ریشه های تاریخی و نحوه شكلگیری وهابیت

[Ali]

در سال 1143 ه. ق، پس از بازگشت محمد بن عبدالوهاب به نجد، بر اساس یك موافقت نامه سرّی بین انگلیس و محمد بن عبدالوهاب، اجرای عملی دعوت جدید آغاز میشود. وظایفی را كه شیخ محمد كم كم و با پشت گرمی نظامی و مالی استعمار باید انجام میداد، به وی ابلاغ شد. این وظایف عبارت بودند از:


1. تكفیر تمام مسلمانان و حلال كردن قتل آنان و غارت اموالشان و هتك ناموس و فروختن آنان در بازار برده فروشان و برده ساختن مردانشان و كنیز گرفتن زنانشان.


2. نابود كردن «كعبه» به نام اینكه جزء آثار بت پرستی است و مانع شدن مردم از حج و تحریك عشایر و قبایل به غارت قافلههای حجاج و كشتن آنان.


3. كوشش برای ایجاد روح نافرمانی نسبت به خلیفه عثمانی، تحریك مردم برای جنگیدن با او و تجهیز لشكرهایی برای این منظور و مبارزه با شریفهای حجاز با تمام وسایل ممكن و كاستن از نفوذ آنان.


4. ویران ساختن قبه ها و ضریحها و اما كن مقدس و مورد احترام مسلمانان در مكه و مدینه و دیگر سرزمینهای اسلامی به نام مبارزه با آثار بت پرستی و شرك و اهانت كردن به شخصیت پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله و خلفای او و بزرگان اسلام.


5. ایجاد هرج و مرج و آشوب و ترور در شهرهای اسلامی به هر اندازه كه بتواند.


6. انتشار قرآنی كه كم و زیادهایی - بر اساس احادیثی كه در مورد تحریف قرآن رسیده است - در آن عملی شده باشد.


در طول این مدت، همفر به عنوان برده و غلام شیخ محمد، سایه به سایه او را تعقیب میكرد و پیوسته او را در اجرای اهداف خود، دلگرمی و امید میبخشید. همفر و محمد بن عبدالوهاب دو سال تمام در نجد، به تهیه مقدمات برای خروج شیخ و اعلام دعوت جدید مشغول بودند. سرانجام در اواسط سال 1143 ه. ق، شیخ محمد تصمیم قطعی برای خروج گرفت.


وزارت مستعمرات پس از چند سال فعالیت، به منظور پشتیبانی سیاسی و نظامی از دعوت شیخ، یكی از گماشتگان خود به نام محمد بن سعود را به همكاری با محمد بن عبدالوهاب ملزم ساخت. بدین ترتیب، با كمك انگلیس، هر دو محمد بر اساس نقشه طراحی شده از سوی بریتانیا به حركت خود ادامه دادند. (36)

 

[Ali]

چگونگی شكلگیری فرقه وهابیت


با توجه به حمایتهای استكبار و درگذشت پدر محمد بن عبدالوهاب در سال 1153 ه. ق، وی زمینه را برای اظهار عقاید خود فراهم دید. البته او در اولین قدم با برخورد شدید عمومی مردم حریملة رو به رو شد كه حتی نزدیك بود خونش را بریزند. ناچار از آنجا به زادگاه خود، عیینة بازگشت.


پس از ورود به عیینة، سخنان خود را به امیر آنجا - عثمان بن احمد بن معمر - عرضه كرد. امیر دعوت او را پذیرفت و با هم پیمان بستند كه هر یك از آن دو، بازو و یار و یاور دیگری باشند. بدین ترتیب، امیر اجازه داد كه او عقاید خود را بی پرده مطرح كند. برای اینكه پیوند محمد بن عبدالوهاب با امیر استوارتر گردد، وی با خواهر امیر ازدواج كرد.

بدین گونه، پیمانی مستحكم میان شیخ و امیر بسته شد.
در آن عصر، اطراف شهر عیینة پر از مساجد و زیارتگاههایی از صحابه و اولیا بود. از جمله، قبر زید بن خطاب - برادر عمر - مورد احترام مردم آن دیار بود. محمد بن عبدالوهاب با عدهای از سربازان عثمان بن معمر به این زیارتگاهها حمله بردند و آنجا را با خاك یكسان كردند. نویسنده تاریخ نجد میگوید:

«محمد بن عبدالوهاب با دست خویش، قبر زید بن خطاب را با خاك یكسان كرد. این كار، واكنشهایی در منطقه ایجاد كرد و باعث شد مردم علیه شیخ قیام كنند و گفتههای او را مردود بشمارند.»

 

[Ali]

آنان نامهای به علمای احساء و بصره و حرمین نوشتند و از شیخ شكایت كردند. علما به امیر عثمان بن معمر، نامه نوشتند و او را به كشتن شیخ امر كردند. امیر عیینة به ناچار شیخ را از این شهر بیرون كرد. شیخ، منطقه درعیة، زادگاه مسیلمه كذاب را برگزید و در سال 1160 ه. ق، به آنجا منتقل شد.


وی پس از ورود به درعیة با امیر این منطقه (محمد بن سعود، نیای خاندان سعودی) تماس گرفت و همان پیمانی را كه با امیر عیینة بسته بود، با محمد بن سعود بست. ابن سعود از پیمان خود با شیخ خوشحال بود، ولی دو نگرانی خود را با شیخ مطرح كرد:

اول اینكه اگر ما، تو را یاری كردیم و كشورها را گشودیم، میترسیم ما را ترك كنی و در نقطه دیگری سكنا گزینی! دوم اینكه ما در شهر درعیة قانونی داریم و آن اینكه در فصل رسیدن میوهها از مردم مالیات میگیریم. میترسیم تو مالیات را تحریم كنی!


شیخ در پاسخ ابن سعود گفت: من هرگز تو را با دیگری عوض نخواهم كرد و خدا در فتوحاتی كه نصیب ما میكند، غنایمی قرار خواهد داد كه تو را از این مالیات ناچیز بی نیاز سازد. (37)

 

[Ali]

امیر درعیة برای تحكیم روابط میان دو خانواده، دختر شیخ را به ازدواج فرزند خود، عبدالعزیز در آورد و از این طریق پیوند خانوادگی میان آن دو برقرار شد و تاكنون نیز این رابطه در شعاع گستردهای محفوظ مانده است. (38)


پس از این پیمان، محمد بن عبد الوهاب به رؤسای قبایل و تمام مردم نجد نامه نوشت و آنها را به قبول مذهب تازه خود فرا خواند. برخی پیروی كردند و گروهی نیز اعتنایی نكردند. سپس شیخ با عنوان جهاد علیه كفر و شرك و بدعت گذاران به كمك ابن سعود، لشكری تشكیل داد و علیه مسلمانان قیام كرد و با حمله به شهرها و روستاهای مسلمان نشین، مردم را به خاك و خون كشید و اموال آنها را به عنوان غنایم جنگی غارت كرد. (39)


بدین ترتیب، فرقه وهابیت به وجود آمد؛ ولی ناگفته پیداست كه جنگها و نبردهای آنان علیه كسانی بود كه همگی گوینده «لا اله الا الله، محمد رسول الله» بودند و پیوسته خدا را عبادت میكردند و فرایض الهی را به جا میآوردند.

 

[Ali]

اجمالی از عقاید وهابیت


وهابیها در پیروی از ابن تیمیه و با استدلال به ظاهر بعضی از آیات و روایات، اعضا و جوارح برای باری تعالی اثبات میكنند. آلوسی (از طرفداران سرسخت وهابیت) میگوید:
«وهابیها میگویند: روز قیامت، خدا به صحرای محشر میآید؛ زیرا خود او فرموده است: «وَ جَاءَ رَبُّكَ وَ الْمَلَكُ صَفّاً صَفّاً» (40) و خداوند به هر یك از آفریده هایش هر طور كه بخواهد نزدیك میشود؛ همچنان كه خود او فرموده است:

«نَحْنُ اَقْرَبُ اِلَیهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ» (41) آنان، به موجب آیه «بَلْ یدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ» (42) دو دست و از ظاهر آیه «وَ اصْنَعِ الْفُلْكَ بِاَعْینِنَا» (43) دو چشم و از آیه «فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ» (44) صورت و چهره برای خدا اثبات میكنند.» (45)


ابن عبد الوهاب در كتاب «التوحید» برای اثبات انگشتان برای خدا روایتی را از ابن مسعود نقل میكند:


«دانشمندی یهودی به حضور پیامبرصلی الله علیه وآله عرض كرد:ای محمد! ما [در كتابهای خویش] دریافتیم كه [روز قیامت] خداوند تمام آسمانها را بر یك انگشت، زمینها را بر یك انگشت و درختها را بر یك انگشت، آب را بر یك انگشت، خاك را بر یك انگشت و دیگر آفریده ها را بر یك انگشت قرار داده و میفرماید: «تنها من پادشاهم.» پیامبرصلی الله علیه وآله [ضمن تصدیق این گفته] خندید؛ به گونهای كه دندان مباركشان نمایان گشت. سپس این آیه مباركه را تلاوت فرمود: «وَ مَا قَدَروُا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَ الْاَرْضُ جَمِیعاً قَبْضَتُهُ یوْمَ الْقِیامَةِ»؛ (46) «و خدا را آن چنان كه باید [به بزرگی] نشناخته اند و حال آنكه روز قیامت زمین یكسره در قبضه [قدرت] اوست...» (47)

 

[Ali]

وی پس از نقل روایتهای متعدد در جهت اثبات اعضا و جهت برای خداوند، از مجموع آن نتیجه میگیرد كه:


«رسول خداصلی الله علیه وآله گفتههای دانشمند یهودی را با تبسم تأیید كرد. و این حدیث بر اثبات دست برای خداوند صراحت دارد.» (48)


پاسخ به این گونه شبهات، در كتب اعتقادی به تفصیل بیان شده است و خلاصه آن، این است كه اگر برای باری تعالی، جهت و مكان در نظر بگیریم، او را محدود به مكان كرده ایم كه با ویژگی عدم محدودیت خداوند متعال، تناقض دارد و اگر برای او، اجزائی از قبیل دست و پا و چشم و صورت قائل شویم، او را مركب دانسته ایم و هر مركبی به اجزاء خود نیاز دارد كه این امر با ویژگی عدم نیاز حق تعالی منافات دارد.

 

[Ali]

برخی اعمالی كه از نظر مسلمانان بی اشكال و حتی مستحب و ثواب است، به نظر وهابیها، شرك و موجب خروج از دین است، مانند:


1. هر گونه نذر كردن برای غیر خدا و پناه بردن و استغاثه به غیر خدا و خواندن غیر خدا، شرك است. (49)


2. دورترین امور به شرع آن است كه كسی حاجت خود را از میت طلب كند؛ چنان كه بیشتر مردم چنین هستند. این عمل از نوع عبادت بتهاست كه مشركان انجام میدهند.


اینكه كسی خداوند را به واسطه میت بخواند [یعنی میت را واسطه قرار دهد و حاجت خود را از خداوند طلب كند] ، این عمل با اجماع علما [ی وهابی] ، بدعت است. (50)


3. توسل به میت و طلب حاجت از او همان چیزی است كه بت پرستان در زمان جاهلیت انجام میدادند. (51)


4. كسی كه [به خاطر وضع شغلی و كسب و كار خویش، مانند: صناعت، صیادی و...] نمازش را تا غروب آفتاب تأخیر بیندازد، قتل چنین كسی به اجماع علما، واجب است. (52)


5. به اجماع علما، استلام (دست مالیدن) قبور انبیا و غیر اینها [یعنی اولیا و ائمه معصومین ] و مسح (تبرك) آن و نماز خواندن و دعا كردن نزد این قبور جایز نیست؛ زیرا این عمل باعث شرك و عبادت بتهاست. (53)


6. مسافرت برای زیارت مزار انبیا و صالحان، بدعت است. هیچ یك از صحابه و تابعین این عمل را انجام نمیدادند و رسول خداصلی الله علیه وآله درباره زیارت قبور انبیا و صالحان هیچ گونه امری نفرموده است و هیچ یك از ائمه مسلمین، زیارت قبور انبیا را مستحب نمیدانند. پس هر كس به این امر اعتقاد داشته باشد و به زیارت قبور انبیا و صالحان برود، مخالف سنت رسول خداصلی الله علیه وآله عمل كرده است. (54)


7. نماز خواندن در مساجدی كه بر قبور انبیا و صالحان بنا شده است، جایز نیست و بنای مسجد بر قبور حرام است. (55)

 

[Ali]

بدین ترتیب، به طور كلی اصول فكری و اعتقادی وهابیت را در پنج محور زیر میتوان خلاصه كرد:


1. اعتقاد به جسمانیت و رؤیت حسی خداوند و اثبات جهت برای ذات حق تعالی؛


2. وسعت دادن به دایره كفر و شرك؛


3. عادی جلوه دادن مقامات پیامبران و اولیا و كاستن از جایگاه و مقام آن بزرگواران؛


4. انكار فضایل مسلّم اهل بیت عصمت و طهارت ؛


5. تكفیر مسلمانان.

 

[Ali]

محمد بن عبد الوهاب در رساله «كشف الشبهات» بارها مسلمانان را مشرك، كافر، بت پرست، مرتد، منافق، منكر توحید، دشمن توحید، دشمنان خدا، اهل باطل، نادان و شیاطین خوانده است. وی تصریح میكند كه مشركان زمان ما (مسلمانان) غلیظتر از مشركان و بت پرستان گذشته اند؛ چون مشركان گذشته در حال رفاه، شرك میورزیدند و هنگام گرفتاری اخلاص میورزیدند؛ ولی مشركان زمان ما در هر دو حالت به خدا شرك میورزند. (56)


مهمترین تكیه كلام وهابیها چهار چیز است: كفر؛ شرك؛ كذب؛ بدعت. اگر كسی تنها واژه های كفر و شرك آنها را جمع آوری كند، كتابی از واژه كفر و شرك را جمع آوری میكند. هر جا مسلمانان در پاسخ آنها با روایتی، استدلالشان را محكوم كردند، پاسخی كه بیشتر از هر استدلالی به آن تكیه كرده اند، بیان عبارت «كذب است، كذب» بوده است. آنان هر روایتی را كه با عقیده آنها مطابقت نداشته باشد، تكذیب میكنند.


كوتاه سخن اینكه وهابیها به دنبال این عقاید افراطی بی محتوا و خشك، به تلویح یا تصریح، خود و پیروانشان را موحد و مسلمان میشمرند و دیگر گروهه ای مسلمان را مشرك و كافر قلمداد میكنند. از این رو، كشتار آنها را جایز و اموالشان را نیز حلال میشمارند.

 

[Ali]

· پاورقــــــــــــــــــــی

1) النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، ابن اثیر جزری، قم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، چهارم، 1376 ش، ج 2، ص 390.
2) وهابیان، علی اصغر فقیهی، قم، مؤسسه اسماعیلیان،دوم، 1364 ش، صص 23 - 25.
3) ر. ك: تاریخ المذاهب الاسلامیة، محمد بن ابوزهره، قاهرة، دار الفكر العربی، ص 311.
4) ر. ك: وهابیان، ص 26.
5) الكامل فی التاریخ، ابن اثیر جزری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، اول، 1408 ق، ج 6، ص 248.
6) ر. ك: وهابیان، ص 29.
7) المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوك، ابی الفرج عبد الرحمن بن علی بن محمد بن جوزی، تحقیق: محمد عبد القادر عطا، مصطفی عبد القادر عطا، بیروت، دار الكتب العلمیة، اول، 1412 ق، ج 14، ص 14، رقم 2434.
8) بحوث فی الملل و النحل، جعفر سبحانی، بیروت، الدار الاسلامیة، دوم، 1411 ق، ج 1، صص 326 - 327.
9) تعلیقات علی عقیدة واسطیة، محمد بن صالح العشیمین، شارجة، دار الفتح، اول، 1415 ق، ص 3.
10) ر. ك: فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، جعفر سبحانی، قم، انتشارات توحید، اول، 1373 ش، ج 3، ص 20.
11) شهر «حماة» در 150 كیلومتری دمشق قرار دارد.
12) طه/ 5.
13) چنان كه میگوید: «اِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی فَوْقَ كُلِّ شَی ءٍ وَ عَلَی كُلِّ شَی ءٍ وَ اَنَّهُ فَوْقَ الْعَرْشِ وَ اَنَّهُ فَوْقَ السَّمَاءِ...» (مجموعة الرسائل الكبری، احمد بن تیمیه، مصر، الازهر، مكتبة محمد علی صبیح، 906 ق، ص 429، رساله 11) .
14) البدایة و النهایة، ابو الفداء الحافظ ابن كثیر الدمشقی، بیروت، دار الكتب العلمیة، ج 14، صص 4 - 5.
15) همان، صص 38 - 40.
16) همان، صص 47 - 48.
17) همان، ص 49.
18) همان، صص 51 - 52.
19) همان، ص 100.
20) البدر الطالع، محمد بن علی الشوكانی، بیروت، دار المعرفة، ج 1، ص 67.
21) كتاب الرد علی الاخنائی، احمد بن تیمیه، ریاض، الرئاسة العامة لاِدارات البحوث العلمیة، 1404 ق، ص 18.
22) همان، ص 54.
23) الجامع الفرید، ابن تیمیه، كتاب الزیارة، المسألة السابعة، جدة، دار الاصفهانی، سوم، 1393 ق، ص 438.
24) كتاب الرد علی الاخنائی، ص 164.
25) همان.
26) همان، ص 31.
27) حیات الشیخ محمد بن عبدالوهاب، حسین الشیخ خزعلی، بیروت، متابع دار الكتب و دار المكتبة الهلال، ص 55.
28) زعماء الاصلاح فی عصر الحدیث، احمد امین، بیروت، دار الكتب العربی، ص 10.
29) كشف الارتیاب فی اتباع محمد بن عبد الوهاب، سید محسن امین، بیروت، 1411 ق، ص 7.
30) همان.
31) Mr. Humphereg.
32) Secretery.
33) وهابیت ایده استعمار، احمد ع. ، تهران، 1401 ق، صص 34 - 35؛ مذاكرات مستر همفر، برگردان: ج. خ، بی جا، بی تا، ص 12؛ خاطرات سیاسی و تاریخی مستر همفر در كشورهای اسلامی، برگردان: علی كاظمی، تهران، بی تا، ج 3، صص 37 - 38.
34) خاطرات سیاسی، صص 64 - 65؛ وهابیت ایده استعمار، ص 66؛ مذاكرات مستر همفر، ص 26.
35) ر. ك: وهابیت ایده استعمار، صص 70 - 126؛ مذاكرات مستر همفر، صص 27 - 52.
36) ر. ك: خاطرات سیاسی و تاریخی مستر همفر، صص 180 - 188؛ وهابیت ایده استعمارصص 188 - 197.
37) تاریخ نجد، حسین بن غنام، تحقیق: ناصر الدین الأسد، بیروت، دار الشروق، چهارم، 1415 ق، صص 81 - 87، با گزینش؛ تاریخ العربیة السعودیة، صص 112 - 113.
38) تاریخ آل سعود، ناصر السعید، منشورات اتحاد الشعب الجزیرة العربیة، ج 1، ص 30.
39) برای مطالعه بیشتر در مورد جنایتهای وهابیت به كتابهای زیر مراجعه كنید:
- تاریخ نجد، ابن عنام، الفصل الثالث (الغزوات) تا فصل چهارم، صص 95 - 203.