**(( همه چیز درباره ی گل فشان))**

[ناجی دلها]

تعاريف گل فشان


در فرهنگ بزرگ گيتاشناسي گل فشان به اين صورت تعريف شده است: گل و آب گرمي كه از دهانه آتشفشان به خارج پرتاب گشته و مخروط هاي موقتي كوچكي را پديد مي آورد و گاهي اوقات گازهاي طبيعي توأم با رسوبات نفتي نيز با مواد مزبور همراه هستند.نه تنها در اين فرهنگ جغرافيايي تشكيل و حضور گل فشان در ارتباط با فعاليت آتشفشان ها مطرح شده و تشكيل آن را به آتشفشان ها نسبت داده شده است بلكه در فرهنگ هاي جغرافيايي ديگر نيز بر ارتباط گل فشان ها با پديده آتشفشان ها اشاره شده و تشكيل گل فشان ها را مرتبط با فعاليت هاي آتشفشاني مي دانند. حفره اي مخروطي به شكل يك دهانه كوچك كه از آن گل و گاز خارج مي شود و در مناطق آتشفشاني بيشتر ديده مي شود مثل زلاند نو و جزيره سيسيل در ايتاليا.گل فشان در بلوچستان جنوبي نيز ديده مي شود. در مناطق غير آتشفشاني نيز از اين گل فشان ها اتفاق افتاده است.

در فرهنگ ديگري آمده است: در اثر حركت توده هاي مذاب از داخل زمين توده هاي گل نيز به خارج پرتاب مي شود كه همراه آن آب داغ نيز مي باشد. به عبارت ديگر بيرون ريختن مواد مذاب دروني وگازهاي طبيعي همراه با رسوبات گلي است كه در نواحي نفت خيز به وفور ديده مي شود و تپه هاي كوچك مخروطي شكل از اين گل ها در باكوي آذربايجان ديده شده است.

فواره گل فشان فواره آب، بخار و گل مي باشد كه به وسيله گازهاي ولكانيك به سطح زمين رانده مي شوند ودر زمان انفجار گل فشان از دهانه جرياني از گل و گاز به بيرون پرتاب مي شود. همين پديده مي تواند به وسيله گازهاي نفتي در حال فرار صورت گيرد. گاهي نيز به تود ههاي مخروطي گلي اطلاق شده است كه 0بيرون زدگي آن ها حاصل آب گيري لايه هاي رسي باشد. گل فشان ها بي شباهت به گنبدهاي نمكي نيستند و گاهي همراه آن ها ديده مي شوند و شايد بتوان آن ها را گنبدهاي رسي ناميد. نحوه عملكرد بدين صورت است كه لاي ههاي رسي به وسيله آب و گاز شارژ شده و ايجاد يك تنش عمودي از پايين به بالا مي كند. اين تنش زماني كه بتواند به فشار ليتوساتيك غلبه كند در طبقات بالايي ايجاد كمانش، و اگر فشار زياد باشد آن ها را بريده وگاهي با صداي انفجارگونه به سطح زمين مي رسند و ايجاد مخروط گل فشان را مي نمايند.

معمولاً اين پديده بيشتر در مناطقي اتفاق ميافتد كه طبقات هنوز تحت تراكم قرار داشته و رديفهاي ضخيم و ضعيف رسوبات تخريبي ترشياري وجود دارد. در رسوبات توربيدايتي به علت ته نشست سريع موادو خروج بعدي آب از لابه لاي ذرات باعث تشكيل آتش فشان گلي در سطح رسوبات مي شود. فوران گل دربعضي موارد بسيار آرام است ولي در پار هاي حالات، خروج مواد به صورت فوران شديد است و مقدار زيادي لجن به هوا پرتاب مي شود. در حالي كه لجن هاي خارج شده خيلي سيال باشند، مخروط تشكيل نمي شود واين مواد به سهولت پخش مي شوند.زمين شناسان در مورد زايش يك گل فشان (لحظه تولد آن در اعماق زمين) چندان متفق القول نيستند.

برخي آن را پيامد روندهاي خاص زمين شناسي مي دانند و عده اي آن را به عوامل ديگري نظير وقوع زمين لزره و تغييرات فشار لايه هاي مرتبط مي دانند اما همگي آن ها در يك نكته اتفاق نظر دارند كه عامل اصلي بالا آورنده گل فشان به سطح زمين گازهاي موجود در تل ههاي نفتي اعماق زمين هستند و نيز اين نكته كه گل فشان ها در مناطق داراي رسوبات جوان )جوان درمقياس زمين شناسي يعني درحدود 10 تا 20 ميليون سال) و در نقاط ضعيف "مثلاً امتداد گسل ها" به وجود آمده و به سطح زمين مي رسند. گل فشان، مخروطي در سطوح زمين يا كف دريا ايجاد مي كنند. گاهي مي توان قطعات سنگي با قطر1 تا 2 متررا درمواد پرتابي يافت. دودكش لوله باريك و يا نسبتاً عريض گل فشان به سمت پايين شبيه قيف برگشته است كه ازحوضچه پايين )درون زمين( تغذيه مي كند. حوضچه گل فشان دره اي حاوي گل فشان هاي متعدد مي باشد.

زماني كه سه بخش سازنده گل فشان آب، گاز و نفت شروع به تراكم نمايد، به علت تحرك بيشتر گاز و آب خيلي سريع به هسته گسل هجوم م يآورد. آب سنگ هاي هسته چين را نرم كرده و بر اثر نفوذ گاز آب به سمت بالا حركت كرده و از قسمت بالايي ساختمان هاي دياپيري به صورت چشمه هاي گاز خارج مي شود.

اگر هم گاز زياد باشد امكان خارج شدن، به بيرون نداشته و در هسته به مقادير زيادي تراكم م ييابد به همين علت فشار حاصل در هسته چين به مقدار خيلي زياد بالا مي رود. بر اثر انفجار گاز نيروي كششي حاصل مي شود. فوران قوي باعث خروج مواد به سمت بيرون شده و قطعه سنگ هاي هسته و بخش هاي مجاور در اثر انفجار به بيرون مي ريزد. در اغلب گل فشان ها انفجار با به وجود آمدن شعله گاز تا ارتفاع 300متر و يا بيشتر همراه بوده و با زبانه هاي گل همراه هستند.

گازهاي متصاعد در گل فشان ها اختلافي با ذخاير نفتي همراهشان نداشته و شامل متانch4 (بين 85تا 89 درصد دي اكسيد كربن (حداكثر تا 10درصد)و con2 مي باشد.مايعات همراه گل بيشتر آب و گاه شامل مواد اسيدي، آب شور و يا سيالات هيدروكربني است.گل فشان ها بر خلاف گفته بعضي از راهنمايان تورهاي طبيعت در ايران كه فقط در ايران ديده مي شوند،در كشورهاي ديگر مانند جنوب شرق اكراين، سيسيل در ايتاليا، آذربايجان، اطراف درياي سياه، پاكستان،منطقه ژينگ جيان در چين، اندونزي، هندوستان، آمريكا، ونزوئلا و منطقه آمريكاي مركزي وجود دارد.

 

[ناجی دلها]

منشا گل فشان ها



اما چه چيز يك گل فشان را به وجود مي آورد؟ همان طور كه اشاره گرديد، زمين شناسان در مورد ايجاد يك گل فشان نظرات مختلفي دارند. برخي آن را مربوط به روندهاي خاص زمين شناسي دانسته و علت به وجود آمدن آن را عامل فرورانش و ساير فشارهاي ناشي از حركات تكتونيكي مي دانند. عده اي ديگري نيزگل فشان ها را از پي آمدهاي بعدي آتشفشان ها مي دانند. برخي نيز آن را به عواملي مثل زمين لرزه وتغييرات فشار لايه ها نسبت مي دهند، اما جالب اين جاست كه همگي در يك مورد هم عقيده هستند و آن اين كه عامل اصلي بالا آمدن گل فشان به سطح زمين گازهاي موجود در تله هاي نفتي اعماق زمين هستند و گل فشان ها در مناطق داراي رسوبات جوان و درمناطق ضعيف مثل امتداد گسل ها به وجود آمده و به سطح زمين رسيده اند.در هر حال گل فشان ها بيشتر به خاطر فشار گازهاي هيدروكربني و يا احتمالا بخار آبي كه از اعماق زمين به سطح صعود مي كند، تشكيل مي شوند. گازهايي مثل متان ضمن صعود و عبور از لايه هاي سست سنگي و اشباع آب، آن ها را يه صورت گل درآورده، با خود به سطح زمين حمل مي كنند. گل فشان ها را بر اساس دمايشان به دو گروه گل فشان سرد و گل فشان گرم تقسيم مي كنند.به نظر مي رسد كه منشا تشكيل گل فشان ها در سواحل شمالي درياي عمان، حركت صفحه اقيانوسي درياي عمان به زير صفحه قاره اي ايران باشد. درباره منشا گل فشان هاي ايران نيز نظريات مختلف و متعدد بيان شده است. آن چه مسلم است تشكيل كليه گل فشان هاي موجود در مناطق مختلف كشور و به خصوص استان سيستان و بلوچستان را نمي توان بر اساس يك نظريه واحد توضيح داد و بيان نمود. همان طور كه در بالا اشاره شد، منشا تكتونيكي، عوارض بعدي آتشفشان ها و فشار گازهاي هيدرو كربن ويا احتمالا بخار آبي كه از اعماق زمين به طرف سطح صعود مي كنند همه از عوامل تشكيل گل فشان ها دانسته شده اند. يعني گازهاي مذبور در ضمن صعود و عبور از لايه هاي سست سنگي و اشباع از آب آن ها را به صورت گل درآورده و با خود به سطح زمين منتقل مي نمايد. به هر حال گل فشان ها عارضه هاي طبيعي و مخروطي شكلي هستند از جنس گل كه همراه با خروج گازهايي از درون زمين در سطح زمين تشكيل مي شوند.اين مواد گل )رس( در طي فرايندهاي رسوب گذاري در فعاليت هاي گذشته حوضه رسوبي در لابه لاي لايه هاي غير قابل نفوذ در عمق كم گذاشته شده اند. لايه بالايي و لايه زيرين رس اگر غير قابل نفوذ باشد، آب )چه آب زير زميني در حال صعود به بالا و چه آب فرو رو باران ها يا آب هاي جاري سطحي كه به اعماق فرو مي روند( نتوانسته به لايه رس محصور شده برسد. حال بر اثر حوادث مختلف مثلا تكان ها و فعاليت هاي تكتونيكي اگر لايه هاي نفوذ ناپذير بالا و زيربشكنند و يا بر اثر فعاليت هاي هوازدگي و تخريب و حمل و نقل بخش هايي از لايه نفوذ ناپذير بالاتخريب شود در اين صورت از اين طرق آب هاي سطحي يا آب هاي در حال صعود زيرزميني به لايه رس مي رسد. رس اين خاصيت را دارد كه آب گيري نمايد. رس ها بر اثر آب گيري افز ايش حجم مي يابند در نتيجه اگر در لابلاي لايه هايي غير قابل نفوذ محصورشده باشند بايد راهي براي خروج از لايه ها تحت فشار ناشي از افزايش حجم يافته تا با خارج شدن از لايه هاي محصور كننده و ريختن در سطح زمين حجم مقدار ماده رس آبگيري نموده دفن شده كاهش يافته در نتيجه فشار حاصل از افزايش حجم كاهش يافته و پايداري نسبي ايجاد گردد. البته اين عمل با ادامه تدريجي آب گيري و افزايش حجم و در نتيجه افزايش فشار به صورت مداوم ادامه مي يابد و گل حاصل ازافزايش حجم به طور دائم به بالا مي آيد و در سطح زمين جاري و گل فشان را به وجود مي آورد.با اين همه نمي توان منشا و تشكيل كليه گل فشان ها را يكسان توضيح داد و هر منطقه گل فشاني ساختار و شرايط خاص خود را دارد.

 

[ناجی دلها]

اهميت و كاربرد گل فشان ها


1- وجود اين پديده مورفولوژيكي در هر منطقه نشانه فعاليت تكتونيكي آن منطقه بوده است. بنابراين احتمال زلزله خفيف و گسل خوردگي وجود داشته كه اين امر بايد در احداث سازه هاي ثابت وسكونتگاه هاي استاني لحاظ شود.2- تركيبات بعضي گل فشان ها تا حدي مشخص كننده وضعيت دروني زمين از لحاظ وجود منابع آب ونفت و ساير مشتقات هيدروكربوري مي باشد.گل فشان هاي ايران اكثراْ در جلگه ساحلي درياي عمان در جنوب استان سيستان و بلوچستان و هرمزگان واقع شده اند. تعدادي از آن ها فعال بوده و فعاليت آن ها در فصول مختلف سال با تغييراتي همراه است، به طوري كه گاهي يك گل فشان فعال غيرفعال مي شود و بالعكس.

 

[ناجی دلها]

وجود گل فشان ها موار د استفاده متعدد و گوناگون دارد



ازديدگاه مطالعات زمين شناسي


وجود گل فشان ها در خشكي نشانه يك زون ضعيف يا زون گسله مي باشد. وجود گل فشان ها در هر منطقه نشانه بارزي از فعاليت هاي تكتونيكي جوان در منطقه مي باشد. يعني منطقه از نظر تكتونيك و نئوتكتونيك فعال بوده و احتمال زلزله نسبتا خفيف؛ گسل خوردگي و... زياد بوده و در هنگام ساخت و ساز سازه هاي ثابت و بزرگ و ماندگار و لرزان همچون نيروگاه هاي توليد برق و يا كارخانه هاي پتروشيمي و... بايد به اين مسئله توجه نمود. تشكيل گل فشان ها در ارتباط با آتشفشان ها و نواحي فرورانش بوده پس و جود گل فشان در يك منطقه وفعاليت آن در طول زمان مي تواند نشانه سابداكشن )فرورانش( در منطقه بوده و ثانيا وجود گل فشان ها دريك منطقه نشان مي دهد كه در آن منطقه فعاليت هاي آتشفشاني )فعال، نيمه فعال، غير فعال( وجود داشته و بايد منتظر گسترش اين گونه فعاليت ها در منطقه بود.


ازديدگاه اقتصادي


گل فشان ها مي توانند تا حدي معرف وضعيت دروني زمين در منطقه مورد فعاليت داشته و نشان دهنده وجود منابع آب هاي زير زميني،گازهاي هيدروكربن و نفت باشد. در برخي از گل فشان ها قطرات نفت كه سبك تر از آب هستند بر روي سطح آب و گل جوش آن از دهانه گل فشان خارج مي شوند اين مورد در گل فشان سنرمبرسوبان گزارش شده است. اين گل اگر با دست لمس شود بر خلاف گل لمس شده در ساير گل فشان ها كه چسبنده و لغزنده است در اين گل فشان به دليل نفت لمس چرب را به خوبي از خود نشان مي دهد و بوي نفت از گل به مشام مي رسد. برخي از گل فشان ها بوي لجن و گوگرد از آن ها متصاعد شده كه بوي لجن مربوط به فعاليت هاي حياتي وتجزيه مواد آلي موجود در لابلاي لايه هاي رس و يا ساير لايه هاي موجود در منطقه بوده و بوي گوگرد نيزمربوط به مواد گوگردي موجود در آب منطقه است. چنان چه در گل فشان هاي اطراف پزم بوي ماندگي ولجن همراه با گازهاي هيدروكربن (متان) به راحتي به مشام رسيده و حتي در برخي از ايام اين گازها باكبريت مشتعل مي گردند. در گل فشان پير گل وجود تركيبات زرد گوگردي باعث شده است كه رنگ گل خشك شده و گل فشان زردو نارنجي شده كه حكايت از وجود گوگرد فراوان در منطقه داشته و اين هم راستا با وجود فعاليت هاي گوگردي در اطراف تفتان است. پف كردگي زمين هاي پايين دست گل فشان ها ارتباط گل فشان ها با آب هاي شور مي باشد كه پس ازتبخير و خشك شدن آب گل هاي خارج شده از گل فشان، گل خشك شده به صورت پف كرده و نمك زارهاي كويري ديده مي شود. نمونه اي از اين پديده در گل فشان عين(10كيلومتري جاده كهير- زر آباد )ديده مي شود.


ازنظر بهداشتي


گل موجود در گل فشان ها از نظر بهداشتي استفاده هاي دارويي متعدد داشته و در درمان بيماري هاي مختلف همچون دردهاي رماتيسمي، كوفتگي و خستگي عضلاني بسيار موثر است. ضمنا گل فشان ها در درمان بيماري هاي پوستي و قارچي انسان و حيوان موثر بوده و حتي برخي از اهالي اطراف گل فشان پيرگل معتقدند كه استراحت چند دقيقه اي در گل گل فشان در رشد موهاي سر و پرپشتي موي سر نيز موثر است. گل فشان باعث خنكي بدن و از بين بردن گرمي شده و باعث شادابي و نشاط استفاده كنندگان از گل در گل فشان ها مي گردد.

 

[ناجی دلها]

آشنایی با گل فشانهای ایران



​

گل فشان ها ازعوارض مهم مورفولوژيكي هستند كه اغلب به شكل مخروطي از جنس گل رس بوده و ازارتفاع 2 مترتا حداكثر400- 500 متراز اطراف خود و با قاعده اي به قطر20متر تا حداكثر3500مترمي باشد. احتمال دارد قسمت مركزي آن از جنس ماسه و بخش خارجي آن از جنس گل باشد. اين گل فشان ها تپه اي و داير هاي شكل هستند كه داراي يك دهانه اصلي و چند دهانه كوچكتر جانبي است، دهانه اصلي معمولاً در وسط گل فشان واقع شده و كاس هاي يا تيغه اي شكل است و دهانه هاي جانبي، ثابت ودائمي نيستند. گاهي گل فشان ها فاقد انفجار بوده و برخي دائمي نبوده و به صورت دوره اي و چشمه هاي نبض دار فعاليت دارند و از اين حيث به آتش فشان ها شباهت داشته كه به مراتب كوچك تر از آن ها هستندو خطر چنداني ندارند. گل فشان ها هم در خشكي ها و هم در اقيانوس ها ديده مي شوند. اين ساخت ها با ذخاير هيدروكربني، مناطق تكتونيكي در حال فرورانش و نيز كمربندهاي كوهزايي در ارتباط بوده در مواردخيلي نادر با آتشفشان ها مرتبط مي شوند. خوشبختانه بيشتر گل فشان ها در كف درياها وجود دارند وتاثيرات آن ها به مراتب كمتر است.

 

[ناجی دلها]

علل پيدايش گل فشان هاي ايران


اهالي محل در مورد اين پديده چندين باور را مطرح مي كنند و بر اساس اعتقادات خود نام هايي را نيز براي گل فشان به كار مي برند. به نظر آن ها گل فشان پديده اي طبيعي است كه با دريا در ارتباط بوده و به هنگام بالا آمدن آب دريا (مد) به ويژه در فصل تابستان، فعاليت آن به حداكثر مي رسد، از اين رو به آن ناف زمين يا ناف دريا نيز مي گويند. عده اي بر اين باورند كه فعاليت اين پديده به كشش و جاذبه اجرام سماوي به خصوص ماه وابسته است. بر اين اساس معتقدند كه فعاليت آن در ابتداي ماه و نيمه ماه قمري )ماه نو،بدر( بيشتر مي شود. هر چند اين نظريه كمتر به حقيقت نزديك است اما به طور كل هم قابل رد نيست. گروهي نيز بر اين عقيده اند كه فعاليت اين پديده پس از بارندگي ها ي شديد زيادي مي شود، لذا ممكن است از آب ناشي از سيلاب ها، فعال شود. اما بايد گفت كه از نظر علمي، وجود گل فشان ها در هر منطقه اول نشانه بارزي از فعاليت هاي تكتونيكي بوده و ثانيا اغلب به لايه هاي سنگي داراي ذخاير نفت و يا ديگرانواع هيدروكربور بستگي دارد. فشار گازهاي حاصل از اين لايه و ذخاير آن ها موجب مي شود كه سنگ هاي رسي و مارني كف و تحتاني، كه توسط آب هاي زير زميني اشباع و نرم شده و يا به صورت گل در آمده اندبه خارج پرتاب شوند و از اين طريق دهانه هايي گاهاً بسيار بزرگ شبيه به دهانه هاي آتشفشان )شبه كراترCraterيا كراترگون( به وجود مي آيند.

 

[ناجی دلها]

مناطق گل فشاني ايران


درحال حاضر برخي از گل فشان هاي ايران خاموش و يا غيرفعال هستند و برخي ديگر فعال بوده و داراي فعاليت متناوبي هستند. در فصول بارندگي، فعاليت آن ها بيشتر مي شود، اما گل آن ها رقيق تر و سيال تربوده و به صورت سر ريز جاري مي شود. در فصول خشك تر فعاليت آن ها كمتر است و در عوض گل غليظ تر و به حالت انفجاري تر بيرون مي ريزد. در قله اين مخروط ها و داخل كراتر آن ها، دهانه هاي متعددي با قطر چند سانتي متر وجود دارد كه به طور متناوب ازآن ها گل خاكستري يا كمي متمايل به سبز خارج شده و به سوي دامنه ها سرازير مي گردد. تناوب بيرون ريزي و فوران گل ها در طي زمان، يك ساختمان چند لايه اي را در مخروط ها و زمين هاي مجاور پديده آورده است. اين لايه ها داراي ساختمان فلسي يا پولكي هستند و با يكديگر همپوشاني دارند.به گونه اي كه جديد ترين لايه در رو و در راس مخروط قرار گرفته و قديمي ترين لايه نيز به رنگ روشن است. همچنين گاهي جريان گل غليظ در دامنه مخروط نقوش مينياتوري همانند گچ بري هاي قرنيز شكل را پديد مي آورد. با گذشت زمان و فرا رسيدن مرحله پيري گل فشان، فاصله و تناوب فعاليت هاي آن كمترمي شود و غلظت گل آن افزايش مي يابد. در نتيجه گسترش افقي مخروط كاهش يافته و به ارتفاع آن افزوده مي شود. از آن پس زمان خاموشي و مرگ گل فشان فرا مي رسد و فرسايش بر آن غالب مي گردد. عمل فرسايش دربرخي موارد منجر به محو كامل گل فشان مي گردد و اثري از آن بر جاي نمي گذارد. اهالي محل در مورداين پديده چندين باور را مطرح مي كنند و بر اساس اعتقادات خود نام هايي را نيز براي گل فشان به كارمي برند. بخش اعظمي از گل فشان هاي ايران در منطقه اي واقع در كرانه ي درياي عمان در استان سيستان وبلوچستان قرار گرفته است. بسياري از چشمه هاي اين منطقه حاوي گاز محتوي هيدروكربن هاي سبك مثل متان، اتان و پروپان است كه با مقدار كمي گازh2s همراه مي باشد. مناطق عمده گسترش گل فشان هاي ايران، منحصر به سواحل پست شمالي و جنوبي كشور بوده و به طوركلي در دو ناحيه زير مشهود اند:- گل فشان هاي واقع در استپ هاي تركمن صحرا، درشرق درياي مازندران- گل فشان هاي سواحل درياي عمان درحد فاصل ميناب تا بندر گواتر

 

[ناجی دلها]

ويژگي گل فشان ها


اين پديده ها به صورت تپه هاي مخروطي قرينه وگاه بي قرينه هستند كه حداكثر ارتفاع آن ها به 30 تا 50 متر مي رسد. مخروط هاي مذكور گاه به صورت انفرادي و در برخي مناطق با يك يا چند مخروط كوچك ترو فرعي همراه هستند. مورفولوژي اين مخروط ها در درجه اول به غلظت و يا سياليت گل هاي خارج شده،كه خود تابع شرايط فصلي و مرحله سني مخروط است، بستگي دارد و در درجه دوم متاثر از فرسايش آب هاي جاري است. به اين معني كه گل فشان هاي مورد اشاره احتمالا با بيرون ريزي گل هاي سيال ترفعاليت خود را آغاز نموده و در نتيجه روانه هاي گل را به نقاط دورتر )چند صد متري دهانه (گسترشمي دهند، و ليكن با گذشت زمان و يا در فصول خشك تر، گل ها غليظ تر شده، شكل تقريبا خميري به خود مي گيرند و به بيرون مي ريزند. در چنين شرايطي است كه گل ها قادر نيستند خود را به نقاط دورتربرسانند و در محل دهانه، مخروطي را شكل مي دهند كه شيب دامنه آن ها تقريبا تند بوده و به 45 درجه وبيشترمي رسد. اما چون مواد متشكله سست و داراي نفوذ پذيري كم مي باشد، ديري نمي پايد كه آب هاي جاري آن ها را مي فرسايند و با ايجاد فركندها و آبكند ها به تقطيع دامنه هاي مخروطي مي پردازند. اين مخروط ها، همانند مخروط هاي آتشفشا ني داراي دهانه اي به شكل كراتر هستند كه قطر آن ها از چندين سانتي متر تا چندين ده متر متغير است. عمق اين دهانه ها چندان زياد نبوده و جداره داخلي دهانه شيبي تند و در حدود85تا 90 درجه داردبخشي از ديواره پيراموني دهانه، باز بوده و معبري براي خروج گل سرريز، مي باشد. اين وضعيت عاملي براي بي قرينه شدن مخروط به شمار مي آيد. در برخي موارد، مانند گل فشان سند، چون ارتفاع مخروط بسيار كم است و در دهانه نيز گل نسبتا رقيقي حضور دارد و دهانه آن به شكل يك مخروط كوچك خود نمايي مي كند. در حل حاضر بعضي گل فشان ها خاموش و يا غير فعال هستند و برخي ديگر فعال بوده وداراي فعاليت متناوبي هستند. در فصول بارندگي،فعاليت آن ها بيشتر مي شود، اما گل آن ها رقيق تر و سيال تر بوده و به صورت سرريز جاري مي شود. درفصول خشك تر فعاليت آن ها كمتر است و در عوض گل غليظ تر و به حالت انفجاري تر بيرون مي ريزد. درقله اين مخروط ها و داخل كراتر آن ها، دهانه هاي متعددي با قطر چند سانتي متر وجود دارد كه به طورمتناوب از آن ها گل خاكستري يا كمي متمايل به سبز خارج شده و به سوي دامنه ها سرازير مي گردد. دوره تناوب اين پديده 10 تا 15دقيقه است كه معمولا با لرزش خاك همراه مي باشد. دبي گل خارج شده در هر بار 3 تا 5 ليتر است. دهانه ي داخل كراتر يا واقع در سطح دامنه مخروط غالباً تغيير مكان مي دهند. گل خارج شده سرد و فاقد بخار آب مي باشد. گاهي صداهايي مانند شليك گلوله تفنگ نيزشنيده مي شود. گل خروجي بسيار چسبناك بوده و بوي گاز متان و گوگرد از آن استشمام مي شود و دماي آن برابر با دماي محيط مي باشد و خاصيت پاك كنندگي دارد، زيرا به هنگام شستشوي كمي كف مي كند. اين گل ها خواص درماني داشته و براي بيماري هاي پوستي مفيد است. به گفته اهالي منطقه، گل فشان هايي در اين ناحيه وجود دارد كه نفت خام از آن ها نشت مي كند و بوي آن به خوبي استشمام مي شود. تناوب بيرون ريزي و فوران گل ها در طي زمان، يك ساختمان چند لايه اي را در مخروط ها و زمين هاي مجاور پديده آورده است. اين لايه ها داراي ساختمان فلسي يا پولكي هستند و با يكديگر همپوشي دارند. به گونه اي كه جديد ترين لايه در رو، و در راس مخروط قرار گرفته و قديمي ترين لايه نيز به رنگ روشن است. همچنين گاهي جريان گل غليظ در دامنه مخروط، نقوش مينياتوري همانند گچ بري هاي قرنيز شكل را پديد مي آورد. با گذشت زمان و فرا رسيدن مرحله پيري گل فشان، فاصله و تناوب فعاليت هاي آن كمترمي شود و غلظت گل آن افزايش مي يابد. در نتيجه گسترش افقي مخروط كاهش يافته و به ارتفاع آن افزوده مي شود. از آن پس زمان خاموشي و مرگ گل فشان فرا مي رسد و فرسايش بدلندي برآن غالب مي گردد. عمل فرسايش در برخي موارد منجر به محو كامل گل فشان مي گردد و اثري از آن بر جاي نمي گذارد. گفتني است، گل فشان از جمله پديد ههاي جالب توجه در منطقه ساحلي خزر و درياي عمان هستند. هرچند در نقاط ديگر دنيا نيز وجود دارد اما همبستگي اين عارضه زمين شناسي با منابع نفت و گاز آن را به پديده اي جذاب در اين دو حوضه تبديل كرده است. در كل تعداد گل فشان ها ي زمين بيش از 800عددنيست كه بيش از نيمي از آن ها در اطراف اين دو دريا قرار گرفته، به ويژه تعدادي از آن درحوضه خزر درمنطقه جمهوري آذربايجان واقع شده است. كارشناسان زمين شناسي و گردشگري بر اين باورند كه در مورد گل فشان هاي شمال و جنوب كشورتاكنون مطالعات سيستماتيك و ارزنده اي انجام نشده و از آن جايي كه اين پديده از ارزش اقتصادي وگردشگري بسيار خوبي برخوردار است، پيشنهاد مي كنند تا اين طرح به عنوان يكي از جد ي ترين طرح ها وبرنامه هاي مطالعات زمين شناسي دريايي همگام با گشايش انستيتوي زمين شناسي دريايي در ايران موردتوجه قرار گيرد.

 

[ناجی دلها]

گل فشان هاي فعال سيستان و بلوچستان



در جنوب شرق ايران 20 گل فشان وجود دارد كه 5 مورد آن ها بين بندر جاسك و ميناب، 9 مورد بين چابهار و بندر جاسك و 6 مورد ديگر هم بين چابهار و مرز ايران و پاكستان به ويژه شمال خليج گواتر قرارگرفته است. مهم ترين اين گل فشان ها در 95 كيلومتري غرب بندر كنارك و در دشت كهير نرسيده به روستاي تنگ در زميني مسطح واقع شده و داراي سه تپه كوچك گل فشان است كه يكي از آن هاشبيه آتشفشان و در حال حاضر فعال است و بقيه آن ها نيز از چند سال قبل به صورت غيرفعال درآمد هاند. دربلنداي اين تپه ها، دهانه هايي به قطر چند سانتي متر وجود دارد و از دهانه گل فشان كه در حال حاضر فعال است، به طور متناوب گل خاكستري رنگ خارج شده و به سوي دامنه ها سرازير مي شود. دوره تناوب اين پديده نادر و زيبا ده تا پانزده دقيقه است كه اين عمل با لرزش خاك همراه است و گاهي به هنگام خروج گل فشان هاي ايران بيشتر در جلگه ساحلي درياي عمان ، صدايي همانند شليك تفنگ از آن به گوش مي رسد. به خصوص بلوچستان جنوبي تمركز دارند و بيشتر آن ها در حال حاضر فعالند، اما فعاليت آن ها در فصول مختلف، از سالي به سال ديگر تغيير پيدا مي كند. اين پديده به طور عمده در فصول پر باران ازجاذبه هاي نادر و ديدني استان به شمار مي رود.گل فشان ها در ميان بوميان ساكن استان سيستان وبلوچستان و هرمزگان به صورت هاي مختلفي تلفظ مي شود. مردم منطقه گواتر، جلگه دشتياري و شرق بلوچستان گل فشان را به لهجه محلي "بوتن" و اهالي چابهار، كهير و زرآباد آن را "گل پاشان" و "ناپك" به معناي ناف زمين يا ناف دريا مي نامند و در بين ساكنان شرق استان هرمزگان نيز به "آب باد" معروف است.

 

[ناجی دلها]

گل فشان هاي كرانه خزر



گل فشان "گميشان"، "قارنيارق" و "نفتليجه" از جاذبه هاي كم نظير گردشگري گلستان و قلب تپنده خزربه شمار مي آيند كه به رغم سردي و خاموشي از فوران همچنان زيبا و پر جاذبه و در عين حال ناشناخته ماندند. اين قلب هاي تپنده، پر جاذبه و كم خروش خزر به عنوان مناظر طبيعي، درماني و گردشگري به رغم داشتن جاذبه هاي فراوان همچنان ناشناخته باقي مانده اند و براي معرفي، نياز به تلاشي مضاعف دارند. اين پديده ها از زيباترين پديده هاي طبيعي به اشكال مخروط هاي كوچك آتشفشاني از جنس گل يا ماسه هستند كه ابعاد آن ها از چند سانتي متر تا چندين متر متغير است و به نظر مي آيد قسمت مركزي آن ازجنس ماسه و بخش خارجي آن از جنس گل باشد. در اين آتشفشان ها، تزريق مواد گلي و ماسه اي از زير به داخل شكاف و به همراه آب صورت مي گيرد و به مواد گلي كه از شكاف خارج مي شود، روانه گلي مي گويند. پرتاب شدن سريع گل هاي روان و آبكي كه با حباب و صدا همراهند موجب شكل گيري مخروط مي شود ودر مركز اين مخروط ها، حفره كراتر مانند براي خروج مواد وجود دارد كه در اثر ايجاد شكاف در سطح زمين و تزريق مواد از زير همراه آب و گاز شكل مي گيرند. بررسي ها نشان مي دهد كه اين مخروط ها در مناطق زلزله خيز و در امتداد برخي از گسل ها به وجودمي آيند و ته نشست سريع مواد و خروج بعدي آب از لابه لاي ذرات باعث تشكيل آتشفشان گلي در سطح رسوبات مي شود. برخي نيز معتقدند كه گل فشان ها، منشا تكتونيكي دارند و عمل فرورانش و فشارهاي ناشي از حركات تكتونيكي دليل پيدايش آن ها است و برخي نيز معتقدند كه گل فشان ها در مناطق آتشفشاني ايجادمي شوند.گل فشان "قارنيارق" در شرق گميشان، "نفتليجه" در شمال شرق گميشان و "اينچه" در كنار تالاب اينچه برون گل فشان هاي معروف استان گلستان هستند و همگي با خروج گاز، آب حاوي كلريد سديم و موادنفتي آروماتيكي فعال هستند. گل فشان نفتليجه در شمال شرق گميشان با مواد نفتي همراه بوده و تپه اي را در وسط يك دشت صاف ازخمير گلي، نفتي كه از دهانه آن خارج مي شود ايجاد كرده و فعاليت گازي بالايي نيز دارد. قارنيارق نيز در زبان محلي يعني جايي كه شكم زمين شكافته شده، با قطر دهانه حدود 600 متر بزرگ ترين گل فشان گلستان محسوب شده كه رسوبات نمكي، گاز متان و آثاري از مواد نفتي از آن خارج مي شود و اهالي بومي به خواص درماني آن اعتقاد دارند.گل فشان اينچه نيز در كنار تالاب اينچه برون واقع است كه در سال هاي گذشته صدور مجوز چاه هاي بهره برداري در كنار تالاب، اين گل فشان را از فعاليت انداخته است. گل فشان، پديده زمين شناسي نادر و جذابي براي گردشگري است و نزديكي چاه هايي از اين قبيل در همجواري تالاب ها كار درستي نيست و بايد براي اين گونه فعاليت ها فاصله اي در نظر گرفته شود زيرا فعاليت انساني در كنار اكوسيستم هاي طبيعي اثرات منفي دارد.گل فشان ها در معرفي جاذبه هاي گردشگري ديگر مانند تالاب ها، صحرا، بازارچه مرزي، سد وشمگير وبسياري مجموعه هاي ديگر استان گلستان نقش موثري دارند. نخستين مجموعه گل درماني كشور توسط بخش خصوصي در گل فشان نفتيلجه در شهر گميشان در حال احداث است و اين طرح براي اولين بار در سطح كشور در حال اجرا است. استفاده از خواص اين گل فشان ها به ويژه در زمينه درمان پوكي استخوان و بيماري هاي پوستي از مزاياي اجراي اين طرح است. گل درماني يكي از انواع گردشگري رايج در دنيا بوده كه در صورت فعال كردن آن سودآوري زيادي به همراه خواهد داشت. با توجه خواص فراوان اين گل فشان ها مي توان براي گسترش صنعت توريسم و توريسم درماني بهره گيري كرد و اين امر مستلزم معرفي و شناخت بيشتر اين پديده ها و ارائه امكانات و خدمات بيشتر در حاشيه اين مناطق است. گل فشان هاى منطقه گميشان و بندر تركمن اين گل فشان تپه اي دايره اي شكل به قطر 20 متر و ارتفاع 2 متر تشكيل داده و داراي يك دهانه اصلي وچند دهانه كوچك تر جانبي است كه دهانه هاي جانبي، ثابت و دايمي نيستند. اين گل فشان مانند ديگر گل فشان هاي حاشيه درياي خزر، در ارتباط با ميدان هاي گاز و نفت است و درمنطقه ظهور آن بوي نفت خام به مشام مي رسد و گل آن غلظت كمي دارد و به همين دليل حباب هاي توليدشده توسط آن به سرعت منفجر مي شوند. در بخش جنوبى درياى خزر در منطقه گميشان علاوه برگل فشان دشت تركمن كه محل رويداد آن در فاصله قابل توجهى از ساحل دريا قرار دارد، گل فشان هاى ديگرى نيز در خشكى در خاور گميشان و شمال آق قلا وجود دارند )گل فشان هاى نفتليجه و قارنياريق تپه( كه بررسي هاى اوليه نشان دهنده وجود ارتباط ساختارى و احتمال هم زمانى فعاليت دوره اى در اين گل فشان ها مى باشد. ادامه رشته كوه هاى قفقاز با روند شمال باخترى- جنوب خاورى، به صورت برجستگى زيرآبى بخش هاى ميانى و جنوبى درياى خزر را از هم جدا مى سازد. نهشته هاى موجود شامل رسوبات نئوژن و كواترنرى با ضخامت تقريبي 10 كيلومتر اس ت كه بر روى نهشته هاى قديمى تر و بر روى پوسته اقيانوسى موجود قرارگرفته اند. بر مبناى اطلاعات حاصل از عمليات لرزه نگارى، وجود تاقديس ها و ناوديس هاى بزرگى دربخش جنوبى درياى خزر و ارتباط نزديك محل گل فشان ها با اين ساخت ها به اثبات رسيده است. حضورگل فشان ها همواره راهنماى خوبى براى پى جويى هاى نفتى به شمار مى آيد. بخش جنوبى درياى خزر به ويژه ميدان هاى نفتى جمهورى هاى آذربايجان و تركمنستان و تا حدودى شمال بندر تركمن در ايران بيشترين پراكندگى گل فشان هاى خزر را نشان مى دهد كه حدود 70 درصد گل فشان هاى جوان را شامل مى شود. گل فشان هاى قارنياريق تپه و نقتليجه معروف ترين گل فشان هاى شناخته شده در كشور ما درناحيه خزر هستند كه دراين بخش تشريح شده اند.