حقیقتی در مورد نامه اعمال
یکی از مراحل حسابرسی ارائه پرونده اعمال است. بر اساس آیات و روایت، تمام اعمال، رفتار، سخنان، حرکات و حتی نیتهای انسان ثبت و ضبط میشود: «إِنَّا نَحْنُ نُحْیِی الْمَوْتَى وَنَکْتُبُ مَا قَدَّمُوا وَآثَارَهُمْ وَکُلَّ شَیْءٍ أحْصَیْنَاهُ فِی إِمَامٍ مُبِین»؛ «آرى ماییم که مردگان را زنده مىسازیم و آنچه را از پیش فرستادهاند با آثار [و اعمال]شان درج مىکنیم و هر چیزى را در کارنامهاى روشن برشمردهایم» .(۱)
بر اساس برخی آیات نه تنها اعمال و نتایج آنها، بلکه اندیشهها و تدبیرهای نیمه شبها نیز ثبت و ضبط میشود: «وَ یَقُولُونَ طَاعَةٌ فَإِذَا بَرَزُواْ مِنْ عِندِکَ بَیَّتَ طَآئِفَةٌ مِّنْهُمْ غَیْرَ الَّذِی تَقُولُ وَاللّهُ یَکْتُبُ مَا یُبَیِّتُونَ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ تَوَکَّلْ عَلَى اللّهِ وَ کَفَى بِاللّهِ وَکِیلًا»؛ «و مىگویند فرمانبرداریم ولى چون از نزد تو بیرون مىروند جمعى از آنان شبانه جز آنچه تو مىگویى تدبیر مىکنند و خدا آنچه را که شبانه در سر مىپرورند مىنگارد پس از ایشان روى برتاب و بر خدا توکل کن و خدا بس کارساز است».(۲)
همچنین فرشتگان خداوند هر سخنی را که انسان بر زبان میآورد و حتی اسرار نهانی و نجواهای او را مینویسند: «إِذْ یَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّیَانِ عَنِ الْیَمِینِ وَعَنِ الشِّمَالِ قَعِیدٌ ƒ مَا یَلْفِظُ مِن قَوْلٍ إِلَّا لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ»؛ «آنگاه که دو [فرشته] دریافتکننده از راست و از چپ مراقب نشستهاند [آدمى] هیچ سخنى را به لفظ درنمىآورد مگر اینکه مراقبى آماده نزد او [آن را ضبط مىکند] ».(۳)
بیشک نامه عمل انسانها در آخرت از سنخ کتاب و دفتر دنیوی نیست و اینگونه نیست که ثبت و ضبط رفتارهای انسان از راه نوشتن صورت بپذیرد؛ زیرا در این صورت کتابی که در بردارنده اعمال عمر یک انسان است، کتابی بسیار پرحجم خواهد بود که به آسانی قابل مطالعه نیست؛ در حالی که بر اساس روایات اعمال انسان در نامه عمل چنان ثبت میشود که با نگاهی میتوان بر آنها آگاهی یافت. افزون بر این خط و رسمهای معمولی قابل انکار است، در حالی که بر اساس آیات و روایات خطوط نامه عمل قابل انکار نیست.(۴)
حقیقت نامه عمل
برخی معتقدند نامه عمل کنایه از نفس آدمی است که آثار اعمال او بر آن نقش میبندد. بر اساس این تفسیر هر چیزی را که انسان با حواس خود ادراک کند، اثری در روحش باقی میگذارد و همه آن آثار در صحیفه ذات و خزانه مدرکاتش گرد میآیند. همچنین هر کار خوب یا بدی را که انسان انجام میدهد، هر اندازه ناچیز باشد، در صفحه ضمیرش نوشته میشود؛ به ویژه آنها که به صورت هیئات و صفات در نفس رسوخ کرده و به صورت خلق راسخ و ملکه نفسانی درآیند. همینها موجب خلود انسان در ثواب یا عقاب الهیاند، بنابراین نامه عمل هر انسان کتاب روح اوست.(۵)
فرشتگان خداوند هر سخنی را که انسان بر زبان میآورد و حتی اسرار نهانی و نجواهای او را مینویسند: «إِذْ یَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّیَانِ عَنِ الْیَمِینِ وَعَنِ الشِّمَالِ قَعِیدٌ ئ’ مَا یَلْفِظُ مِن قَوْلٍ إِلَّا لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ»؛ آنگاه که دو [فرشته] دریافتکننده از راست و از چپ مراقب نشستهاند [آدمى] هیچ سخنى را به لفظ درنمىآورد مگر اینکه مراقبى آماده نزد او [آن را ضبط مىکند]
تا وقتی در این دنیا هستیم، این کتاب پیچیده و بسته است؛ ولی با مرگ گشوده میشود و موانع برطرف میگردد. در آن روز است که به انسان گفته میشود: «لَقَدْ کُنتَ فِی غَفْلَةٍ مِّنْ هَذَا فَکَشَفْنَا عَنکَ غِطَاءکَ فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ»؛ «[به او مىگویند] واقعا که از این [حال] سخت در غفلت بودى و[لى] ما پردهات را [از جلوى چشمانت] برداشتیم و دیدهات امروز تیز است».(۶)
برخی دیگر معتقدند نامه اعمال در بردارنده اعمال و حقایق آنهاست، نه خطها و نوشتههایی که طبق قرارداد و اصطلاح بر مفاهیم معینی دلالت دارند. چنانکه در آیات بسیاری به این مطلب اشاره شده است: «یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُّحْضَرًا وَ مَا عَمِلَتْ مِن سُوَءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَهَا وَبَیْنَهُ أَمَدًا بَعِیدًا وَ یُحَذِّرُکُمُ اللّهُ نَفْسَهُ وَاللّهُ رَۆُوفُ بِالْعِبَادِ»؛ « روزى که هر کسى آنچه کار نیک به جاى آورده و آنچه بدى مرتکب شده حاضر شده مى یابد و آرزو مىکند کاش میان او و آن [کارهاى بد] فاصلهاى دور بود و خداوند شما را از [کیفر] خود مىترساند و [در عین حال] خدا به بندگان [خود] مهربان است».(۷)
تعبیر خواندن که در مورد نامه اعمال به کار رفته است: «اقْرَأْ کَتَابَکَ کَفَى بِنَفْسِکَ الْیَوْمَ عَلَیْکَ حَسِیبًا»(۸) مفهوم وسیعی دارد که هر گونه مشاهده را در معنای وسیعش در بر میگیرد؛ مانند جمله «در چشمهای تو این تصمیم را خواندم». همچنین در مورد عکسهایی که از بیماران گرفته میشود تعبیر خواندن به کار میرود.(۹)
تا وقتی در این دنیا هستیم، این کتاب پیچیده و بسته است؛ ولی با مرگ گشوده میشود و موانع برطرف میگردد. در آن روز است که به انسان گفته میشود: «لَقَدْ کُنتَ فِی غَفْلَةٍ مِّنْ هَذَا فَکَشَفْنَا عَنکَ غِطَاءکَ فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ»؛ « [به او مىگویند] واقعا که از این [حال] سخت در غفلت بودى و[لى] ما پردهات را [از جلوى چشمانت] برداشتیم و دیدهات امروز تیز است»
برخی دیگر نیز معتقدند نامه اعمال، آثار تکوینی اعمال انسان است که در آخرت آشکار میشود. طبق این تفسیر اعمال همانگونه که در درون جان انسان اثر میگذارد، در عالم بیرون و در فضا و هوای اطراف، در زمینی که بر آن زندگی میکند و در همه چیز اثر دارد، گویی بر آنها نقش میبندد؛ نقوش طبیعی و غیرقابل انگاری که به وسیله قوا و نیروهای عالم هستی و فرشتگان در دل این موجودات ثبت میشود و در قیامت با برداشته شدن پردهها آشکار میشوند.
این آثار از تمام حیط بیرون جمعآوری میشود و به صورت فشرده به دست هر کس داده میشود و با یک نگاه در آن، حال هر کس معلوم میشود؛ مانند فسیلها و سنگوارههایی که از جانداران میلیونها سال قبل به جای مانده و نه تنها شکل آنها را ترسیم میکند که بسیاری از حقایق زندگی آنها را میتوان از این سنگوارهها و فسیلها دریافت. در واقع سنگهای زمین، نامه اعمال و اشکال آن حیوانات است، اما با خطوطی نوشته شده که برای هیچ کس قابل انکار نیست.(۱۰)
برخی دیگر نیز معتقدند نامه اعمال ضمیر باطن یا وجدان مخفی انسان است. در روانشناسی امروز به اثبات رسیده که در وجدان مخفی یا شعور ناآگاه او اثر میگذارد.(۱۱)
تبیان