بخل عبارت است از خسیس بودن در جایی كه باید خرج كرد و ندادن آنچه را كه باید داد و آن طرف تفریط است و افراط آن، اسراف است، كه عبارت است از:
خرج كردن آنچه نباید خرج كرد و این دو طرف، مذموم است و وسط آنها، كه صفت جود و سخا بوده باشد پسندیده و محمود است.
مخفی نماند كه صفت بخل، نتیجه محبت دنیا و ثمره آن است و این، از جمله صفات خبیثه و اخلاق رذیله است.
و خدای تعالی میفرماید: «وَ لا یَحْسَبَنَّ الَّذینَ یَبْخَلُونَ بِما اتیهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خَیرا لَهُمْ بَلْ هُوَ شَرُّ لَهُمْ سَیُطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بِهِ یَوْمَ الْقِیمَه»[1] خلاصه معنی آنكه: «گمان نكنند كسانی كه بخل میورزند به آنچه خدا از فضل خود به ایشان عطا فرموده، كه این خیر ایشان است بلكه این شرّ است از برای ایشان و زود باشد كه در روز قیامت آنچه را بخل كردهاند طوق شود و به گردن ایشان افتد» و حضرت رسول - صلّی اللّه علیه و آله - فرمود كه: اصلاً و ابداً دور بخل نگردید كه آن هلاك كرد كسانی را كه پیش از شما بودند و ایشان را بر این داشت كه خون یكدیگر را ریختند و آنچه بر ایشان حرام بود حلال شمردند» و از آن حضرت روایت شده است كه: «بخل، دور است از بهشت و نزدیك است به آتش و جاهل سخی محبوبتر است نزد خدا، از عالم بخیل» و فرمود كه: «بخل، درختی است كه: ریشه آن به درخت زقّوم فرو رفته و بعضی از شاخهای خود را به دنیا آویخته است. پس هر كه به شاخی از آن چنگ زند او را داخل آتش میكند.
آگاه باشید كه بخل، ناشی از كفر است و عاقبت كفر آتش است» و نیز از آن سرور روایت شده است كه اگر كسی از شما بگوید كه بخیل بهتر است از ظالم. جوابش این است كه چه ظلمی بدتر است در نزد خدا از بخل. قسم یاد نموده است خدا به عزّت و عظمت و جلال خود كه بخیل را داخل بهشت نكند». «شخصی در جهاد در خدمت آن حضرت كشته شد زنی بر او میگریست و میگفت: «وا شهیداه» حضرت فرمود كه: چه میدانی كه او شهید است؟ شاید كه او سخن بیفایده میگفته یا بخیل بوده».
روزی آن بزرگوار مردی را دید كه پرده كعبه را گرفته میگوید: «خدایا به حرمت این خانه، گناه مرا بیامرز. حضرت فرمود: بگو ببینم چه گناه كردهای؟ عرض كرد كه:
گناه من بزرگتر از آن است كه بگویم. فرمود كه: گناه تو بزرگتر است یا زمین؟ گفت: گناه من. فرمود: گناه تو بزرگتر است یا كوهها؟ گفت: گناه من. فرمود: گناه تو بزرگتر است یا دریاها؟ گفت: گناه من. گفت: گناه تو اعظمتر است یا آسمانها؟ گفت: گناه من. فرمود:
گناه تو اعظم است یا عرش؟ گفت: گناه من. فرمود: گناه تو اعظم است یا خدا؟ گفت:
خدا اعظم و اعلی و اجلّ است. پس حضرت فرمود: بگو گناه خود را. عرض كرد:
یا رسول اللّه من مرد صاحب ثروتم و هر وقت فقیری رو به من میآید كه از من چیزی بخواهد گویا شعله آتشی رو به من میآورد. حضرت فرمود: دور شو از من و مرا به آتش خود مسوزان. قسم به آن خدائی كه مرا به هدایت و كرامت برانگیخته است كه اگر میان ركن و مقام بایستی و دو هزار سال نماز كنی و این قدر گریه كنی كه نهرها از آب چشم تو جاری شود و درختان سیراب گردند و بمیری و بخیل باشی خدا تورا سرنگون به جهنم میافكند
و روایت شده است كه: «دو ملك موكلاند كه در هر صباحی ندا میكنند كه خداوندا مال هر بخیل را تلف كن و هر كه انفاق كند، عوض به او كرامت كن» و اخبار در مذمّت صفت بخل، بیحد و خارج از حیّز عدّ (شمارش) است، با این كه خود این صفت، در بردارنده ی مفاسد بیشمار در آخرت و دنیاست. حتی اینكه تجربه شده است كه نگاه كردن به روی بخیل، دل را میگیرد و آن را تاریك میكند و دیده شده است كه: هر كه لئیم و بخیل است، در نظرها خوار و ذلیل است.
همچنان كه پیشوای اهل كرم حضرت امیر المؤمنین - علیه السّلام - فرمود كه: «بخل، صاحب خود را حقیر و بی ارزش میكند» و از بخل و خساست، حیثیت و آبروی انسان بر باد فنا میرود. بلكه همچنان كه آن حضرت تصریح فرمودند و مشاهده شده اولاد بخیل با او دشمن و هیچ بخیلی را در عالم دوستی نیست. اهل و عیالش چشم به مرگ او دوخته و فرزندانش دیده بر راه وفات او نهاده و آن مسكین بیچاره، با وجود توانایی، به سختی و با وسعت بسیار، به تنگی میگذراند. زندگانی او در دنیا چون فقرا و محاسبه و مؤاخذه او در آخرت، محاسبه و مؤاخذه اغنیاست. در دنیا خوار و ذلیل و در عقبی به عذاب الیم گرفتار.
خرج كردن آنچه نباید خرج كرد و این دو طرف، مذموم است و وسط آنها، كه صفت جود و سخا بوده باشد پسندیده و محمود است.
مخفی نماند كه صفت بخل، نتیجه محبت دنیا و ثمره آن است و این، از جمله صفات خبیثه و اخلاق رذیله است.
و خدای تعالی میفرماید: «وَ لا یَحْسَبَنَّ الَّذینَ یَبْخَلُونَ بِما اتیهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خَیرا لَهُمْ بَلْ هُوَ شَرُّ لَهُمْ سَیُطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بِهِ یَوْمَ الْقِیمَه»[1] خلاصه معنی آنكه: «گمان نكنند كسانی كه بخل میورزند به آنچه خدا از فضل خود به ایشان عطا فرموده، كه این خیر ایشان است بلكه این شرّ است از برای ایشان و زود باشد كه در روز قیامت آنچه را بخل كردهاند طوق شود و به گردن ایشان افتد» و حضرت رسول - صلّی اللّه علیه و آله - فرمود كه: اصلاً و ابداً دور بخل نگردید كه آن هلاك كرد كسانی را كه پیش از شما بودند و ایشان را بر این داشت كه خون یكدیگر را ریختند و آنچه بر ایشان حرام بود حلال شمردند» و از آن حضرت روایت شده است كه: «بخل، دور است از بهشت و نزدیك است به آتش و جاهل سخی محبوبتر است نزد خدا، از عالم بخیل» و فرمود كه: «بخل، درختی است كه: ریشه آن به درخت زقّوم فرو رفته و بعضی از شاخهای خود را به دنیا آویخته است. پس هر كه به شاخی از آن چنگ زند او را داخل آتش میكند.
آگاه باشید كه بخل، ناشی از كفر است و عاقبت كفر آتش است» و نیز از آن سرور روایت شده است كه اگر كسی از شما بگوید كه بخیل بهتر است از ظالم. جوابش این است كه چه ظلمی بدتر است در نزد خدا از بخل. قسم یاد نموده است خدا به عزّت و عظمت و جلال خود كه بخیل را داخل بهشت نكند». «شخصی در جهاد در خدمت آن حضرت كشته شد زنی بر او میگریست و میگفت: «وا شهیداه» حضرت فرمود كه: چه میدانی كه او شهید است؟ شاید كه او سخن بیفایده میگفته یا بخیل بوده».
روزی آن بزرگوار مردی را دید كه پرده كعبه را گرفته میگوید: «خدایا به حرمت این خانه، گناه مرا بیامرز. حضرت فرمود: بگو ببینم چه گناه كردهای؟ عرض كرد كه:
گناه من بزرگتر از آن است كه بگویم. فرمود كه: گناه تو بزرگتر است یا زمین؟ گفت: گناه من. فرمود: گناه تو بزرگتر است یا كوهها؟ گفت: گناه من. فرمود: گناه تو بزرگتر است یا دریاها؟ گفت: گناه من. گفت: گناه تو اعظمتر است یا آسمانها؟ گفت: گناه من. فرمود:
گناه تو اعظم است یا عرش؟ گفت: گناه من. فرمود: گناه تو اعظم است یا خدا؟ گفت:
خدا اعظم و اعلی و اجلّ است. پس حضرت فرمود: بگو گناه خود را. عرض كرد:
یا رسول اللّه من مرد صاحب ثروتم و هر وقت فقیری رو به من میآید كه از من چیزی بخواهد گویا شعله آتشی رو به من میآورد. حضرت فرمود: دور شو از من و مرا به آتش خود مسوزان. قسم به آن خدائی كه مرا به هدایت و كرامت برانگیخته است كه اگر میان ركن و مقام بایستی و دو هزار سال نماز كنی و این قدر گریه كنی كه نهرها از آب چشم تو جاری شود و درختان سیراب گردند و بمیری و بخیل باشی خدا تورا سرنگون به جهنم میافكند
و روایت شده است كه: «دو ملك موكلاند كه در هر صباحی ندا میكنند كه خداوندا مال هر بخیل را تلف كن و هر كه انفاق كند، عوض به او كرامت كن» و اخبار در مذمّت صفت بخل، بیحد و خارج از حیّز عدّ (شمارش) است، با این كه خود این صفت، در بردارنده ی مفاسد بیشمار در آخرت و دنیاست. حتی اینكه تجربه شده است كه نگاه كردن به روی بخیل، دل را میگیرد و آن را تاریك میكند و دیده شده است كه: هر كه لئیم و بخیل است، در نظرها خوار و ذلیل است.
همچنان كه پیشوای اهل كرم حضرت امیر المؤمنین - علیه السّلام - فرمود كه: «بخل، صاحب خود را حقیر و بی ارزش میكند» و از بخل و خساست، حیثیت و آبروی انسان بر باد فنا میرود. بلكه همچنان كه آن حضرت تصریح فرمودند و مشاهده شده اولاد بخیل با او دشمن و هیچ بخیلی را در عالم دوستی نیست. اهل و عیالش چشم به مرگ او دوخته و فرزندانش دیده بر راه وفات او نهاده و آن مسكین بیچاره، با وجود توانایی، به سختی و با وسعت بسیار، به تنگی میگذراند. زندگانی او در دنیا چون فقرا و محاسبه و مؤاخذه او در آخرت، محاسبه و مؤاخذه اغنیاست. در دنیا خوار و ذلیل و در عقبی به عذاب الیم گرفتار.
