چقدر خوب است که انسان ساعتى براى خود داشته باشد، که هیچ چیز او را به خود مشغول نسازد و در این ساعت محاسبه خویش کند و ببیند چه کارى به سود خود انجام داده و چه کارى به زیان خود، در آن شب و در آن روز .
حضرت على(علیه السلام) مى فرمایند: «ثَمَرَةُ الْمُحاسَبَةِ إصْلاحُ النَّفْسِ؛ نتیجه حسابرسى، اصلاح خویشتن است».(1) مردم در یک تقسیم تقسیم بندى به سه دسته تقسیم مى شوند:
الف) کسانى که در زندگى از نظر کمالات معنوى رو به جلو و پیشرفت هستند؛ روزى بر آنها نمى گذرد مگر اینکه بهره اى از کمالات دارند.
ب) گروهى که در زندگى درجا مى زنند و اعمال را مکرر انجام مى دهند و در اخلاق همان هستند که بودند نه پیشرفت دارند نه عقب گرد.
ج) کسانى هستند که در حال عقب گرد هستند و فرداى آنها بدتر از امروز آنهاست؛ و در نتیجه از نظر اخلاق در مرحله نازل ترى هستند.
این تقسیم بندى مضمون حدیثى است از امام صادق(علیه السلام) که در ادامه حضرت در جواب سؤال کننده اى که پرسید انسان مقامش بالاتر است یا فرشته؟ حضرت فرمود: «فَمَنْ غَلَبَ عَقْلُهُ شَهْوَتَهُ فَهُوَ خَیْرٌ مِنَ المَلائِکَةِ وَ مَنْ غَلَبَ شَهْوَتُهُ عَقْلَهُ فَهُوَ شَرٌّ مِن البَهائِمِ؛ اگر انسان عقلش بر شهوتش غلبه پیدا کند و در زندگى در حال پیشرفت باشد از فرشته بالاتر است، و اگر شهوتش بر عقلش غلبه پیدا کند از حیوان هم پست تر است».(2)
استفاده اى که از این حدیث مى کنیم این است که زندگى فقط به درد گروه اوّل مى خورد چون به هدف تکامل که همان اصلاح نفس و قرب به خدا باشد نزدیک مى شوند. حال باید خود را محاسبه کنیم ببینیم که از کدام گروه هستیم اگر دیدیم بر سرمایه اخلاق ما اضافه مى شود از گروه اوّل هستیم اگر زیاد و کم نشد از گروه دوم هستیم و اگر از سرمایه اخلاقى ما کم شد از گروه سوم هستیم.
علماى علم اخلاق گام چهارمى را که براى تهذیب نفس ذکر مى کنند، محاسبه است، و منظور از محاسبه این است که هر کس در پایان هر سال یا ماه یا هفته یا روز به محاسبه کارهاى خویش بپردازد، و عملکرد خود را در زمینه خوبى ها و بدى ها دقیقاً مورد محاسبه قرار دهد؛ مانند یک تاجر که در پایان هر روز یا هفته یا ماه به حسابرسى تجارتخانه خود مى پردازد. محاسبه چه در امور دین و چه دنیا یکى از دو فایده را دارد: اگر صورت حساب او سود کلانى را نشان داد، دلیل بر صحت عمل است و اگر زیان زیادى را نشان داد دلیل بر نادرست بودن عمل است که باید آن را اصلاح کند.