کانون خانواده بايستي محيطي جذاب و شيرين باشد تا بهترين لحظات زندگي اعضا در فضاي گرم و صميمي خانواده بگذرد . خانواده به عنوان محيطي طبيعي ، رشد جسماني ، عاطفي و اجتماعي فرزندان را تحت تاثير قرار مي دهد .
امام محمد غزالي در كتاب " کيمياي سعادت " آورده است : " بدان که کودک امانتي در دست پدر و مادر است و دل پاک وي چون گوهري نفيس است ، چون موم نقش پذير است و چون زميني پاک است که هر بذري در وي مي رويد ، اگر بذر خير در آن بنشاني ، به سعادت دين و دنيا مي رسد و پدر و مادر و استاد در ثواب آن شريکند و اگر برخلاف اين باشد ، بدبخت مي شود و در هرچه بر سر او آيد ، ايشان شريک هستند ."
خانواده در رشد اخلاقي کودک سهمي مهم دارد . وجود آرامش و اطمينان خاطر در خانواده و حسن معاشرت والدين با خود و فرزندان ، زمينه اجتماعي شدن را در کودک فراهم مي کند و ارتباطات صحيح اجتماعي را به او مي آموزد . نوع رابطه اي که کودک در محيط خانواده با والدين برقرار مي کند ، زيربناي روابط بعدي او با دوستان و سايرين خواهد بود . غالبا" نگرشها و رفتارهاي خوشايند و يا ناخوشايند نسبت به پديده هاي مختلف از خانه سرچشمه مي گيرد .
اگر به خاطر داشته باشيد ، در مقالات قبل، به يکي از مباني روان شناختي ارتباط با کودک يعني محبت و همدلي با او اشاره کرديم . روان شناسان مي گويند ، يکي از اساسي ترين نيازهاي انسان ، پس از نيازهاي اوليه زيستي مثل آب و غذا ، نياز به محبت است . به گونه اي که اگر اين نياز در انسان تامين نشود ، تا حد زيادي نيازهاي زيستي ديگر را تحت تاثير قرار مي دهد . نياز به محبت ، در کودکان شديدتر است و پاسخ گويي سنجيده به آن ، اساس و پايه تربيت صحيح است . مهرباني با کودک ، آرامش رواني ، امنيت خاطر ، اتكاء به نفس و اعتماد به والدين را در پي دارد . عدم محبت نيز به فروپاشي آرامش رواني ، بي اعتمادي به خود و ديگران و احساس حقارت و حتي بيماريهاي جسمي و انحرافات اجتماعي مي انجامد .
از نکات مهم در محبت به کودکان اين است که تنها به محبت در دل بسنده نکنيم . زيرا محبت هنگامي موثر و مفيد خواهد بود که آن را ابراز كنيم و کودک را از علاقه خود به او آگاه سازيم . امام علي (ع ) در نامه اي به فرزندش حسن (ع ) محبت خود را به او چنين ابراز مي کند : " من تو را قسمتي از خود ، بلکه تمام خود يافتم . به گونه اي که اگر چيزي بر تو وارد شود ، گويي بر من وارد شده است و اگر مرگ به سراغ تو آيد ، چنان است كه به سراغ من آمده است . از اين رو اين نامه را به تو نوشتم تا ( محبتم را ) برايت بيان کرده باشم . "
ابراز عواطف مثبت از مباني مهم ارتباط والدين با فرزندان است . حالت عاطفي ما در هر لحظه بر درک ، تصميم گيري و قضاوتهاي ما موثر است . ابراز عواطف مثبت و خوشايند والدين در برخورد با فرزندان ، بين آنها دوستي و علاقه پديد مي آورد و يا آن را افزايش مي دهد . درنتيجه بر استحکام روابط والدين با فرزندان مي افزايد . برخي از روان شناسان توجه عاطفي مثبت و بي قيد و شرط به فرزند را اساس رابطه با او مي دانند . طبق نظر آنها ، انسان از کودکي نياز به توجه مثبت به طورغيرمشروط دارد . معمولا" توجه عاطفي والدين ، با گذشت زمان ، مشروط مي شود . دراين صورت اين تلقي در کودک شکل مي گيرد که گويا از سوي والدينش مورد بي مهري قرار گرفته است . روان شناسان و جامعه شناسان ، در بررسي علل کجروي فرزندان ، به عوامل متعددي ازجمله كمبود روابط گرم و محبت آميز و نيز عدم حمايت که از مصاديق عواطف منفي است ، اشاره کرده اند .
امام علي (ع ) در نامه اي به فرزندش حسن (ع ) محبت خود را به او چنين ابراز مي کند : " من تو را قسمتي از خود ، بلکه تمام خود يافتم . به گونه اي که اگر چيزي بر تو وارد شود ، گويي بر من وارد شده است و اگر مرگ به سراغ تو آيد ، چنان است كه به سراغ من آمده است . از اين رو اين نامه را به تو نوشتم تا ( محبتم را ) برايت بيان کرده باشم . "
در آموزه هاي اسلامي بر لزوم ابراز عواطف خوشايند ، تاکيد شده است . گفتگوي مهربانانه و دلسوزانه با فرزندان / نگاه محبت آميز به آنان / ارتباطات غيرکلامي مثل بوسيدن فرزندان و نوازش آنان به مقتضاي سن شان ، ازجمله نشانه هاي ابراز عواطف مثبت هستند . امام صادق (ع ) در روايتي مي فرمايد : " هرکس فرزندش را ببوسد ، خداوند براي او پاداشي نيکو مي نويسد و وقتي که فرزند خود را خوشحال کند ، خداوند او را در قيامت خشنود خواهد کرد . "
ارتباطات غيرکلامي ، شكل ديگري از ارتباط و تبادل نظر با ديگران است . والدين يا فرزندان ، گاهي افکار ، نگرش ها و مقاصد خود را از طريق حرکات چهره ، طرز نگاه و يا رفتارهاي غيرکلامي به طرف مقابل منتقل مي كنند . گاهي رفتار غيرکلامي ، موثرتر از سخن گفتن است . نياز به درک ارتباط غيرکلامي ، به ويژه در کار کردن با کودکان از اهميتي خاص برخوردار است . زيرا کودکان هنوز پيچيدگي ها و رموز ارتباطات کلامي را به خوبي نمي دانند . بدون شک براي ايجاد و رشد ارتباط موثر و مطلوب با فرزندان ، بايد هنرمندانه از ارتباطات غيرکلامي بهره جست .
يکي ديگر از مباني مهم درارتباط با فرزند ، اين است که به او اجازه دهيم تا نظرات و تصميمات خويش را بيان کند . اين مسئله مستلزم آن است که براي فرزند حق اشتباه کردن قائل شويم ، به جز در مواردي که اين اشتباه براي خود او و يا ديگران خطرناک است . والدين قبل از هرچيز بايد يک شنونده خوب باشند تا بتوانند کمک و راهنمايي لازم را به فرزند خود ارائه كنند . فرزندان نياز دارند با تمام وجود احساس کنند که مورد عشق و علاقه و پذيرش والدين هستند . هرچند که در مواردي رفتارشان ، از نظر والدين مطلوب نباشد .
نوجواني 17 ساله در جريان يک مشاوره ، احساس خود را نسبت به پدرش چنين ابراز مي کند : " آنچه واقعا" به من در حرف زدن با پدرم کمک مي کند ، اين است که حتي اگر با نظرش هم مخالفت کنم ، از دست من عصباني نمي شود . به هرحال براي من اين مهم است که پدرم حرفهاي مرا به خوبي گوش مي دهد و مي شنود ."
روان شناسان توجه عاطفي مثبت و بي قيد و شرط به فرزند را اساس رابطه با او مي دانند .
آقاي آل ياسين کارشناس مسائل تربيتي ، خطاب به پدر و مادرها چنين مي گويد :
" فرزند شما پيش از آنکه آمادگي شنيدن سخنانتان را داشته باشد ، بايد احساس کند که سخنانش را مي شنويد و پيش از آنکه افکار ، احساسات و نيازهايش را بيان کند ، بايد به اين نتيجه برسد که او را درک مي کنيد . مسائل و نيازهاي فرزندتان را فرصتي براي احياي روابط و مناسبات خود با او تلقي کنيد ." مسلما" تلاش پدران و مادران و مربيان ، براي تامين نيازهاي مادي و معنوي کودکان در ارزش نهادن به شخصيت آنان بسيار موثر است . کودکان حق دارند از جامع ترين برنامه ها و موثرترين روشهاي تربيتي برخوردار شوند .
دکتر غلامعلي افروز روان شناس مي گويد :
" کودک حق دارد در کانون پرمهر خانواده ، در پرتو وجود والدين ، از غني ترين محبت ها و بيشترين نشاط و احساس رضايتمندي برخوردار باشد . پيامبر اسلام فرمود : فرزند در نخستين هفت سال حيات خود ، محبت پذير است / در هفت سال دوم ، آموزش پذير / و در هفت سال سوم مشورت پذير است . دوران خاص محبت پذيري کودکان زماني است که پايه هاي استوار شخصيت آنان بنا مي شود . کودکان دوست دارند اين دوران را با نشاط فراوان بگذرانند . کودک حق دارد از احترام و تکريم شخصيت برخوردار شود . آنها دوست دارند مورد توجه و احترام ديگران قرار گيرند . به همين دليل ، تکريم شخصيت کودکان يکي از وظايف مهم و مسئوليتهاي خطير پدران و مادران است .
امام محمد غزالي در كتاب " کيمياي سعادت " آورده است : " بدان که کودک امانتي در دست پدر و مادر است و دل پاک وي چون گوهري نفيس است ، چون موم نقش پذير است و چون زميني پاک است که هر بذري در وي مي رويد ، اگر بذر خير در آن بنشاني ، به سعادت دين و دنيا مي رسد و پدر و مادر و استاد در ثواب آن شريکند و اگر برخلاف اين باشد ، بدبخت مي شود و در هرچه بر سر او آيد ، ايشان شريک هستند ."
خانواده در رشد اخلاقي کودک سهمي مهم دارد . وجود آرامش و اطمينان خاطر در خانواده و حسن معاشرت والدين با خود و فرزندان ، زمينه اجتماعي شدن را در کودک فراهم مي کند و ارتباطات صحيح اجتماعي را به او مي آموزد . نوع رابطه اي که کودک در محيط خانواده با والدين برقرار مي کند ، زيربناي روابط بعدي او با دوستان و سايرين خواهد بود . غالبا" نگرشها و رفتارهاي خوشايند و يا ناخوشايند نسبت به پديده هاي مختلف از خانه سرچشمه مي گيرد .
اگر به خاطر داشته باشيد ، در مقالات قبل، به يکي از مباني روان شناختي ارتباط با کودک يعني محبت و همدلي با او اشاره کرديم . روان شناسان مي گويند ، يکي از اساسي ترين نيازهاي انسان ، پس از نيازهاي اوليه زيستي مثل آب و غذا ، نياز به محبت است . به گونه اي که اگر اين نياز در انسان تامين نشود ، تا حد زيادي نيازهاي زيستي ديگر را تحت تاثير قرار مي دهد . نياز به محبت ، در کودکان شديدتر است و پاسخ گويي سنجيده به آن ، اساس و پايه تربيت صحيح است . مهرباني با کودک ، آرامش رواني ، امنيت خاطر ، اتكاء به نفس و اعتماد به والدين را در پي دارد . عدم محبت نيز به فروپاشي آرامش رواني ، بي اعتمادي به خود و ديگران و احساس حقارت و حتي بيماريهاي جسمي و انحرافات اجتماعي مي انجامد .
از نکات مهم در محبت به کودکان اين است که تنها به محبت در دل بسنده نکنيم . زيرا محبت هنگامي موثر و مفيد خواهد بود که آن را ابراز كنيم و کودک را از علاقه خود به او آگاه سازيم . امام علي (ع ) در نامه اي به فرزندش حسن (ع ) محبت خود را به او چنين ابراز مي کند : " من تو را قسمتي از خود ، بلکه تمام خود يافتم . به گونه اي که اگر چيزي بر تو وارد شود ، گويي بر من وارد شده است و اگر مرگ به سراغ تو آيد ، چنان است كه به سراغ من آمده است . از اين رو اين نامه را به تو نوشتم تا ( محبتم را ) برايت بيان کرده باشم . "
ابراز عواطف مثبت از مباني مهم ارتباط والدين با فرزندان است . حالت عاطفي ما در هر لحظه بر درک ، تصميم گيري و قضاوتهاي ما موثر است . ابراز عواطف مثبت و خوشايند والدين در برخورد با فرزندان ، بين آنها دوستي و علاقه پديد مي آورد و يا آن را افزايش مي دهد . درنتيجه بر استحکام روابط والدين با فرزندان مي افزايد . برخي از روان شناسان توجه عاطفي مثبت و بي قيد و شرط به فرزند را اساس رابطه با او مي دانند . طبق نظر آنها ، انسان از کودکي نياز به توجه مثبت به طورغيرمشروط دارد . معمولا" توجه عاطفي والدين ، با گذشت زمان ، مشروط مي شود . دراين صورت اين تلقي در کودک شکل مي گيرد که گويا از سوي والدينش مورد بي مهري قرار گرفته است . روان شناسان و جامعه شناسان ، در بررسي علل کجروي فرزندان ، به عوامل متعددي ازجمله كمبود روابط گرم و محبت آميز و نيز عدم حمايت که از مصاديق عواطف منفي است ، اشاره کرده اند .
امام علي (ع ) در نامه اي به فرزندش حسن (ع ) محبت خود را به او چنين ابراز مي کند : " من تو را قسمتي از خود ، بلکه تمام خود يافتم . به گونه اي که اگر چيزي بر تو وارد شود ، گويي بر من وارد شده است و اگر مرگ به سراغ تو آيد ، چنان است كه به سراغ من آمده است . از اين رو اين نامه را به تو نوشتم تا ( محبتم را ) برايت بيان کرده باشم . "
در آموزه هاي اسلامي بر لزوم ابراز عواطف خوشايند ، تاکيد شده است . گفتگوي مهربانانه و دلسوزانه با فرزندان / نگاه محبت آميز به آنان / ارتباطات غيرکلامي مثل بوسيدن فرزندان و نوازش آنان به مقتضاي سن شان ، ازجمله نشانه هاي ابراز عواطف مثبت هستند . امام صادق (ع ) در روايتي مي فرمايد : " هرکس فرزندش را ببوسد ، خداوند براي او پاداشي نيکو مي نويسد و وقتي که فرزند خود را خوشحال کند ، خداوند او را در قيامت خشنود خواهد کرد . "
ارتباطات غيرکلامي ، شكل ديگري از ارتباط و تبادل نظر با ديگران است . والدين يا فرزندان ، گاهي افکار ، نگرش ها و مقاصد خود را از طريق حرکات چهره ، طرز نگاه و يا رفتارهاي غيرکلامي به طرف مقابل منتقل مي كنند . گاهي رفتار غيرکلامي ، موثرتر از سخن گفتن است . نياز به درک ارتباط غيرکلامي ، به ويژه در کار کردن با کودکان از اهميتي خاص برخوردار است . زيرا کودکان هنوز پيچيدگي ها و رموز ارتباطات کلامي را به خوبي نمي دانند . بدون شک براي ايجاد و رشد ارتباط موثر و مطلوب با فرزندان ، بايد هنرمندانه از ارتباطات غيرکلامي بهره جست .
يکي ديگر از مباني مهم درارتباط با فرزند ، اين است که به او اجازه دهيم تا نظرات و تصميمات خويش را بيان کند . اين مسئله مستلزم آن است که براي فرزند حق اشتباه کردن قائل شويم ، به جز در مواردي که اين اشتباه براي خود او و يا ديگران خطرناک است . والدين قبل از هرچيز بايد يک شنونده خوب باشند تا بتوانند کمک و راهنمايي لازم را به فرزند خود ارائه كنند . فرزندان نياز دارند با تمام وجود احساس کنند که مورد عشق و علاقه و پذيرش والدين هستند . هرچند که در مواردي رفتارشان ، از نظر والدين مطلوب نباشد .
نوجواني 17 ساله در جريان يک مشاوره ، احساس خود را نسبت به پدرش چنين ابراز مي کند : " آنچه واقعا" به من در حرف زدن با پدرم کمک مي کند ، اين است که حتي اگر با نظرش هم مخالفت کنم ، از دست من عصباني نمي شود . به هرحال براي من اين مهم است که پدرم حرفهاي مرا به خوبي گوش مي دهد و مي شنود ."
روان شناسان توجه عاطفي مثبت و بي قيد و شرط به فرزند را اساس رابطه با او مي دانند .
آقاي آل ياسين کارشناس مسائل تربيتي ، خطاب به پدر و مادرها چنين مي گويد :
" فرزند شما پيش از آنکه آمادگي شنيدن سخنانتان را داشته باشد ، بايد احساس کند که سخنانش را مي شنويد و پيش از آنکه افکار ، احساسات و نيازهايش را بيان کند ، بايد به اين نتيجه برسد که او را درک مي کنيد . مسائل و نيازهاي فرزندتان را فرصتي براي احياي روابط و مناسبات خود با او تلقي کنيد ." مسلما" تلاش پدران و مادران و مربيان ، براي تامين نيازهاي مادي و معنوي کودکان در ارزش نهادن به شخصيت آنان بسيار موثر است . کودکان حق دارند از جامع ترين برنامه ها و موثرترين روشهاي تربيتي برخوردار شوند .
دکتر غلامعلي افروز روان شناس مي گويد :
" کودک حق دارد در کانون پرمهر خانواده ، در پرتو وجود والدين ، از غني ترين محبت ها و بيشترين نشاط و احساس رضايتمندي برخوردار باشد . پيامبر اسلام فرمود : فرزند در نخستين هفت سال حيات خود ، محبت پذير است / در هفت سال دوم ، آموزش پذير / و در هفت سال سوم مشورت پذير است . دوران خاص محبت پذيري کودکان زماني است که پايه هاي استوار شخصيت آنان بنا مي شود . کودکان دوست دارند اين دوران را با نشاط فراوان بگذرانند . کودک حق دارد از احترام و تکريم شخصيت برخوردار شود . آنها دوست دارند مورد توجه و احترام ديگران قرار گيرند . به همين دليل ، تکريم شخصيت کودکان يکي از وظايف مهم و مسئوليتهاي خطير پدران و مادران است .