خارپشت ها

[ناجی دلها]

راسته خارپشتان


تا چندی قبل از این راسته و راسته حشرهواران soricomorpha را به عنوان دو خانواده از راسته eulipotyphla میدانستند. ولی به تازگی برخی از محققان در بررسیهای خود به این نتیجه رسیدهاند که خارپشتها و حشرهخواران از نظر تکاملی، ریختشناسی و ژنتیکی تفاوتهای زیادی با هم دارند. به همین دلیل در بسیاری از ردهبندیهای جدید راسته eulipotyphla حذف شده و راستههای خارپشتها و حشرهخواران جایگزین آن گردیدهاند. خارپشتها در دستها و پاها پنج انگشت دارند، شبگردند و در مناطق سردسیر تمام فصل زمستان را در خواب زمستانی میگذرانند. غذای اصلی خارپشتها را حشرات و سایر بیمهرگان یا مهرهداران کوچک و مواد گیاهی تشکیل میدهد، دندانهای تیز و مخروطی شکل آنها برای حشرات بسیار مناسب است. از راسته خارپشتان تا کنو در یک خانواده و چهار گونه در ایران شناسایی شده است.

 

[ناجی دلها]

آشنایی با خانواده خارپشت ها

 (اراکی: گربه تکنه) (بلوچی: جَج: دجوک) (ترکی: کیرپی) (ترکمنی: قوین کرفی) (خراسانی: خارجی جی) (کردی: شوژی، ژوشک، ژوژو) (کرمانی: جوجه تیغی) (لری: گُوابِه) (مازندرانی: آرمجی، تیغ پشت، سارتشی) خارپشتها بدنی نسبتاً گرد دارند که سطح پشتی آنها پوشیده از خارهای انبوه، بلند و تیز است، ولی در زیر بدن موهای نرمی دارند. این حیوانات در پهلوها ماهیچههائی دارند که به آنها امکان میدهد تا در هنگام خطر و یا خواب زمستانی به شکل گلولهای از خار درآیند و بدین وسیله صورت، شکم یا پاهای خود را که آسیبپذیرند میپوشانند. در موقع افتادن از بلندی نیز خارها مانند یک بالش ضربه را میگیقرد. در مناطق سردسیر به مجرد سرد شدن هوا، اغلب خارپشتها به خواب زمستانی فرو میروند. در موقع خواب زمستانی تغییراتی در ترکیب خون آنها ایجاد میشود و متابولیسم بدن کاهش مییابد. در خارپشت اروپائی ضربان قلب که در حالت عادی 188 بار در دقیقه است، در زمان خواب زمستانی به 20 بار در دقیقه میرسد. درجه حرارت بدن نیز به شدت کاهش مییابد و معادل حرارت محیط میشود (معمولاً از چهار درجه پایینتر نمیآید). در این شرایط حیوان در حالتی شبیه بیهوشی، زمستان گذرانی میکند. در خارپشتها حس شنوائی و بویایی بسیار قوی است. خارپشتها جانوران مقاومی هستند، برخی از آنها مانند خارپشت گوش بلند قادر است به مدت 10 هفته بدون آب و غذا زندگی کند. همچنین در مقابل سموم مقاومت زیادی دارند. خارپشتها همه چیزخوارند. معمولاً از حشرات و سایر بیمهرگان و مهرهداران کوچک مانند موش، جوجه پرندگان، مارمولک، مار، لاشه حیوانات و همچنین میوهها تغذیه میکنند. در منطقه ترکمنصحرا تعدادی خارپشت در حال خوردن هندوانه مشاهده شدند. خارپشت برای شکار مار به آرامی به آن نزدیک میشود و به طور ناگهانی به او هجوم میبرد. با خارهای سیخ شده مار را به زمین فشار میهد، با دندانهایش مهرههای پشت مار را میشکند و شروع به خوردن آن میکند. در اسارت از غذاهای انسان از جمله شیر و تخممرغ خام نیز تغذیه میکند. ارزش اقتصادی: خارپشتها پستاندارانی بسیار مفیدند و در کنترل آفات، به ویژه حشرات و لارو آنها نقش عمدهای دارند. آنها با کندن زمین، بچه موشها و دیگر جوندگان مضر را در لانههایشان شکار میکنند، در اسارت بسیار مطیعاند. بعضی از روستایان برای از بین بردن مار و عقرب، این حیوانات را در منازل خود نگهداری میکنند. تقریباً اکثر خارپشتهای بالغ بین خارهای خودشان کنههای زیادی دارند، در اسارت گاهی نوزادان ناتوان خود را کشته و میخورند. وضعیت فعلی: دشمن طبیعی خارپشتها، جغد، سایر پرندگان شکاری و گاهی رودک، سمور و روباه هستند. همه ساله تعداد زیادی خارپشت در اثر تصادف با اتوموبیل از بین میروند. به عللی از قبیل شبگرد بودن، استفاده از انواع غذاهای گیاهی و حیوانی، مقاومت در مقابل سموم و داشتن خواب زمستانی، در حال حاضر خطری جدی نسل آنها را تهدید نمیکند. از خانواده خارپشتها تا کنون چهار گونه در ایران شناسایی شده است.

 

[ناجی دلها]

خارپشت اروپایی

مشخصات: خارپشت اروپایی جثهای گرد و توپی شکل دارد، برخلاف سایر خارپشتها، گوشهایش کوتاه و گرد است و از خارهای پشت سر بلندتر نیست. پشت و پهلوهای این خارپشت پوشیده از خارهای تیز و یکنواخت به طول تقریبی 30 میلیمتر است. خارها به تناوب، نوارهای روشن و تیرهای با نوک سیاه دارند. قسمت صورت و زیر بدن این خارپشت را موهای نرم و معمولاً به رنگ قهوهای شکلاتی پوشانده است. در اکثر این خارپشتها موهای ناحیه سینه سفید رنگ است و تضاد مشخصی با موهای تیرهتر و زیر شکم دارد که وجه تمایز ظاهری آن با خارپشت اروپائی غربی است ولی تفاوت اصلی مربوط به مشخصات جمجمه میباشد.
اندازهها: طول سر و تنه 325 و 280 میلیمتر، دم 20 تا 35 میلیمتر، وزن 400 تا 1100 گرم. زیستگاه: علفزارها، بوتهزارها، مناطق جنگلی، استپی و باغات. پراکندگی: در ایران مناطق خزری تا آذربایجان، کردستان و تهران. پراکنش جهانی: اروپای شرقی و آسیا. عادات: شبگرد است، معمولاً در اوایل غروب از پناهگاه خارج میشود. دو تا سه ساعت فعالیت میکند، سپس تا نیمههای شب به استراحت میپردازد. در فصل پائیز گاهی در روز نیز دیده میشود. به صورت انفرادی زندگی میکند. ولی قلمروطلبی خاصی ندارد، نرها گاهی در شب دو کیلومتر راه میروند. اغلب در بالای سطح زمین و در زیر گیاهان متراکم یا گاهی در شکاف سنگها و سوراخ دیوارها لانه میسازد و سطح ان را با علف، خزه و برگ میپوشاند. در مناطق سردسیر فصل پائیز به خواب زمستانی فرو میرود و تا اوایل فصل بهار، که هوا گرم میشود، پیوسته در خواب است. غذا: غالباً از حشرات، کرمها، حلزون، مارمولک، قورباغه، مار، تخم و جوجه پرندگان، پستانداران کوچک (به اندازه موش تا خرگوش کوچک)، لاشه حیوانات و گاهی از مواد گیاهی به خصوص میوههای شیرین، هندوانه و قارچ تغذیه میکند. تولیدمثل: جفتگیری در بهار و پس از بیدار شدن از خواب زمستانی انجام میگیرد. برخی از آنها در اواخر تابستان نیز دوباره جفتگیری و تولیدمثل میکنند. دوران آبستنی حدود 35 روز است، دو تا هفت و معمولاً چهار بچه میزاید. خارهای نوزادان در زمان تولد نرم و سفید است که پس از سه هفته سفت میشوند. چشمها نیز بستهاند که پس از 18 روز باز میشوند. حدود 40 روز شیر میخورند. پس از چهار هفته به دنبال مادر راه میافتند و در 10 ماهگی بالغ میشوند. طول عمر در طبیعت و اسارت حدود هفت سال است.

 

[ناجی دلها]

خارپشت برانت (خارپشت ایرانی)

مشخصات: جثه این جانور اندکی کوچکتر از خارپشت اروپایی است. گوشها مثلثیشکل و از خارهای پشت سر بلندترند. وجه تمایزش با خارپشت گوش بلند وجود یک قسمت لخت در بین خارهای بالای پیشانی است که آن را به دو قسمت چپ و راست تقسیم میکند. خارهای این گونه بلندتر از سایر خارپشتها است به طوری که طول آنها گاه به 38 میلیمتر میرسد. خارهای نوارهای سیاه و زردی دارند که چون نوار انتهایی سیاه است رنگ کلی بدن سیاه به نظر میآید. در بعضی از این خارپشتها رنگ خارها مانند خارپشت گوشبلند گندمی و گاهی نیز کاملاً سفید است. رنگ موهای صورت و زیر بدن به رنگ پشت است.
اندازهها: طول سر و تنه 140 تا 240 میلیمتر، دم 10 تا 40 میلیمتر، وزن 400 تا 700 گرم. زیستگاه: بوتهزارها و باغها. پراکندگی: در ایران اکثر مناطق استپی بیابانی و بلوچی. پراکنش جهانی: جنوب آسیا. عادات: اکثر خصوصیات آن شبیه خارپشت گوش بلند است.

 

[ناجی دلها]

خارپشت بیابانی

مشخصات: خارپشت بیابانی بسیار شبیه به خارپشت برانت است و مانند آن یک ناحیه لخت در وسط پیشانی دارد. خارها نازک و متراکم و به طول 27 میلیمترند. رنگ کلی بدن این خارپشت مانند خارپشت گوشبلند، گندمی است. موهای زیر بدن بسیار نرمند. در ناحیة گوش، جلوی پیشانی، چانه، گلو و سینه غالباً موهای سفید دارد. پوزه، صورت، دستها و پاها، عقب شکم و دم، قهوهای تیره است. تفاوت اصلی آن با خارپشت برانت در دندان پیش آسیای دوم است. در خارپشت بیابانی این دندان بسیار کوچک است و یک یا به ندرت دو ریشه دارد ولی در خارپشت برانت دندان کامل است و سه برجستگی و دو تا سه ریشه دارد.
اندازهها: طول سر و تنه 140 تا 230 میلیمتر، دم 13 تا 40 میلیمتر. زیستگاه: بوتهزارهای مناطق گرم ساحلی و استپهای بیابانی. پراکندگی: در ایران وجود آن تا کنون از جزیره تنب گزارش شده است پراکنش جهانی: آفریقا، خاورمیانه.و عادات: ناشناخته و احتمالاً شبیه خارپشت برانت است.

 

[ناجی دلها]

خارپشت گوش بلند


مشخصات: جثه این جانور از خارپشت اروپائی کوچکتر است و پوزه کشیدهتر و نوک تیزی دارد. گوشهایش بسیار دراز و از خارهای پشت سر بلندتر است. دستها و پاهای بلندی دارد. بر خلاف خارپشت بیابانی و خارپشت برانت، خارهای جلوی پیشانی دو قسمت نمیشوند. متمایل به قهوهای حدود 15 میلیمتر است. خارها گندمیرنگند و دو نوار تیره نوارهای تیره روشنتر است. رنگ موهای صورت، گلو و پیشانی دارچینی متمایل به زرد است. موهای زیر بدن، پهلوها، دم، دست و پا سفیدند. در منطقه سیستان رنگ خارهای پشت و موهای زیر شکم این خارپشت تیرهرنگ است. بر اساس تحقیقاتی که به تازگی از طریق مطالعه DNA، توسط دکتر پاتون از موزه جانورشناسی دانشگاه برکلی بر روی نمونههائی که در چاه نیمه زابل جمعآوری شد انجام گرفت، مشخص گردید که خارپشتهای این منطقه زیر گونهای به نام (H. a. megalotis) هستند که با زیر گونه کرمان (H. a. Auritus) تفاوت دارند.
اندازهها: طول سر و تنه 150 تا 270 میلی متر، دم 10 تا 55 میلی متر, وزن حدود 450 گرم. زیستگاه: علف زارها, بوتهزارهای حاشیه جنگلها، مناطق استپی، باغها و مزارع. پراکندگی: در ایران کرمان، سیستان، خراسان، گلستان، تهران، اصفهان و خوزستان. پراکنش جهانی: آسیا و شمال افریقا. عادات: اغلب خصوصیاتش شبیه خارپشت اروپایی است، ولی برای ایجاد لانه معمولاً سوراخهایی به عمق 60 تا 100 سانتیمتر در زمین حفر میکند یا در سوراخ سایر جانوران ساکن میشود. در موقع احساس خط نیز هر چند تا حدودی گلوله مانند میشود ولی مانند خارپشت اروپایی به صورت کاملاً گرد درنمیآید. چنانچه این خارپشت را با انگشتان از خارهای پشت بدن گرفته، آویزان کنیم به راحتی سر و اندامهای حرکتی را بیرون میآورد. در مناطق سردسیر خواب زمستانی و در مناطق گرمسیر احتمالاً خواب تابستانی دارد. نوزادان در زمان تولد خارهائی به طول دو میلیمتر با رنگهای متفاوت از سفید چرک تا سیاه دارند. پنج ساعت پس از تولد طول خارها به هشت میلیمتر میرسد.