اعتکاف فرصتی برای خودسازی و کنترل نفس

[Ali]

قرآن كریم در آیات متعددی، یكی از مهمترین اهداف بعثت ـ خصوصاً بعثت خاتم پیامبران ـ را، تزكیه نفوس مردم دانسته است
؛ از جمله میفرماید: «هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْاُمِّیینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یتْلُوا عَلَیهِمْ آیاتِهِ وَیزَكِّیهِمْ وَیعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةِ»؛ (1) «او كسی است كه در میان جمعیت درس نخوانده، رسولی از خودشان برانگیخت كه آیاتش را بر آنها میخواند و آنها را تزكیه میكند و به آنان كتاب (قرآن) و حكمت میآموزد و مسلماً پیش از آن، در گمراهی آشكاری بودند.»


اگر انسان نفس را مهار نكند و آن را تهذیب و تأدیب ننماید، او را به كفر میكشاند، هر چند از نظر علمی و عملی مقام بالا و والایی داشته باشد. قرآن در رابطه با اینگونه افراد میفرماید:

«اَفَرَاَیتَ مَنِ اتَّخَذَ اِلَهَهُ هَوَیهُ وَاَضَلَّهُ الله عَلَی عِلْمٍ وَخَتَمَ عَلَی سَمْعِهِ وَقَلْبِهِ وَجَعَلَ عَلَی بَصَرِهِ غِشَاوَةً فَمَنْ یهْدِیهِ مِنْ بَعْدِ اللهِ اَفَلَا تَذَكَّرُونَ»؛ (2) «آیا دیدی كسی را كه معبود خود را هوای نفس خویش قرار داده و خداوند، او را با آگاهی گمراه ساخته و بر گوش و قلبش مهر زده و بر چشمش پردهای افكنده است؟! [آیا كسی] غیر از خدا او را هدایت میكند؟ آیا متذكر نمیشوید؟»

 

[Ali]

حضرت یوسف علیه السلام كه در خطرناكترین صحنه، نفس را مهار نموده و با سربلندی از نبرد عقل و هوس، پیروز بیرون آمد، میگوید: «وَمَا اُبَرِّیءُ نَفْسِی اِنَّ النَّفْسَ لَاَمَّارَةٌ بِالسُّوء اِلَّا مَا رَحِمَ رَبِّی»؛ (3) «من هرگز نفس خویش را تبرئه نمیكنم، كه نفس [سركش] بسیار به بدیها امر می كند، مگر آنچه را پروردگارم رحم كند.»


علّامه طباطبائیرحمهالله می فرماید: «این، ادامه سخن یوسف علیه السلام است كه از مخلصین و موحّدین است كه جز برای خدا توان و قدرتی نمیبیند؛ لذا قوت و قدرت را از خود نفی میكند و آنچه از صفات جمیله (عفت) و عمل نیكو از او سر زده است، مستند به رحمت الهی میكند.» (4)


وقتی حضرت یوسف علیه السلام با آن عظمتش درباره نفس، این سخن را بگوید، كلاه دیگران پس معركه است. باید شب و روز از خدا بخواهد كه از خطر نفس حفظ شان كند.

 

[Ali]

در روایات فراوان، خطر عظیم هوای نفسانی، به انسان گوشزد شده است.


سكونی از امام صادقعلیهالسلام نقل كرده است كه پیامبر اكرمصلی الله علیه و آله گروهی را برای جنگی فرستادند كه فاتح و پیروز برگشتند.
رسول خداصلی الله علیه وآله به آنها فرمود: «مَرْحَباً بِقَوْمٍ قَضَوْا الْجَهَادَ الْاَصْغَرَ وَبَقِی عَلَیهِمْ الْجَهَادَ الْاَكْبَرِ فَقِیلَ: یا رَسُولَ اللهِ مَا الْجِهَادُ الْاَكْبَرُ؟ قَالَ: جِهَادُ النَّفْسِ؛ (5) مرحبا به قومی كه جهاد اصغر را [پیروزمندانه] انجام دادند و جهاد اكبر بر آنها باقی است!
گفته شد:ای رسول خدا! جهاد اكبر چیست؟ [كشتن و كشته شدن جهاد اصغر باشد، جهاد اكبر چه میتواند باشد؟] فرمود: جهاد و مبارزه با نفس است.»

 

[Ali]

اعتکاف فرصتی برای تهذیب نفس


یكی از بهترین فرصتها برای رسیدگی به پروندۀ نفس، ایام اعتكاف است و می‏توان این ایّام را مصداق روایتی از رسول خداصلیاللهعلیهوآله دانست که می‏فرماید: «اِنَّ لِرَبِّكُمْ فِی اَیامِ دَهْرِكُمْ نَفَحَاتٍ اَلَا فَتَعَرَّضُوا لَهَا؛ (7) همانا در ایام زندگی شما، لحظاتی است كه در معرض نسیم [حیاتبخش پروردگارتان] قرار میگیرید. تلاش كنید كه خویشتن را در مسیر [آن] فیض الهی قرار دهید [و از آن بیشترین بهره را ببرید].»


منتهی لازم است برنامه ریزی داشته باشیم تا مفیدترین قدم ها را در مسیر تهذیب نفس و تزكیة آن برداریم. ما به اهمّ این برنامه ها اشاره میكنیم:

 

[Ali]

1. تفكّر عمیق


اینكه در اسلام به تفكر، سخت سفارش شده و برای یك ساعت فكر كردن، پاداش یك سال و یا هفتاد سال عبادت را دادهاند، به خاطر نقش كلیدی آن است. گاه چند لحظه فكر صحیح و عمیق، سرنوشت ابَدی ما را تعیین میكند. اوّلین لحظه كه انسان وارد فضای معنوی محل اعتكاف میشود، چه خوب است اگر لحظاتی در گوشهای خلوت كند و با خود بگوید: راستی تا حالا من خطر عظیم هوای نفسانی را درك كردهام؟ برای لحظهای تعبیراتی را كه در قرآن و روایات درباره خطر هواهای نفسانی آمده است، مرور كند كه چگونه است كه بعد از یازده قسم رستگاری را مخصوص كسی میداند كه خطر آن را شناخت و نفس پلید را تزكیه و تصفیه نمود؟ چرا كه یكی از مهمترین اهداف بعثت پیامبران، تزكیة نفس است؟ و چرا قرآن از زبان یوسف صدیق كه در نبرد سخت و خطرناك مبارزه با نفس پیروز شده است گوشزد میكند كه نفس، بسیار به بدیها امر میكند.


آری، نفس به این راحتی و سادگی انسان را رها نمیكند به این خاطر است كه شرط ورود به بهشت مهار كردن آن است: «نَهَی النَفْسِ عَنِ الْهَوَی»
معتكف، بعد از درك این خطر، یك لحظه مرور كند كه چند سال در مسیر هوس قدم برداشته؟ و آیا تاكنون شده است كه یك برنامه جدّی و مداوم برای مبارزه با این دیو خطرناك داشته باشد؟ یك لحظه به خود آید و بگوید چه فرصتی بهتر از فرصت اعتكاف و خلوت نوری آن. و در ادامه سعی كند در روزهای خلوت، لا اقل یك كتاب یا بخشی از یك كتاب درباره خودسازی و سرگذشت بزرگان كه در این وادی قدم برداشته اند بخواند.


امام خمینی رحمه الله میگوید: «اگر انسان به مرض دنیاپرستی و هوا خواهی مبتلا شد، محبت دنیا قلب او را فرا گرفت، از غیر دنیا و ما فیها بیزار میشود. «العیاذ بالله»! به خدا و بندگان خدا و پیامبران و اولیای الهی و ملائكة الله دشمنی میورزد و احساس حقد و كینه میكند؛ آنگاه كه فرشتگان به امر خدای سبحان برای گرفتن جان او میآیند، سخت احساس تنفّر و انزجار میكند؛ زیرا میبیند كه خداوند و ملائكة الله میخواهند او را از محبوبش ـ دنیا و امور دنیوی ـ جدا سازند و ممكن است با عداوت و دشمنی حضرت حق تعالی از دنیا برود... اگر نباشد حبّ دنیا و حبّ نفس بر شما غلبه كند و نگذارد حقایق و واقعیات را درك كنید... [و] سدّ راه هدایت شما گردد، در خسران قرار گرفتهاید، خَسِرَ الدُّنیا وَ الآخِرَةِ هستید.» (8)
گاهی سالها طول میكشد فقط یك حالت نفس را اصلاح كنیم. «روزی علامه بحر العلوم رحمهالله را شاگردانش خندان و متبسّم یافتند. سبب پرسیدند؛ در پاسخ فرمود: پس از بیست و پنج سال مجاهدت، اكنون كه در خود نگریستم، دیدم دیگر اعمال ریایی ندارم و توانستهام به قلع و قمع ریا موفق شوم.» (9) و بدانیم كه شیطان حال نفس، تا آخرین لحظه، ما را رها نمیكند.

 

[Ali]

2. استفاده از دعاهای هشدار دهنده خطر هوای نفس


بهتر است بخشی از فرصتهای اعتكاف، به دعاهایی كه كمتر خوانده می‏شود، اختصاص داده شود؛ خصوصاً دعاهایی كه خطر نفس و هوای نفسانی را گوشزد میكند؛ به عنوان نمونه علیعلیه السلام در دعای صباح می‏فرماید: «وَاِنْ اَسْلَمَتْنِی اَنَاتُكَ لِقَائِدِ الْاَمَلِ وَ الْمُنَی فَمَنِ الْمُقِیلُ عَثَرَاتِی مِنْ كَبَواة الْهَوَی وَاِنْ خَذَلَنِی نَصْرُكَ عِنْدَ مَحَارَبَةِ النَفْسِ وَالشَّیطَانِ فَقَدْ وَكَلَنِی خِذْلَانُكَ اِلَی حَیثُ النَصَبُ وَالْحِرْمَان... فَبِئْسَ الْمَطِیةُ الَّتِی اِمْنطَكَ نَفْسِی مِنْ هَوَاهَا لَهَا لِمَا سَوَّلَتْ لَهَا ظُنُونُهَا وَمُنَاهَا وَتَبّاً لَهَا لِجُرْاَتِهَا عَلَی سَیدِهَا وَمَوْلَهَا؛ (10) [خدایا!] و اگر مهلتت مرا تسلیم آرزو دهد، كیست كه لغزشهای مرا از زمینخوردنهای هوس، جبران كند؟ و اگر یاری تو هنگام نبرد نفس امّاره و شیطان، مرا واگذارد، پس یقیناً این واگذاری، منجر به رنج و محرومیت من خواهد شد. پس چه بد مركبی نفسم سوار شده است در خواهشهای خود! پس وای بر او از این آرایش و جلوه دادن گمانها و آرزوهای بیجایش! و نابودی و مرگ باد بر او از این دلیری و جسارت بر مولا و آقایش!»

در بخش دیگری میخوانیم: «... اِلَهِی هَذِهِ اَزِمَّةُ نَفْسِی عَقَلْتُهَا بِعِقَالِ مَشِیتِكَ... وَهَذِهِ اَهْوَائِی الْمُضِلَّةُ وَكَلْتُهَا اِلَی جَنَاتِ لُطْفِكَ وَرَأفَتِكَ؛ (11) خدایا! این مهارهای نفس من است كه به پای مشیت تو آنها را بستم و اینها هوسهای گمراهكنندة من است كه موكول به آستان لطف و رحمت تو نمودم [تا مهارش كنی].»
و در پایان به سجده ـ كه اوج عبادت است ـ میافتد و زار زار مینالد كه:
«اِلَهِی قَلْبِِی مَحْجُوبٌ وَنَفْسِی مَعْیوبٌ وَعَقْلِی مَغْلُوبٌ وَهَوَائِی غَالِبٌ وَطَاعَتِی قَلِیلٌ؛ (12) خدایا! دلم در پرده حجاب است و نفسم آلوده به عیبها و عقلم مغلوب [به هوا شده] و هوای نفسم غالب و طاعتم اندك است.»
این جملهها، تعارف و ظاهر سازی نیست، بلكه نالههای جانسوز انسان معصومی است كه با تمام وجودش، خطرات هوای نفسانی را درك كرده است.

 

[Ali]

3. استفاده مناسب از اعمال عبادی ایام اعتكاف


در ایام البیض (سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم هر ماه) نمازهایی مستحب است؛

مثل نماز سلمان و نمازی كه در شب سیزدهم دو ركعت و در شب چهاردهم چهار ركعت، و در شب پانزدهم شش ركعت است كه در هر ركعت بعد از حمد، یس، تبارك الملك و توحید دارد.
اگر با دقت به معانی آیات، خوانده شود، سخت تحول ساز و تزكیهكننده است؛

همین طور اعمال ام داود كه بخشی از قرآن و دعای مناسب در آن قرار گرفته و اگر با حال و توجّه خوانده شود، انسان را منقلب میكند و دستور هم داده شده كه تلاش كنید اشكتان جاری شود. (13)


و همچنین انجام نماز شب، با دقت و حال، خیلی میتواند تصفیهگر باشد. پیامبر عظیم الشأن اسلامصلی الله علیه و آله هر شب نصف و یا ثلث شب را بیدار بود و به نماز شب میپرداخت و ناله و گریه میكرد؛ مخصوصاً از خطر هوای نفس.
امّ سلمه میگوید: رسول خداصلی الله علیه و آله نیمه شبها همیشه این چهار دعا را با گریه و ناله میخواند:
«اللَّهُمَّ لَا تَنْزَعْ صَالِحَ مَا اَعْطَیتَنِی اَبَداً، اللَّهُمَّ لَا تُشْمِتْ بِی عَدُوّاً وَلَا حَاسِداً اَبَداً اللَّهُمَّ لَا تَرُدَّنِی فِی سُوْءٍ اِسْتَنْقَذْتَنِی اللَّهُمَّ لَا تَكِلْنِی اِلَی نَفْسِی طَرْفَةَ عَینٍ اَبَداً؛ (14) خدایا! خوبیهایی كه به من دادهای را هرگز از من مگیر. خدایا! كاری مكن كه باعث شماتت و خوشحالی دشمنم و حسدورزان به من شود. خدایا! از بدیهایی كه نجاتم دادهای [مثل شرك و آلودهگی و...] به هیچ وجه دوباره مرا به آن برمگردان. و خدایا! مرا لحظهای و یك چشم بر هم زدن، به نفسم وا مگذار.»

 

[Ali]

4. استفاده از دستور العملهای علما


الف. شیخ محمد بهاری همدانی كه از مبرّزترین شاگردان حسینقلی همدانی بود، مینویسد:«... دوّم: اینكه مهما امكن پرهیز از مكروهات هم داشته باشد و به مستحبات بپردازد. حتی المقدور، چیز مكروه به نظرش حقیر نیاید، بگوید: «كُلُّ مَكْرُوهٍ جَائِزٌ» بسا میشود یك ترك مكروهی پیش مولا، از همه چیز مُقرّب تر واقع خواهد بود، یا اتیان مستحب كوچكی و این، به تامّل در عرفیات ظاهر خواهد شد.


سیم: ترك مباحات است در غیر مقدار لزوم و ضرورت؛ اگر چه شارع مقدس خیلی چیزها را مباح كرده، امّا چون در باطن میل ندارد بندة او مشغول به غیر او باشد از امور دنیویه.» (15)


ب. محمد بیدآبادی، حكیم و عارف، در دستور العمل مینویسد: «... پس هموم خود را واحد ساخته، به قدم جدّ و جهد تمام، پای در جادّه شریعت گذارد و تحصیل ملكۀ تقوا نماید؛ یعنی، پیرامون حرام و مشتبه و مباح، قولاً و فعلاً و حالاً و خیالاً و اعتقاداً به قدر مقدور نگردد، تا طهارت صوری و معنوی حاصل شود كه شرط عبادت است و اثری از عبادت مترتّب شود و محض صورت نباشد.» آری، انجام مستحبات و ترك مكروهات و كنترل مباحات است كه نفس را تهذیب میكند و دریچة غیب را بر روی انسان باز میكند.

 

[Ali]

پرسشی از پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله
مرحوم حاج مولی محمد صالح برغانی قزوینی، برادر شهید ثالث و یكی از علمای بزرگ، پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله را در خواب دید و از آن حضرت پرسید: «علّت اینكه علمای سابق، صاحب كرامات و مكاشفات بودند و در این زمان باب مكاشفات مسدود شده چیست؟»

آن حضرت فرمود: «سبب آن، این است كه علمای گذشته، احكام را دو قسمت كردند:
واجب و حرام. حرام را ترك میكردند و واجبات را انجام میدادند و هر چه مكروه و مباح بود از محرمات میشمردند؛

یعنی، در مقام عمل مباحات و مكروهات را ترك میكردند و مستحبات را انجام میدادند و از واجبات محسوب میداشتند؛ ولی شما متأخرین، احكام را در مقام عمل، پنج قسم كردهاید و مستحبات را ترك میكنید و مكروهات و مباحات را مرتكب میشوید. از این رو ابواب كرامات و مكاشفات بر شما مسدود است.» (16)

 

[Ali]

5. مراقبه و محاسبه


برنامة دیگری كه در تهذیب نفس مؤثر است و اعتكاف بهترین فرصت را برای آن فراهم میكند، این است كه اوّلاً با خود شرط كند كه در ایام اعتكاف و برای همیشه، واجبات خویش را انجام دهد و محرّمات و مكروهات را ترك كند و تن به خواهشهای نفسانی ندهد؛ در طول ایام اعتكاف و بعد از آن هم سخت از این برنامه، مراقبت كند؛ به این معنی كه خدا را بر خود حاضر بداند و بداند كه اعضاء و جوارح انسان، سربازان الهیاند كه مواظب اعمال و رفتار ما هستند.


علیعلیهالسلام فرمود: «وَجَوَارِحُكُمْ جُنُودُهُ وَضَمَائِرُكُمْ عُیوبُهُ وَخَلَوَاتُكُمْ عَیانُه؛ (17) اعضای شما سربازان الهی و ضمایر (ضمیر آگاه و ناآگاه شما) و باطن شما چشمهای او هستند و پنهانیهای شما برای او آشكار است.»
حضرت سجادعلیه السلام فرمود: «اِنَّ لِلْعَبْدِ اَرْبَعَ اَعْینٍ عَینَانِ یبْصِرُ بِهِمَا اَمْرَ دِینِهِ وَدُنْیاهُ وَعَینَانِ یبْصِرُ بِهِمَا اَمْرَ آخِرَتِهِ؛ براستی برای بنده چهار چشم است: دو چشم كه با آن امر دین و دنیای خود را میبیند و با دو چشم دیگر، به امر آخرتش دقّت میكند.»
«فَاِذَا اَرَادَ اللهُ بَعَبْدٍ خَیراً فَتَحَ لَهُ عَینَینِ یبْصِرُ بِهِمَا الْغَیبُ؛ (18) هرگاه خداوند بخواهد به بنده خیر و نیكی عنایت كند، دو چشم دیگر برای او باز میكند تا غیب را به آن مشاهده كند.»


استمداد از خدا و توسل به اهلبیت


ما انسانها، در این نبرد نابرابر، چارها ی جز استمداد از قدرت و عنایت الهی نداریم؛ باید همچون امیرمؤمنانعلیهالسلام ناله بزنیم و فریاد برآوریم: «اِلَهِی... وَهَوَائِی غَالِب» و همچون حضرت سجاد علیه السلام شكایت از نفس را به درگاه خداوند بریم و از او با تضرّع و زاری بخواهیم كه دستمان را بگیرد و در این نبرد هلاككننده، ما را تنها نگذارد، و همچون پیامبر اكرم صلی الله علیه وآ له هر شب بنالیم و بگرییم و بگوییم كه: «اِلَهِی لَا تَكِلْنِی اِلَی نَفْسِی طَرْفَةَ عَینٍ اَبَداً». و در كنار استمداد الهی به ذیل و دامان معصومینعلیهمالسلام توسل پیدا كنیم؛ خصوصاً حضرت حجت امام وقت و زمان علیه السلام و عاجزانه از او بخواهیم كه در پیروزی بر نفس یاریمان نماید.