طلوع آفتاب شنبه آینده یازدهم مهرماه بیش از سه میلیون زائر بیت الله الحرام با حركت از مشعرالحرام وارد سرزمین منا می شوند. وادی محسر جایی كه ابرهه و سپاهیانش به هلاكت رسیدند منطقه ای است محدود بین این دو سرزمین مقدس.
وادی مُحَسِّر ؛ وادى كم عرضى است میان سرزمین مشعر و منا كه حجاج با گذر از آن وادىِ كوچك، وارد منا مى شوند. گفتنى است چادرهاى ایرانى در نخستین بخش منا، پس از عبور از وادى محسّر قرار دارد. مُحَسِّر اسم فاعل از حَسِرَ به معناى از پا افتادن است. وادى نیز به معناى دره یا مكان جارى شدن رود است. وادى مَحسّر، نه جزو منا است و نه جزو مزدلفه.
در برخى نقلها محل انهدام سپاه ابرهه، همین مكانى است كه امروزه «وادى محسِّر»؛ «جاى حسرت اصحاب فیل» نامیده شده است. چون یاران ابرهه به سبب شكست حسرت خوردند، به «مُحَسِّر» مشهور گشت.
«محسّر» رود كوچكى است كه از سمتِ شرقى كوه «ثبیر» بزرگ از سوى ثقبه سرازیر مى شود و به «وادى عُرَنه» مى ریزد. هنگامى كه از میان منى و مزدلفه مى گذرد به صورت مرز و فاصله اى میان آن دو قرار مى گیرد و به سوى جنوب مى رود. آبِ سیل این رودخانه قبل از اینكه به «عُرَنه» بریزد، از كنار چشمه حسینیه (عین الحسینیّه) مى گذرد و با سه رود كوچك در منطقه مَفاجر مخلوط مى شود و همگى یك رودخانه را تشكیل مى دهند. محلّ به هم پیوستن این سه رودخانه، اكنون آباد شده و یكى از محلّات شهر مكّه گردیده است. در محسّر، كشاورزى و آبادانى وجود ندارد، مردم بیشتر با آن قسمت از محسّر آشنا هستند كه در میان مزدلفه و مِنى قرار دارد و حاجیان از آن مى گذرند، در این قسمت، تابلوهایى وجود دارد كه حدود «محسّر» را نشان مى دهد.
طول محسّر3812 متر و نقطه پایانى آن، مئذمین (دو كوه بین مزدلفه و منا) است.
علت نامگذاری وادی مُحَسِّرعلت نامگذارى آن به وادى محسّر آن است كه ابرهه و لشكرش با فیل براى نابودى كعبه آمدند، آنان وقتى به این رودخانه رسیدند؛ از پاى در آمدند و از توان افتادند، و بنا به گفته قرآن، با سنگریزههاى «سجیل» از پاى افتادند. و ابرهه یاران خود را از پیروزى نا امید ساخت و آنان به خاطر از دست رفتن پیروزى، حسرت خوردند. فیل ابرهه «محمود» نام داشت و هر چه وادار كردند، وارد منطقه حرم نشد و حتى به وادى محسر هم نرسید، ولى هرگاه روى او را به سوى یمن باز مى گرداندند، با شتاب مىرفت.
وادى محسر چند نام دیگر نیز دارد به این شرح:
1. وادى النار؛ كه مردم مكّه، آن را به این نام مى خوانند. علت این نامگذارى آن است كه مردى از اهل مكّه براى شكار به آنجا رفته بود كه آتشى از آسمان آمد و او را سوزانید.
2. مهلل، زیرا وقتى مردم به این وادى مى رسند، شتاب مى گیرند.
احكام و آداب مُحسِّر
• یكى از احكام وادى محسِّر آن است كه قبل از طلوع آفتاب نباید از آن عبور كرد. این حكم، براى كسانى است كه در صبح روز عید قربان، مى خواهند براى افاضه به منى، مشعر الحرام (مزدلفه) را به سوى منى ترك كنند. آنان مى توانند تا نزدیكى وادى محسّر بیایند و آنجا توقف كنند و با طلوع خورشید وارد محسر شوند و از آن بگذرند و به منى بروند. مراجع كنونى شیعه نیز مى فرمایند: باید قبل از طلوع آفتاب از وادى محسّر نگذرند.
• یكى دیگر از احكام ویژه محسّر آن است كه به هنگام عبور از آن، مستحب است انسان، با حالت دویدن، مسیر را طى كند. و این حكم، تقریباً در میان همه مسلمین اجماعى است، زیرا پیامبر صلى الله علیه و آله و صحابه نیز چنین مى كرده اند. پیامبر صلى الله علیه و آله وقتى به محسّر مىرسید، با شتاب، مركب خود را میراند.
استحباب دویدن به قدرى مؤكد است كه در روایتى آمده است كه امام صادق علیه السلام به كسى كه دویدن در آنجا را فراموش كرده بود؛ سفارش فرمود كه از مكّه بازگردد و دوباره در آنجا بدود، و اگر جاىِ محسّر را نمىداند؛ از مردم بپرسد.
• دعایى نیز براى هنگام دویدن در محسر رسیده است كه متن آن چنین است: «الّلهم سلّم عهدى واقبل توبتى و أجب دعوتى و اخلفنى فیمن تركت بعدى».
• در منابع اهل سنّت آمده است كه توقف در این منطقه مكروه، و وقوف در آن ممنوع است، و شاید علّت، آن باشد كه اینجا مكان نزول عذاب است، بنابر این، باید از عذاب خدا، به خود او پناه برد، و زودتر آن مكان را ترك كرد. برخى گفته اند: این وادى جایگاه شیاطین است.
آیا «وادى محسّر» بخشى از «منى» است؟
از آنجا كه احكام فقهى خاصّى براى هریك از مزدلفه، مِنى و محسّر وجود دارد، لذا فقهاى گذشته، به بررسى حدود این سرزمین و دیگر مشاعر مقدّسه پرداخته اند.
اكثریت قاطع نویسندگان و فقهاى اهل سنّت و شیعه، وادى محسّر را بیرون از منى و نیز بیرون از مزدلفه مى دانند و معتقدند این سه منقطه به ترتیب و بدون فاصله پشت سر هم قرار دارند: «منى»، «محسر» و «مزدلفه»؛ مثلًا مى گویند: محسّر، بیرون از منى و چسبیده به آن است. و یا مى نویسند: محسّر میان منى و مزدلفه قرار گرفته است. و منى، میان دو رودخانه قرار دارد كه یكى چسبیده به موضع «جمره عقبه» نزدیك مكّه، و دیگرى محسّر است.
البته عدّه اى از نویسندگان سنّى و شیعه، با پیروى از برخى روایات، وادى محسّر را بخشى از منى دانسته اند. از علماى شیعه، شهید ثانى مى نویسد: وادى محسّر بخشى از منى است، بنابر این واسطه اى میان مشعر و منى، وجود ندارد.
محسر و قربان گاههای منا
در بخش ورودى به منا از سمت وادى محسِّر، قربانگاه قرار داشت (و دارد) كه گویا چیزى از آن در منا واقع نشده است. از سال 1420 هجرى، قربانگاه اصلى به محل دیگرى در فاصله 500 مترى منا به نام مُعَیْصم انتقال یافته و به صورت مجهز و با تقسیم بخش هاى آن براى حجاج كشورهاى مختلف، به فعالیت مشغول است.