وقایعی که در چند سال گذشته در ایران و جهان رخ داد چند واژه را به شکل ویژه و با بسامد بالا در ادبیات ایران و جهان زنده کرد. این واژه ها عبارتند از «فتنه»، «بصیرت» و «بیداری» .
«بصیرت» از آن جهت که دارو و درمان فتنه و انحراف نامیده می شود به شکل گسترده مورد بحث و واکاوی اندیشمندان قرار گرفت و سعی شد تا ریشه ها و راهکارهای درست استفاده از آن تحقیق و تبیین شود. در این زمینه کارهایی قابل تقدیری صورت گرفت که مقالات و نشست ها و همایشهای گوناگون از آن جمله اند.
آنچه گذشت سبب شد که واژه بصیرت در حوزه های مختلفی به کار گرفته شده و به صورت مضاف در عرصه های گوناگون نیز استعمال شود ؛ مانند بصیرت سیاسی، بصیرت فرهنگی و ... .
یکی از این ترکیبها، «بصیرت دینی» است که در این مقاله برآنیم ضمن واکاوی معنایی آن به تطبیقات آن در زندگی رسول خدا صلی الله علیه وآله بپردازیم با این هدف که بتوانیم در این موضوع هم آن حضرت را الگوی خود قرار داده و به گونه ای عمل کنیم که آن اسوه حق و حقیقت به ما آموخته است.
[h=2]معنای بصیرت[/h] «بصیرت» برگرفته از ماده «بصر» است که ابن فارس دو معنای اصلی برای آن ذکر می کند: یكى علم و دیگرى ، درشتى ، سختى و خشونت.[1]
راغب اصفهانی کاربرد «بصر» را برای چشم و «بصیرت» را برای قلب می داند. او «بصر» را به عضو بینایی و نیروی درک کننده ای که در آن است اطلاق می کند و «بصیرت» را نام نیروی ادراک کننده قلب می گذارد.[2]
گفتنى است هر چند بصیرت، در اصل به معناى علم و دریافت قلبی است ؛ لیكن باید توجّه داشت كه هر علمى، بصیرت نیست و هر عالمى، بصیر نامیده نمى شود ؛ بلكه این واژه ، حاكى از نوعى احاطه علمى و آینده نگرى است.[3]
شدت و کمال بصیرت، سبب شد که آن حضرت چنان مورد تایید خدای سبحان قرار گیرد که در هیچ یک از شئون رسالت اشتباه نكند، نه در تلاوت و تعلیم كتاب و حكمت، نه در تزكیه و تهذیب، نه در امر به معروف و نهی از منكر و نه در اجرای حدود و قصاص و تعزیرات الهی كه سیاست جوامع انسانی و اسلامی نامیده میشود
[h=2]بصیرت دینی[/h] واژه «بصیرت» گاهی با اضافه شدن به واژگان دیگر به کار برده می شود؛ مانند بصیرت اخلاقی ، بصیرت سیاسی ، بصیرت دینی و مانند آن. در این موارد مراد از ترکیب، مطلق بصیرت نیست ؛ بلکه منظور بصیرت مضاف است؛ یعنی بصیرت در اخلاق و سیاست و دین و مانند آن و با تعریفی که از بصیرت گذشت منظور از این عبارت احاطه علمی و ژرف نگری در دین است.
به عبارت دیگر بصیرت دینی یعنی دین شناسی عمیق و دقیق.
[h=2]معنای سیره[/h] اهل لغت در توضیح معنای سیره گفته اند: سیره؛ طریقه، هیأت و حالت است.[4]
برخی آن را روش و رفتار، راه و رسم، سلوک و طریقه معنا کرده و از سیره فرد به کیفیت سلوکش در میان مردم تعبیر کرده اند.[5]
بنابراین می توان گفت: سیره یعنی رفتار، سبک رفتار و طریقه زندگی.
[h=2]
سیره شناسی[/h] «سیره شناسی» در معنای حقیقی آن به معنای رفتار شناسی است و در واقع شناخت اصول و قواعدی است که یک فرد صاحب اصول و قواعد در رفتار و کردار خود دارد.
«سیره» در این معنا از جنس منطق عملی است ؛ یعنی همان گونه که اصول و قواعدی وجود دارد که رعایت آنها تفکر را سامان می دهد؛ اصول و قواعدی هم وجود دارد که رعایت آنها رفتار و عملکرد را سر و سامان می بخشد که به دسته اول، معیارهای نظری و به دسته دوم، معیارهای عملی گفته می شود.[6]
بنابراین در سیره شناسی باید به مجموعه ای از اصول عملی ، کلی ، ثابت و مشخص دست یافت که بر زندگی فرد حاکم است.
[h=2]سیره شناسی رسول خدا[/h] قرآن کریم، پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله را به عنوان بهترین الگوی زندگی معرفی کرده است[7] و در تبیین آن، راه و رسم حضرت را در عرصه های مختلف به اجمال و تفصیل بیان داشته است. در راستای قرآن کریم؛ ثقل اصغر (احادیث معصومین
.gif "علیهم السلام :S (31):")
) نیز گنجینه استخراج سیره است که در نهایت از مجموع بیانات ثقلین و در پرتو نور عقل، می توان سیره یا همان اصول حاکم بر زندگی حضرت را به دست آورد.[h=2]بصیرت دینی در زندگی فردی و اجتماعی رسول خدا[/h] عصمت علمی و عملی بالاترین درجه بصیرت دینی است که رسول خدا صلی الله علیه وآله از آن برخوردار بود. قرآن کریم عصمت علمی و عملی آن حضرت را امضا کرده و در آیات خود به بیان ابعاد آن می پردازد.
هر چند بصیرت، در اصل به معناى علم و دریافت قلبی است ؛ لیكن باید توجّه داشت كه هر علمى، بصیرت نیست و هر عالمى، بصیر نامیده نمى شود ؛ بلكه این واژه ، حاكى از نوعى احاطه علمى و آینده نگرى است
قرآن کریم درباره عصمت علمی آن حضرت می فرماید: علوم و معارف را از راه وحی به طور کامل دریافت می کند.[8] دیگر اینکه دریافت های خود را به خوبی نگهداری می کند[9] و سوم اینکه ضبط کرده هایش را بدون کم و زیاد ، بیان می کند.[10]
درباره عصمت عملی او نیز می توان گفت که چون رسول خدا صلی الله علیه وآله بنده مُخْلَص[11] خداست و بندگان مخلَص از تعرض شیطان مصونند، بنابراین هیچ گناهی در مقام عمل از ایشان صادر نمی شود.
به عبارت دیگرکسی که خلیفة الله و معلم فرشتگان است و آنها را از خطا مصونیت میبخشد، خود نیز از هر خطایی مصون است و نیز آن كه در معراج وارد بهشت شد و از جهنم بازدید كرد و پس از آن هم بر آن اشراف داشته و میبیند[12]، از هر تباهی مصون است و اشتباهاً نیز دست به گناه نمیآلاید؛ زیرا مشهود بودن دوزخ، مانع از هر گونه انصراف، سهو، نسیان و غفلت خواهد بود.[13]
این شدت و کمال بصیرت، سبب شد که آن حضرت چنان مورد تایید خدای سبحان قرار گیرد که در هیچ یک از شئون رسالت اشتباه نكند، نه در تلاوت و تعلیم كتاب و حكمت، نه در تزكیه و تهذیب، نه در امر به معروف و نهی از منكر و نه در اجرای حدود و قصاص و تعزیرات الهی كه سیاست جوامع انسانی و اسلامی نامیده میشود، زیرا فرشتگانی همواره كمك و ناصر او بودند، هم در بینش كه حقایق و معارف را خوب ببیند و هم در منش و كنش كه قوانین و دستورها را خوب عمل كند. این معنا را امام صادق علیه السلام در روایتی که به ویژگیهای رسول اکرم می پردازد بیان می کند:
«إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ كَانَ مُسَدَّداً مُوَفَّقاً مُۆَیَّداً بِرُوحِ الْقُدُسِ لَا یَزِلُّ وَ لَا یُخْطِئُ فِی شَیْءٍ مِمَّا یَسُوسُ بِهِ الْخَلْقَ فَتَأَدَّبَ بِآدَابِ اللَّهِ ؛ همانا رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله استوار و موفق و مۆید به روح القدس بود، نسبت به سیاست و تدبیر خلق هیچ گونه لغزش و خطائى نداشت، به آداب خدا تربیت شد.»[14]
ادامه دارد ...
پی نوشت:
1. معجم مقاییس اللّغة : ج 1، صص 253 - 254
2. مفردات الفاظ القرآن، ص 127
3. بر پایه برخى از پژوهش ها ، واژه بصیرت ، در فرهنگ هاى مختلف ، بیش از سى معنا را به خود اختصاص داده كه موضوع آینده و آینده نگرى در میان بیشتر آنها مشترك است . (ر . ك : مقاله «بصیرت در رهبرى و مدیریت اسلامى» ، محمّد اَزگُلى به نقل از فرهنگ نامه بصیرت ص 17، پاورقی)
4. همان، ص121
5. اساس البلاغه (زمخشری) ، ص226
6. برگرفته از مجموعه آثار شهید مطهری (سیری د رسیره نبوی)، ج16، صص52-53
7. لَقَدْ كانَ لَكُمْ فی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كانَ یَرْجُوا اللَّهَ وَ الْیَوْمَ الْآخِرَ وَ ذَكَرَ اللَّهَ كَثیراً . احزاب -21
8. 193-194/ شعراء
9. 6/اعلی
10. 3-4/نجم
11. هر چند قرآن کریم این صفت به صراحت در مورد رسول خدا به کار نبرده است اما با دو مقدمه می توان ثابت کرد این وصف در مورد آن حضرت نیز صادق است: 1. قرآن برخی انبیاء را مخلَص نامید.(24/یوسف) 2. رسول خدا بر آنها مهیمن است زیرا کتاب او بر دیگر کتب مهیمن است.(48/مائده) نتیجه اینکه آن حضرت مخلَص ترین پیامبران است.
12. 5-6 /تکاثر
13. سیره رسول اکرم در قرآن (تفسیر موضوعی ج9)، صص36-37
14. الكافی ، ج1، ص 266
امید پیشگر
بخش تاریخ و سیره معصومین تبیان