عالمان اخلاق میگویند: منشأ و انگیزه درونی گناهان، سه نیروی نفس میباشد:
1. شهوت، 2.غضب و 3.وهم.
نیروی شهوت، انسان را به افراط در لذت خواهی نفسانی میکشاند و سرانجامش، غرق شدن در فحشا و زشتیهاست.
نیروی غضب، انسان را به ظلم، طغیان، آزار رسانی و تجاوز، وادار میکند.
نیروی وهم، روح برتری طلبی، انحصارجویی، تکبر و خودخواهی را در انسان زنده میکند و او را به گناهان بزرگی وارد میکند.
به این مثال توجه کنید: آب، در عین حال که مایه حیات تمامی جانداران میباشد، اگر مهار نشود، به صورت سیلابی جریان مییابد و باعث نابودی حیات بشر میشود. بنابراین، این پدیده حیاتبخش نیز نیاز به سد سازی و مهار دارد و در صورتی برای بشر مفید خواهد بود که به هنگام نیاز، در کانال کنترل شده خاصی قرار گیرد و از دریچه مخصوصی، به مقدار نیاز، جریان یابد و در غیر این صورت، طغیان میکند و به باغها، کشتزارها و خانهها سرازیر شده، همه را ویران خواهد ساخت.
در مورد انسان نیز نیروی غضب، برای دفاع و شهوت، برای بقای نسل، لازم است؛ ولی اگر این دو غریزه بر اثر افسار گسیختگی طغیان کنند، موجب بروز جنایات ویرانگر و انحرافات جنسی و بیعفتی خواهند شد.
در نتیجه اگر بخواهیم جامعه را از لوث گناه پاک سازیم و یا وجود خویش را از آلودگی گناه حفظ کنیم، راهی جز کنترل و تعدیل غرایز و تمایلات نفسانی نداریم.
حل مشکل
1. گناهشناسی؛ شناخت گناهان و تفکر در آثار دنیوی و اخروی آنها، گام نخستین شناسایی تصویر زشت گناهان و زمینهساز تنفر از گناهان است.
2. گناهزدایی؛ مبارزه اساسی با گناه، از طریق مبارزه با زمینههای گناه و تقویت زمینههای اصلاح، امکانپذیر است و در اینباره، راهی جز تقویت اراده وجود ندارد.
اینک با طرح سؤالهای کوتاه و پاسخ آنها، به گشودن راه کمک میکنیم.
1. چرا باید خودمان را بشناسیم؟ چون اگر استعداد بینهایت و ارزشهای وجودی خود را نشناسیم، هرگز حرکتی نخواهیم کرد. تمام حرکت تکاملی انسان، به نوع و عمق شناخت وی نسبت به ارزشهای وجودی وی وابسته است.
2. چرا باید هستی را شناسایی کنیم؟ چون انسان خلاصه هستی است و با هماهنگی و همراه شدن با هستی و قرب به خدای هستی و رنگ خدایی گرفتن، به کمال میرسد. اگر انسان هستی را نشناسد نمیداند چه باید کند و به عبارت دیگر، انسان، قانون کمال را از هستی فرا میگیرد.
3. نقش دین در زندگی انسان چیست؟ آدمی با زبان هستی آشنا نیست و نیاز به مترجم دارد. دین، ترجمان هستی است و به نحو بسیار ظریفی انسان را به رنگ هستی درمیآورد. تمام دین، در جهت به خدا رسیدن و قرب الهی برنامهریزی شده است.
4. دانستن سرنوشت انسان در حیات اخروی و معاد، چه کمکی به انسان میکند؟ معاد و قیامت، فردای زندگی انسان است؛ فردایی که باید آن را بسازد و تا ابدیت در آن بماند. انسان باید بداند که عازم کدام وادی و مسافر کدام اقلیم وجود است؛ باید بداند که برای فردای خود، چه توشهای فراهم کند و چه مقدار به کار و کوشش بپردازد؛ ببیند با چه کسی میخواهد همراه و همنشین شود تا در قیامت، با مشکل روبهرو نگردد.
یکی از مهمترین مراحل خودسازی، رفع زمینههای گرایش به گناه است.
نقش ذکر و یاد خدا
ذکر خدا، آثار مثبت فراوانی دارد. ذکر، از آن جهت که با ذاکر اتحاد وجودی مییابد و باعث حضور خداوند در دل و جان مؤمن است، موجب میشود که ذاکر، خود را در محضر خدا حاضر ببیند و از کمال قرب او بهره مند شود و در نتیجه، بر محور حیا، از بسیاری از افکار پلید، اخلاق زشت و اعمال نکوهیده، پرهیز کند.