کسانی که بخل می ورزند و آنچه را که خدا از فضل خویش به آنان داده، انفاق نمی کنند، گمان نکنند این کار به سود آنهاست؛ بلکه برای آنها شرّ است، به زودی در روز قیامت آنچه را نسبت به آن «بخل» ورزیدند، همانند طوقی به گردنشان می افکنند و میراث آسمانها و زمین، از آن خداست و خداوند، از آنچه انجام می دهید آگاه است.
بخل و امساک نعمت ها و مواهبی که پروردگار در اختیار انسان ها گذاشته، در بسیاری از موارد، بیش از نیاز آنهاست، به گونه ای که می توانند دیگران را نیز در آن سهیم کنند، بدون آن که زیانی به زندگی خودشان برسد؛ ولی گروهی به خاطر صفت رذیله «بخل» از این کار امتناع ورزیده و هیچ کس را در این مواهب خدادادی سهیم نمی کنند. گاه نیز با نمایش ثروت و قدرت به محرومان، نمک بر جراحات قلبشان پاشیده و گویی از این کار زشت و غیر انسانی خویش لذّت هم می برند. گاه این صفت با «انحصارطلبی» و «خود برتر بینی» و «حرص و آز» نیز آمیخته شده و زشتی آن را چند برابر می کند.
اگر نگاهی به جهان آفرینش بیندازیم، همه جا سخاوت و انفاق و بذل و بخشش را مشاهده می کنیم. خورشید دائم می سوزد و بخشی از وجودش را تبدیل به نور و حرارت می کند و آن را به تمام منظومه شمسی می رساند و با نور و گرمای خود به همه مخلوقات، زندگی می بخشد. زمین با انواع مواهبی که در دل دارد، از مواد غذایی گرفته تا معادن گران بها و آب های زیرزمینی، همه را رایگان در اختیار بشر نهاده و سخاوتمندانه انسان را یاری می دهد. سایر موجودات جهان نیز هر کدام دست های سخاوتمند خود را سوی انسان ها گشوده اند تا سخاوت خویش را نشان دهند. علاوه بر عالم کبیر در عالم صغیر؛ یعنی، وجود یک انسان نیز همین مسئله حکم فرماست. قلب، دستگاه تنفس، معده، چشم، گوش، دست و پا هیچ کدام تنها برای خودشان کار نمی کنند و هرگز در خدمت به سایر اجزاء بدن، «بخل» نمی ورزند، بلکه آنچه را که دارند سخاوتمندانه در میان خود و تمام سلولهای بدن تقسیم می کنند. در جهانی که همه جا «سخاوت» حکم فرماست، آیا جایی برای انسان بخیل وجود دارد؟ آیا ناهماهنگی با عالم هستی او را به فساد و مرگ نمی کشاند؟ روی این اصل، نکوهش «بخل» و مدح و ستایش «سخاوت» به طور گسترده در آیات و روایات اسلامی به چشم می خورد که در آنها «جود و سخاء» به عنوان یکی از بارزترین صفات فعلی الهی و یکی از ویژگی های پیشوایان معصوم علیه السلام معرفی شده است.
مجازات افراد بخیل در آیه 180 سوره مبارکه آل عمران، خداوند مجازات سنگین «بخیلان» را بیان می نماید، مجازاتی که در قرآن مجید، تنها در این مورد به کار رفته و درباره هیچ گناه دیگری دیده نمی شود، می فرماید: «آنها که بخل می ورزند، آنچه را خداوند از فضل خویش به آنها داده، انفاق نمی کنند، گمان نکنند به نفع آنهاست، بلکه برای آنها شر است؛ وَلا یحْسَبَنَّ الَّذینَ یبْخَلُون بِمَا آتَاهُمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خَیراً لَهُم بَلْ هُوَ شَرٌّ لَهُم...» سپس می افزاید: «به زودی آنچه را که آنها درباره آن بخل ورزیدند، در روز قیامت همانند طوقی به گردن آنان می افکنند(به صورت بار بسیار سنگینی که قدرت حرکت را از آنان می گیرد و آنها را در عرصه محشر رسوا می سازد.)؛... سَیطَوَّقُونَ مَا بَخِلوُا بِهِ یومَ الْقِیامَةِ...» در انتهای آیه می فرماید: «میراث آسمان ها و زمین از آن خداست و خداوند از آنچه انجام می دهید، آگاه است؛... وَلِلّهِ مِیراثُ السَّمَاوَاتِ وَ الارضِ وَ اللّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبیرٌ». این آیه اشاره به این دارد که نگهداری اموال و «بخل» کردن چه سودی دارد؛ در حالی که باید همه آنها را بگذارید و بروید. گرچه بعضی از روایات، آیه فوق را به مسئله منع «زکات» تفسیر کرده اند، ولی در ظاهر مفهوم آیه، عام است و انواع «بخل» را شامل می شود؛ حتی به گفته بعضی از مفسران علاوه بر «بخل» در اموال، «بخل» در علم و دانش و مانند آن را نیز شامل می شود. در این که به چه صورت طوقی به گردن آنها می افتد، باید گفت: مطابق بعضی از روایات، آن اموال به صورت طوق آتشین در می آید.
چنان که تفسیر عیاشی از امام باقر علیه السلام نقل می کند: «هر کس زکات مال خود را نپردازد، خدا آن را به صورت اژدهایی از آتش مبدّل می کند و به گردن او می افکند و پیوسته او را می گزد(و به او گفته می شود، همان گونه که در دنیا این اموال را هرگز از خود دور نمی کردی، اکنون آنها را بردار و به گردن بیفکن)».[1] از تعبیر بالا به خوبی روشن می شود که تعبیر به «طوق» در واقع تجسّمی از اعمال آنها در دنیاست؛ زیرا «طوق» چیزی است که از انسان دور نمی شود. به هر حال، تعبیرات مختلف آیه، همه حکایت از زشتی «بخل» و خوبی «انفاق» در راه خدا و «سخاوت» در اموال و مواهب خداداد می کند. قابل توجه این که، اموال «بخیلان» نه تنها در قیامت، طوقی بر گردن آنها می شود، بلکه در دنیا نیز همیشه باید بار سنگین حفظ و نگهداری و محاسبه آن را بر گردن نهند و سپس آن را رها ساخته و به سرای دیگر برای پاسخ گویی بشتابند.
در احاديث اسلامى، روايات تكان دهنده اى درباره «بخل» ديده مىشود، از جمله:
1- رسول خدا صلى الله عليه و آله در حديثى مىفرمايند: «الْبَخيلُ بَعيدٌ مِنَ اللّهِ بَعيدٌ مِن النّاسِ، قَريبٌ مِنَ النّارِ2 ؛ بخيل از خدا دور است، از مردم نيز دور است و به آتش دوزخ نزديك است». به همين مضمون از امام على بن موسى الرّضا عليه السلام نقل شده است.
2- در حديث ديگرى، امام اميرمؤمنان على عليه السلام مىفرمايند: «النَّظَرُ الَى الْبَخيل يُقْسِىِ الْقلْبَ 3؛ نگاه كردن به بخيل، انسان را سنگدل مىكند». اين تعبير نشان مىدهد كه باطن بخيلان آن قدر تاريك و آلوده است كه بازتاب آن در چهره آنان، سبب سنگدلى نگاه كننده مىشود.
3- در حديث ديگرى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نقل شده است كه «آن حضرت در حال طواف خانه خدا بود، مردى را مشاهده كرد كه در پرده خانه كعبه در آويخته و مىگويد: خداوندا! به حرمت اين خانه سوگندت مىدهم كه گناهان مرا ببخش».
رسول خدا صلى الله عليه و آله خطاب به آن مرد فرمودند: مگر گناه تو چيست؟ آن را توصيف كن.
عرض كرد: بزرگ تر از آن است كه بتوانم توصيف كنم.
حضرت صلى الله عليه و آله فرمودند: واى برتو! گناه تو بزرگتر است يا خشكى ها؟!
عرض كرد: گناه من بزرگ تر است اى رسول خدا!
حضرت فرمودند: گناه تو بزرگتر است يا درياها؟!
عرض كرد: گناه من اى رسول خدا!
حضرت صلى الله عليه و آله فرمودند: گناه تو بزرگتر است يا آسمان ها؟!
عرض كرد: گناه من.
باز حضرت صلى الله عليه و آله فرمودند: گناه تو بزرگتر است يا عرش خدا؟!
عرض كرد: گناه من بزرگتر است اى رسول خدا!
حضرت صلى الله عليه و آله فرمودند بگو ببينم) گناه تو بزرگتر است يا خداوند؟!
عرض كرد: خدا بزرگتر و بالاتر و گرامىتر است.
حضرت صلى الله عليه و آله فرمودند: واى بر تو! بگو ببينم چه گناهى كردهاى(كه از آن به اين بزرگى ياد مىكنى)؟
عرض كرد: اى رسول خدا! من آدم ثروتمندى هستم؛ ولى هنگامى كه نيازمندى به سراغم مىآيد، گويى شعله آتشى را در برابر من قرار دادهاند.(آرى! من از ديدن نيازمندان وحشت دارم و متنفّرم).
پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: از من دور شو و مرا به آتش خود نسوزان. سوگند! به خدايى كه مرا به هدايت و كرامت مبعوث كرده، اگر در ميان ركن و مقام(گرامي ترين نقاط روى زمين در كنار خانه خدا) بايستى و دوهزار سال عبادت كنى و گريه كنى، به حدى كه از چشمت نهر آب جارى شود و درختان را سيراب كند، سپس بميرى، در حالى كه لئيم و بخيل هستى، خداوند تو را به صورت در آتش خواهد افكند، آيا نمىدانى كه خداوند مىگويد: هر كس «بخل» كند، درباره خود «بخل» كرده و هر كس از «بخل» خويش در امان باشد، رستگار است»4. اين حديث نشان مىدهد كه «بخل» سرچشمه انواع گناهان و مفاسد مىشود كه انسان را تا اين حد از خدا دور مىسازد.
_________
1. بحرانی، سید هاشم، تفسير برهان، جلد 1، صفحه 327. تفسير عياشى، جلد 1، صفحه 207
