شب قدر در فرهنگ قرآن و روایات از جایگاه بس عظیمی برخوردار است تا آنجا كه شب قدر در قرآن برابر با هزار ماه دانسته شده، و شب نزول قرآن، و شب تعیین تقدیرات یكسال و شب مبارك معرفی شده است...
شب قدر در فرهنگ قرآن و روایات از جایگاه بس عظیمی برخوردار است تا آنجا كه شب قدر در قرآن برابر با هزار ماه دانسته شده، و شب نزول قرآن، و شب تعیین تقدیرات یكسال و شب مبارك معرفی شده است.
و در روایات هم تعبیرات زیبایی از شب قدر آمده است، همچون شب بخشیده شدن گناهان و اینكه هر كس در آن شب بخشیده نشود، مورد نفرین خدا واقع میشود. (1)
و پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله فرمود: «مَنْ حُرِمَها فَقَدْ حُرِمَ الْخَیرَ كُلَّهُ؛ (2) هر كس از شب قدر محروم گردد، از تمام خیرات بی نصیب شده است.»
با توجّه به عظمت شب قدر جا دارد كه برای نحوه بهره گیری و بهره برداری بیشتر از فیضهای معنوی آن، سیری در سیره پیشوایان معصوم در شب قدر داشته باشیم. باشد كه ره توشههایی از آن برگیریم.
البته، اذعان داریم كه همه حالات معصومان در این شب با عظمت و ارتباطی كه با عالم بالا و ملكوت داشته و دارند، نه قابل درك و فهم غیر معصومان است و نه در تاریخ انعكاس یافته است. آنچه بیان میشود، فقط گوشههایی از رفتارهای ظاهری آنان است، نه عمق و ژرفای حالات آنها. پس آنچه در پیش رو دارید، گامی است در این مسیر.
الف. عبادت و شب زنده داری
از اعمالی كه در طول سال، مخصوصا شبهای مبارك رمضان و علی الخصوص در شب قدر بدان سفارش اكید شده است، اِحْیا و شب زنده داری است. پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله فرمود: «مَنْ اَحْیا لَیلَةَ الْقَدْرِ حُوِّلَ عَنْهُ الْعَذابُ اِلَی السَّنَةِ الْقابِلَةِ؛ (3) كسی كه شب قدر را زنده بدارد، عذاب تا سال آینده از او روی میگرداند.»
و معصومان همه این سنت حسنه را پاس و گرامی میداشتند و از آن بهره میبردند:
1. پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله نه تنها در شب قدر بیدار بود، بلكه دهه سوم ماه مبارك رمضان كاملاً بستر خواب را جمع میكرد و به عبادت میپرداخت. حضرت علی علیه السلام در این باره فرموده است: «أنَّ رَسُولَ اللّهِ كانَ یطْوی فِراشَهُ وَ یشُدُّ مِئْزَرَهُ فِی الْعَشْرِ الاْءَواخِرِ مِنْ شَهْرِ رَمَضانَ وَ كانَ یوقِظُ أَهْلَهُ لَیلَةَ ثَلاثٍ وَ عِشْرینَ وَ كانَ یرُشُّ وُجُوهَ النِّیامِ بِالْماءِ فی تِلْكَ اللَّیلَةِ؛ (4) رسول خدا صلی الله علیه و آله [این چنین] بود كه رخت خواب خویش را جمع میكرد و كمربند [همّت برای عبادت] را در دهه آخر از ماه رمضان محكم میبست و همیشه این گونه بود كه اهل و عیالش را در شب بیست و سوم بیدار نگه میداشت و بر روی خواب رفتگان در آن شب آب میپاشید [تا از درك شب قدر، و درك شب زنده داری محروم نشوند] .»
حتی در شبهای بارندگی در حالی كه مسجد مدینه سقف نداشت، عبادت و شب زنده داری را ترك نمیكرد و دیگران را با رفتار خویش وا میداشت كه در همان گل و باران بیدار باشند و نماز گزارند. (5)
2. امام علی علیه السلام نیز در طول سال، شب هنگام آن گاه كه شب پردههای تاریكی را انداخته بود، بیدار میشد و مشغول عبادت و شب زنده داری میگشت. (6) اما در شبهای قدر حال ویژهای داشت و در بدترین وضعی كه مسجد مدینه را آب و گل فرا گرفته بود، مشغول عبادت و شب زنده داری میشد و به ویژه در شب قدر آخر عمر خویش، حال فوق العاده عجیبی داشت كه بعدا به آن اشاره میشود.
3. فاطمه زهرا علیهاالسلام نیز آن قدر عبادت میكرد كه امام حسن علیه السلام میفرماید: «ما كانَ فِی الدُّنْیا اَعْبَدَ مِنْ فاطِمَةَ علیهاالسلام، كانَتْ تَقُومُ حَتّی تَوَرَّمَ قَدَماها؛(7) عابدتر از فاطمه علیهاالسلام در دنیا نبود؛ همیشه این گونه بود كه آن قدر به عبادت میایستاد كه پاهای [مباركش [ورم میكرد.»
علت نام گذاری او به «زهرا» نیز این است كه شبها نور عبادت و شب بیداری او به سوی آسمان میتابید (8) و امّا در شب قدر، حال به خصوصی داشت، نه تنها بیدار بود كه بچهها و فرزندان خویش را نیز وادار میكرد كه شب بیدار باشند؛ چنان كه در روایتی میخوانیم: «وَ كانَتْ فاطِمَةُ علیهاالسلام لا تَدَعُ اَحَدا مِنْ اَهْلِها ینامُ تِلْكَ اللَّیلَةَ وَ تُداویهِمْ بِقِلَّةِ الطَّعامِ وَ تَتَأَهَّبُ لَها مِنَ النَّهارِ وَ تَقُولُ مَحْرُومٌ مَنْ حُرِمَ خَیرَها؛ (9) روش فاطمه علیهاالسلام این بود كه هیچ فردی از خانواده خویش را نمیگذاشت در آن شب (بیست و سوم) بخوابد و [مشكل خواب] آنها را با كمی غذا و آمادگی در روز درمان مینمود و میفرمود: محروم است كسی كه از خیر [و بركت] آن شب محروم شود.»
4. امام باقر علیه السلام فرمود: «هر كس شب قدر را احیا بدارد، خداوند مهربان گناهان او را میآمرزد.» (10) و شیخ عباس قمی نقل كرده كه «امام باقر علیه السلام در شب بیست و یكم و بیست و سوم تا نیمه شب دعا میخواند و آن گاه به نماز میپرداخت.» (11)
5. امام هفتم علیه السلام نیز اهل شب زنده داری و عبادت در طول سال بود. در زیارت نامه آن حضرت میخوانیم: «او شبها تا سحر بیدار بود، و طلب آمرزش میكرد و همدوش سجدههای طولانی، چشم گریان و اشكبار، و مناجات بسیار و زاریهای پیوسته و پی درپی بود.» (12) وقتی حضرت در غیر رمضان چنان باشد، حالِ آن حضرت در شب قدر برای ما قابل توصیف نخواهد بود.
او نه تنها خود شب زنده داری و عبادت داشت كه به دیگران نیز میفرمود: «مَنِ اغْتَسَلَ لَیلَةَ الْقَدْرِ وَ أَحْیاها اِلی طُلُوعِ الْفَجْرِ خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ؛ (13) كسی كه در شب قدر غسل كرده و تا سپیده صبح شب زنده داری كند، گناهانش آمرزیده میشود.»
6. امام حسن عسكری علیه السلام نیز چون پدران خود، اهل مناجاتهای طولانی و شب زنده داری در طول سال و مخصوصا در شب قدر بود. (14) و به شیعیان خود نیز این اعمال را اكیدا سفارش میكرد.
از جمله، میفرمود:«فَلا یفُوتُكَ إِحْیاءُ لَیلَةِ ثَلاثٍ وَ عِشْرینَ؛ (15) پس بیداری در شب بیست و سوم را از دست نده!»
ب. حضور در مسجد
از مسائلی كه معصومان نسبت به آن حساسیت ویژه نشان داده اند، حضور در مسجد، در شب قدر است. قبلاً اشاره شد كه پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله حتی در شبهای بارانی و گل بودن مسجد مدینه، حضور در آن را در شبهای قدر ترك نمیكرد. از آن بالاتر، پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در دهه سوم ماه مبارك رمضان، شب و روز در مسجد معتكف بود. (این همان سنّت حسنهای است كه در سالهای اخیر در بسیاری از شهرها، از جمله «قم» در ایام ماه رجب ـ سیزدهم تا پانزدهم - زنده شده است و باید دانست كه بهترین زمان برای اعتكاف، ماه مبارك رمضان است.)
امام علی علیه السلام در این زمینه میفرماید: «فَلَمْ یزَلْ یعْتَكِفُ فِی الْعَشْرِ الاْءَواخِرِ مِنْ رَمَضانَ حَتّی تَوَفّاهُ اللّهُ؛ (16) پس [پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله] همیشه در دهه آخر ماه رمضان در حال اعتكاف بود تا آن وقت كه خداوند او را گرفت.»
یحیی بن رزین نقل نموده كه «كانَ اَبُو عَبْدِ اللّهِ مَریضا مُدْنِفا فَأَمَرَ فَأُخْرِجَ اِلی مَسْجِدِ رَسُولِ اللّهِ فَكانَ فیهِ حَتّی أَصْبَحَ لَیلَةَ ثَلاثٍ وَ عِشْرینَ مِنْ شَهْرِ رَمَضانَ؛ (17) امام صادق علیه السلام بیماری شدیدی داشت، دستور داد او را به مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله [با همان حال] ببرند. پس حضرت تا صبح شب بیست و سوم ماه رمضان در آنجا باقی ماند.»
موارد فوق نشان میدهد كه حضور در مساجد، در شبهای با عظمت قدر خصوصیتی دارد كه باید بدان توجه شود. و پیروان اهل بیت شایسته است كه به خوبی از مساجد استقبال نمایند.
ج. مراسم قرآن سرگرفتن
یكی دیگر از اعمال شب قدر كه در سیره معصومان دیده میشود و بحمد اللّه، در جامعه تشیع به خوبی جای خود را یافته است، مراسم قرآن سرگرفتن است. امام صادق علیه السلام در این باره فرمود: «برای سه شب قرآن كریم را مقابل خود قرار دهید و آن را بگشایید و بخوانید: «اَللّهُمَّ اِنّی أَسْئَلُكَ...» (18)
شب قدر در فرهنگ قرآن و روایات از جایگاه بس عظیمی برخوردار است تا آنجا كه شب قدر در قرآن برابر با هزار ماه دانسته شده، و شب نزول قرآن، و شب تعیین تقدیرات یكسال و شب مبارك معرفی شده است.
و در روایات هم تعبیرات زیبایی از شب قدر آمده است، همچون شب بخشیده شدن گناهان و اینكه هر كس در آن شب بخشیده نشود، مورد نفرین خدا واقع میشود. (1)
و پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله فرمود: «مَنْ حُرِمَها فَقَدْ حُرِمَ الْخَیرَ كُلَّهُ؛ (2) هر كس از شب قدر محروم گردد، از تمام خیرات بی نصیب شده است.»
با توجّه به عظمت شب قدر جا دارد كه برای نحوه بهره گیری و بهره برداری بیشتر از فیضهای معنوی آن، سیری در سیره پیشوایان معصوم در شب قدر داشته باشیم. باشد كه ره توشههایی از آن برگیریم.
البته، اذعان داریم كه همه حالات معصومان در این شب با عظمت و ارتباطی كه با عالم بالا و ملكوت داشته و دارند، نه قابل درك و فهم غیر معصومان است و نه در تاریخ انعكاس یافته است. آنچه بیان میشود، فقط گوشههایی از رفتارهای ظاهری آنان است، نه عمق و ژرفای حالات آنها. پس آنچه در پیش رو دارید، گامی است در این مسیر.
الف. عبادت و شب زنده داری
از اعمالی كه در طول سال، مخصوصا شبهای مبارك رمضان و علی الخصوص در شب قدر بدان سفارش اكید شده است، اِحْیا و شب زنده داری است. پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله فرمود: «مَنْ اَحْیا لَیلَةَ الْقَدْرِ حُوِّلَ عَنْهُ الْعَذابُ اِلَی السَّنَةِ الْقابِلَةِ؛ (3) كسی كه شب قدر را زنده بدارد، عذاب تا سال آینده از او روی میگرداند.»
و معصومان همه این سنت حسنه را پاس و گرامی میداشتند و از آن بهره میبردند:
1. پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله نه تنها در شب قدر بیدار بود، بلكه دهه سوم ماه مبارك رمضان كاملاً بستر خواب را جمع میكرد و به عبادت میپرداخت. حضرت علی علیه السلام در این باره فرموده است: «أنَّ رَسُولَ اللّهِ كانَ یطْوی فِراشَهُ وَ یشُدُّ مِئْزَرَهُ فِی الْعَشْرِ الاْءَواخِرِ مِنْ شَهْرِ رَمَضانَ وَ كانَ یوقِظُ أَهْلَهُ لَیلَةَ ثَلاثٍ وَ عِشْرینَ وَ كانَ یرُشُّ وُجُوهَ النِّیامِ بِالْماءِ فی تِلْكَ اللَّیلَةِ؛ (4) رسول خدا صلی الله علیه و آله [این چنین] بود كه رخت خواب خویش را جمع میكرد و كمربند [همّت برای عبادت] را در دهه آخر از ماه رمضان محكم میبست و همیشه این گونه بود كه اهل و عیالش را در شب بیست و سوم بیدار نگه میداشت و بر روی خواب رفتگان در آن شب آب میپاشید [تا از درك شب قدر، و درك شب زنده داری محروم نشوند] .»
حتی در شبهای بارندگی در حالی كه مسجد مدینه سقف نداشت، عبادت و شب زنده داری را ترك نمیكرد و دیگران را با رفتار خویش وا میداشت كه در همان گل و باران بیدار باشند و نماز گزارند. (5)
2. امام علی علیه السلام نیز در طول سال، شب هنگام آن گاه كه شب پردههای تاریكی را انداخته بود، بیدار میشد و مشغول عبادت و شب زنده داری میگشت. (6) اما در شبهای قدر حال ویژهای داشت و در بدترین وضعی كه مسجد مدینه را آب و گل فرا گرفته بود، مشغول عبادت و شب زنده داری میشد و به ویژه در شب قدر آخر عمر خویش، حال فوق العاده عجیبی داشت كه بعدا به آن اشاره میشود.
3. فاطمه زهرا علیهاالسلام نیز آن قدر عبادت میكرد كه امام حسن علیه السلام میفرماید: «ما كانَ فِی الدُّنْیا اَعْبَدَ مِنْ فاطِمَةَ علیهاالسلام، كانَتْ تَقُومُ حَتّی تَوَرَّمَ قَدَماها؛(7) عابدتر از فاطمه علیهاالسلام در دنیا نبود؛ همیشه این گونه بود كه آن قدر به عبادت میایستاد كه پاهای [مباركش [ورم میكرد.»
علت نام گذاری او به «زهرا» نیز این است كه شبها نور عبادت و شب بیداری او به سوی آسمان میتابید (8) و امّا در شب قدر، حال به خصوصی داشت، نه تنها بیدار بود كه بچهها و فرزندان خویش را نیز وادار میكرد كه شب بیدار باشند؛ چنان كه در روایتی میخوانیم: «وَ كانَتْ فاطِمَةُ علیهاالسلام لا تَدَعُ اَحَدا مِنْ اَهْلِها ینامُ تِلْكَ اللَّیلَةَ وَ تُداویهِمْ بِقِلَّةِ الطَّعامِ وَ تَتَأَهَّبُ لَها مِنَ النَّهارِ وَ تَقُولُ مَحْرُومٌ مَنْ حُرِمَ خَیرَها؛ (9) روش فاطمه علیهاالسلام این بود كه هیچ فردی از خانواده خویش را نمیگذاشت در آن شب (بیست و سوم) بخوابد و [مشكل خواب] آنها را با كمی غذا و آمادگی در روز درمان مینمود و میفرمود: محروم است كسی كه از خیر [و بركت] آن شب محروم شود.»
4. امام باقر علیه السلام فرمود: «هر كس شب قدر را احیا بدارد، خداوند مهربان گناهان او را میآمرزد.» (10) و شیخ عباس قمی نقل كرده كه «امام باقر علیه السلام در شب بیست و یكم و بیست و سوم تا نیمه شب دعا میخواند و آن گاه به نماز میپرداخت.» (11)
5. امام هفتم علیه السلام نیز اهل شب زنده داری و عبادت در طول سال بود. در زیارت نامه آن حضرت میخوانیم: «او شبها تا سحر بیدار بود، و طلب آمرزش میكرد و همدوش سجدههای طولانی، چشم گریان و اشكبار، و مناجات بسیار و زاریهای پیوسته و پی درپی بود.» (12) وقتی حضرت در غیر رمضان چنان باشد، حالِ آن حضرت در شب قدر برای ما قابل توصیف نخواهد بود.
او نه تنها خود شب زنده داری و عبادت داشت كه به دیگران نیز میفرمود: «مَنِ اغْتَسَلَ لَیلَةَ الْقَدْرِ وَ أَحْیاها اِلی طُلُوعِ الْفَجْرِ خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ؛ (13) كسی كه در شب قدر غسل كرده و تا سپیده صبح شب زنده داری كند، گناهانش آمرزیده میشود.»
6. امام حسن عسكری علیه السلام نیز چون پدران خود، اهل مناجاتهای طولانی و شب زنده داری در طول سال و مخصوصا در شب قدر بود. (14) و به شیعیان خود نیز این اعمال را اكیدا سفارش میكرد.
از جمله، میفرمود:«فَلا یفُوتُكَ إِحْیاءُ لَیلَةِ ثَلاثٍ وَ عِشْرینَ؛ (15) پس بیداری در شب بیست و سوم را از دست نده!»
ب. حضور در مسجد
از مسائلی كه معصومان نسبت به آن حساسیت ویژه نشان داده اند، حضور در مسجد، در شب قدر است. قبلاً اشاره شد كه پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله حتی در شبهای بارانی و گل بودن مسجد مدینه، حضور در آن را در شبهای قدر ترك نمیكرد. از آن بالاتر، پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در دهه سوم ماه مبارك رمضان، شب و روز در مسجد معتكف بود. (این همان سنّت حسنهای است كه در سالهای اخیر در بسیاری از شهرها، از جمله «قم» در ایام ماه رجب ـ سیزدهم تا پانزدهم - زنده شده است و باید دانست كه بهترین زمان برای اعتكاف، ماه مبارك رمضان است.)
امام علی علیه السلام در این زمینه میفرماید: «فَلَمْ یزَلْ یعْتَكِفُ فِی الْعَشْرِ الاْءَواخِرِ مِنْ رَمَضانَ حَتّی تَوَفّاهُ اللّهُ؛ (16) پس [پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله] همیشه در دهه آخر ماه رمضان در حال اعتكاف بود تا آن وقت كه خداوند او را گرفت.»
یحیی بن رزین نقل نموده كه «كانَ اَبُو عَبْدِ اللّهِ مَریضا مُدْنِفا فَأَمَرَ فَأُخْرِجَ اِلی مَسْجِدِ رَسُولِ اللّهِ فَكانَ فیهِ حَتّی أَصْبَحَ لَیلَةَ ثَلاثٍ وَ عِشْرینَ مِنْ شَهْرِ رَمَضانَ؛ (17) امام صادق علیه السلام بیماری شدیدی داشت، دستور داد او را به مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله [با همان حال] ببرند. پس حضرت تا صبح شب بیست و سوم ماه رمضان در آنجا باقی ماند.»
موارد فوق نشان میدهد كه حضور در مساجد، در شبهای با عظمت قدر خصوصیتی دارد كه باید بدان توجه شود. و پیروان اهل بیت شایسته است كه به خوبی از مساجد استقبال نمایند.
ج. مراسم قرآن سرگرفتن
یكی دیگر از اعمال شب قدر كه در سیره معصومان دیده میشود و بحمد اللّه، در جامعه تشیع به خوبی جای خود را یافته است، مراسم قرآن سرگرفتن است. امام صادق علیه السلام در این باره فرمود: «برای سه شب قرآن كریم را مقابل خود قرار دهید و آن را بگشایید و بخوانید: «اَللّهُمَّ اِنّی أَسْئَلُكَ...» (18)