحيه غالباً به علت وجود مارن زياد و هم چنين رگبارهاي شديد منطقه به وجود آمده اند و در داخل آن ها ريل و گالي هاي زيادي مشاهده مي شود. به طور كلي مي توان گفت كه بدلندهاي اين ناحيه نسبتاً قديمي هستند و قلل آن ها تقريباً گنبدي شكل است. و دره هايي نسبتأ عميق دارند پس نشان مي دهد كه اين بدلندها مراحل تكاملي خود را گذرانده اند. اين بدلندها به علت شيب زياد و نداشتن رطوبت و هم چنين داشتن مقدار زيادي آهك فاقد هر نوع پوشش نباتي است.

كویر نمكی
اكثر آبراهه هاي دامنه هاي جنوبي بعد از پيچ و خم زياد در قسمت پست گنبد به همديگر متصل مي شود و بعد از طي مسيري كوتاه از گوشه حد فاصل بين قسمت مرتفع و پست با جريان يافتن به سمت شرق به طرف دشت كرم وستج زهكشي مي شود و در آن جا هم با گرفتن انشعاباتي از حاشيه شرقي بخش پست به قسمت شمال شرقي دشت كرمستجزهكشي شده و در آن جا تشكيل يك كوير را مي دهد. كوير حاصله تقريباً به شكل دايره اي نا منظم بوده و در ارتفاعي حدود 705 متري از سطح دريا قرار دارد اين كوير به طور متوسط مساحتي قريب 425 % كيلومترمربع را به خود اختصاص مي دهد كه سطح مركز آن عاري از پوشش گياهي و در اطراف به صورت اندك از علف ها و بوته هايي پوشيده است. اين كوير به نظر مي رسد از نوع سديومي است سر تا سر سطح كوير رسوبات بسيار ريزدانه پوشانيده هر چند كه اين كوير توسط چند گنبد نمكي محاط شده، ولي در واقع عامل اصلي تشكيل آن سرشاخه هاي منشأ گرفته از گنبد نمكي كرموستج و سرشاخه هاي كوچك جريان يافته از يال جنوبي طاقديس گچ است.اين سرشاخه ها اكثراً به سمت كوير زهكشي نمي شود و به جز تعداد اندك مابقي سرشاخه ها به سمت رودخانه جريان يافته در گوشه شرقي دشت كرم وستج هدايت مي شود. در فصول پرآبي سطح كوير به صورت يك درياچه مشخص مي شود اگر ميزان آب زياد باشد به صورت سرريز از محدوده كوير خارج و به سمت مسيل اصلي دشت كرموستج زهكشي مي شود اين مسيل با طي مسافتي و انشعاب گرفتن . از كوهستان هاي اطراف در نهايت به سمت دشت علي آباد زهكشي مي شود.

چشمه ها
از ميان مارن هاي پاي گنبد چندين چشمه جاري مي باشد كه آبراهه هاي متعددي به آن ملحق مي شوند. در اطراف مسير حركت آب چشمه ها كه دبي آن ها در حدود 2 ليتر در ثانيه است نمك هاي سفيد رنگ گل كلمي شكل گرفته است . آب چشمه پس از طي مسافتي در حدود 100 متر خشك مي شود.در نيمه غربي بخش مرتفع چندين سرچشمه نمكي بادي متفاوت مشاهده ميشود. چشمه هاي موجود در اين دره برخي مستقيماً از گنبد تغذيه شده و بر روي يال مربوطه جريان داشته لذا به تبعيت از آن حالتي پرشيب و تند آبي به خود مي گيرند. ولي چشمه هاي جريان يافته در بستر دقيقاً اين قضيه را مشخص نمي كنند كه از گنبد زهكشي شده است و يا جاي ديگر، ولي ذرات ريز نيكل و منيزيوم موجود در آب چشمه كه در كف دره جريان دارند نشانگر تغذيه از گنبد نيز مي باشند. آب پس از خروج و طي چند متر جريان بر روي بستر، شوره هاي نمكي را تشكيل داده است كه به صورت يك لايه سرتا سر مسير جريان آب را مي پوشاند . نمك ها ي ايجاد شده شكلي بسيار جالب تحت عنوان شكوفه هاي نمكي بر روي آب ايجاد مي كنند. كه اگر لايه اي از نمك ايجاد شده
برداشت شود جريان آب در زير آن مشاهده مي شود. در بخش پست و شيب دار گنبد نمكي نيز دو چشمه مجاور هم ظهور يافته اند كه اين چشمه ها در حالت هايي نسبت به سطح منطقه مرتفع تر بوده و خروجي چشمه ها به صورت آبشار مانند است شايد عمده ترين دليل اين پديده وجود شكستگي و هم چنين تغذيه اين چشمه ها فقط توسط دامنه مسلط دانست.


30e26008-09db-4372-b8bb-a9dc457f581a.jpg


3a2164cf-4dd6-49a5-b1b3-b0e9d0df085d.jpg


127116e3-0f74-4fcb-b4e6-19dea9530983.jpg

bfd0fe94-b2d4-4a1a-af66-4df07950e5bc.jpg

ae74cc9e-b94a-4cf1-8acf-2aeaffcebbbf.jpg
 

ناجی دلها

معاون مدیریت
پرسنل مدیریت
"معاونت مدیران"
کوه نمک بربالا، لار

نام انگلیسی: Barbala Salt Dome

نام فارسی : گنبد نمکى بربالا

گنبد نمکى بربالا در موقعيت جغرافيايى N2730 تا N2733 شمالى و E5441 تا E5444 شرقى در مرز استان هرمزگان واقع شده است. ارتفاع فوق العاده زياد استوک نمک بر بالاى طاقديس مرتفع هورمد و عدم توسعه نمکير بر روى يال هاى طاقديس نشان دهنده يک گنبد نمکى جوان است و از طرفى حجم قابل قبول اکسيدهاى قرمر رنگ آهن در تاپ گنبد که در تصاوير ماهواره اى ديده مى شود پتانسيل گنبد را بالا مى برد. دسترسی به این گنبد از طریق جاده ارتباطی لار به بندرهباس امکانپذیر است. گنبد نمکی بربالا در 50 کیلومتری شرق شهرستان لار واقع شده است.
 
بالا