احکام اقتصادی ￩ صدقه و هدیه

[نورا]

صدقه


در روايات آمده است :
صدقه به هنگام شب ، غضب الهى را فرو مى نشاند و بسيارى از گناهان را محو مى گرداند و در روز قيامت ، حساب را آسان مى كند و صدقه روز، مال را پر بار و عمر را افزون مى كند و چيزى دشوارتر از صدقه بر شيطان نيست . صدقه به مستمندان پيش از اين كه به دست آنان برسد، به دست خداى تبارك و تعالى مى رسد.(1)



شرايط صدقه

در تحقق صدقه ، افزون بر بلوغ ، عقل و محجور نبودن ،(2) شرايط ذيل نيزضرورى است :


1 قصد قربت
2 تمليك رايگان
3 قبض و اقباض .(3)

با شرايط فوق ، صدقه لازم مى شود و ديگر نمى توان آن را بازپس گرفت .(4)


تذكر: صدقه ، نياز به صيغه اى مخصوص ندارد و همين كه مالك ، مال خود را در اختيار گيرنده بگذارد، كافى است .(5)

 

[نورا]

پاسخ : احکام اقتصادی ￩ صدقه و هدیه


مستحبّات صدقه


⍃ بهترين صدقه آن است كه پنهانى باشد، ولى براى ترغيب و تشويق ديگران يا براى دور كردن اتهام بى تفاوتى از خود، آشكار كردن صدقه نيكوست و پنهان كارى ترجيحى بر آن ندارد.(1)
⍃ وساطت براى رسيدن صدقه به اهلش مستحب است و در خطبه اى از پيامبر اكرم (ص ) آمده است : (كسى كه صدقه ديگرى را به مسكين برساند، به اندازه صدقه دهنده پاداش دارد، گر چه شمار واسطه ها چهل هزار نفر باشد.)(2)



مكروهات صدقه


⍃ خريدن و هديه گرفتن صدقه اى كه خود انسان به فقير داده و هر گونه تملّك آن ، جز ارث بردن ، كراهت شديد دارد.(3)
⍃ رد كردن مستمندان هر چند احتمال بى نيازى شان برود، مكروه است .(4)
⍃ تكدّى (گدايى ) در صورت بى نيازى ، بلكه در صورت نياز هم ، به شدت مكروه است ، بعضى نيز تكدّى درصورت بى نيازى را حرام دانسته اند.(5)

 

[نورا]

پاسخ : احکام اقتصادی ￩ صدقه و هدیه


هبه


هبه يا بخشش ، به معناى خارج ساختن مال از ملك خود و به رايگان در ملك ديگرى درآوردن (1) است .يكى از ارزش هاى والاى اخلاقى كه اسلام بسيار بدان سفارش كرده است ، بخشش است . بخشش ، موجب راءفت قلب و صفاى روح آدمى و تقويت محبت و اخوّت اسلامى مى گردد؛ چنان كه رسول خدا(ص ) درباره هديه كه يكى از راههاى بخشش است ، مى فرمايد:


اَلْهَدِيَّةُ تُورِثُ الْمَوَدَّةَ وَ تُجْدِرُ الاُْخُوَّةَ وَ تُذْهِبُ الضَّغي نَةَ، تَهَادُوا تُحَابُّوا (2)
هديه ، موجب محبت و استوارى برادرى مى شود و كينه و دشمنى را نابود مى كند. به يكديگر هديه بدهيد تا همديگر را دوست داشته باشيد.

 

[نورا]

پاسخ : احکام اقتصادی ￩ صدقه و هدیه


اقسام هبه


هبه ، بر دو قسم است :
⌧ معوّض و غير معوّض .

هبه معوض ، عبارت از هبه اى است كه :

⌧ مشروط به عوض باشد، هر چند گيرنده هنوز عوض را نپرداخته باشد.
⌧ يا بدون شرطِ عوض باشد، ولى گيرنده به ميل خود در برابرش عوض بدهد و بخشنده نيز بپذيرد.


هبه غير معوّض عبارت از:

⌧ بخششى است كه در آن ، عوض شرط نيست و از طرف گيرنده نيز چيزى پرداخت نمى شود.(1)


رعايت اولويّت ها

⌧ بخشش به خويشان بسيار مستحب است . در ميان خويشان ، والدين و به ويژه مادراز اولويّت و اهمّيتى بيشتر برخوردار است .
⌧ تبعيض ميان فرزندان در بخشش مكروه است ، ولى در مواردى كه موجب فتنه ، دشمنى ، حسد، كينه و فساد گردد، حرام است ؛ همچنان كه در صورت ايمن بودن از فساد، ترجيح بعضى به خاطر خصوصيتى كه سزاوار اولويت باشد، امرى پسنديده است .(2)

 

[نورا]

پاسخ : احکام اقتصادی ￩ صدقه و هدیه

قبض و چگونگى اش


شرط صحت هبه ، (قبض ) است ؛ بدين معنا كه هبه وقتى تحقق مى يابد كه گيرنده آن را تحويل بگيرد. تحويل گرفتن هبه در اموال منقول به اين است كه انسان با دست و مانند آن بر مال مسلّط شود، و در اموال غير منقول از قبيل خانه و باغ به اين است كه شخص بخشنده از مال دست بردارد؛ به گونه اى كه گيرنده بتواند در آن تصرف كند؛ مانند اين كه خانه را تخليه كند و كليد را به او تحويل دهد.(1)


لازم نيست قبض فورى باشد يا در همان مجلس انجام گيرد، بلكه مى توان آن را براى مدتى ، هرچند طولانى ، تاءخير انداخت ، ولى تا هنگامى كه شخص ، مورد هبه را قبض نكرده است ، به ملكش منتقل نمى شود.

 

[نورا]

پاسخ : احکام اقتصادی ￩ صدقه و هدیه

حق رجوع


در برخى موارد، هبه كننده مى تواند آنچه را بخشيده است ، باز پس گيرد كه آن را دراصطلاح (حق رجوع ) مى گويند. حق رجوع به دو صورت تصور مى شود:

⍃رجوع در كلّ: يعنى شخص بخشنده ، همه آنچه را بخشيده است ، بازپس گيرد. در اين صورت ، با رجوع او، مورد هبه از هبه خارج مى شود و به حالت نخست باز مى گردد.
⍃ رجوع در بعض : به اين معنا كه شخص بخشنده ، بخشى از آنچه را بخشيده است ، باز پس گيرد. در اين صورت ، اگر مورد هبه ، تفكيك پذير باشد، مقدارى كه در آن رجوع شده است از هبه خارج مى شود و بقيّه به صورت ملك مستقل در اختيار شخص گيرنده خواهد ماند.

اگر مورد هبه تفكيك پذير نباشد، مشاع مى گردد و شخص بخشنده ، به ميزان سهمى كه رجوع كرده است ، با شخص گيرنده شريك مى شود.(1)


هبه كننده به دوگونه زير مى تواند از بخشش خود بازگردد:

⍃ به گونه قولى ؛ به اين كه بگويد: (از هبه رجوع كردم .) يا چيزى كه مفيد اين معنا باشد.
⍃ به گونه عملى ؛ به اين كه مورد هبه را به قصد رجوع از هبه ، بفروشد، يا رهن و اجاره دهد.(2)


در رجوع از هبه ، نيازى به آگاه ساختن طرف مقابل نيست و همين كه شخص بخشنده ، خود، به يكى از دو صورت بالا اقدام كند، كافى است .(3)

 

[نورا]

پاسخ : احکام اقتصادی ￩ صدقه و هدیه

ممنوعيّت رجوع


در برخى موارد، هبه (لازم ) مى شود و شخص بخشنده حق رجوع ندارد. اين مواردعبارتند از:


⍃ گيرنده هبه ، از ارحام باشد
⍃ هبه ، معوّض باشد (با شرط عوض يا بدون شرط عوض )
⍃ در هبه ، قصد قربت شده باشد، مثل صدقه
⍃ يكى از طرفين هبه ، پس از تحقق هبه بميرد
⍃ مورد هبه به گونه اى تلف (1) شده باشد.(2)


نكته : زن و شوهر از ارحام نيستند، ولى بهتر آن است كه پس از بخشش به يكديگر، هبه را پس نگيرند.(3)

 

[نورا]

پاسخ : احکام اقتصادی ￩ صدقه و هدیه


هداياى حرام


گاه چيزى در قالب هديه به افراد متشخّص و صاحب منصب ، براى حكم و قضاوت ناحق يا راه اندازى كار و تسريع آن مى دهند. اين هدايا در واقع همان (رشوه ) است كه عملى حرام و از جمله گناهان كبيره محسوب مى شود.

امام خمينى (ره ) درباره حكم رشوه مى فرمايد:



گرفتن رشوه و دادن آن اگر به حكم كردن باطل منجر شود، حرام است ، ولى اگر كسى براى رسيدن به حق خود، راهى جز رشوه دادن ندارد، براى وى جايز است ، امّا براى گيرنده ، حرام مى باشد. اگر كسى بدون رشوه به حق خود مى رسد، در عين حال مى خواهد هديه اى به طرف داده باشد اشكال ندارد، گرچه بهتر است چنين كارى نكند. بر گيرنده رشوه ، واجب است آنچه را كه گرفته است به صاحبش برگرداند و فرقى نمى كند عنوان چيزى را كه گرفته است رشوه باشد يا هبه يا هديه و يا اين كه چيزى را به كمتر از قيمت واقعى به او فروخته باشد.(1)