کالبدشناسی غیبت
غیبت آن است که چیزی درباره کسی گفته شود که اگر به گوش وی برسد، خوشش نیاید، خواه آن گفته راجع به نقص و کاستی در بدن یا دراخلاق (خلق خوی) یا در گفتارها و یا در رفتارهای مربوط به دین یا دنیای او باشد، بلکه حتی اگر مربوط به کاستیهایی درلباس یا خانه یا مرکب وی باشد.
گناهان زبان بر دوگونه اند:
نخست گناهانی که بیشتر تباهی و پریشانی اخلاقی برای خود گناهکار دارند؛ اگرچه به لحاظ اجتماعی نیز تباهی آورند، اما تباهی و پریشانی اخلاقی آنها بیشتر است؛ مانند سخنانِ گزافآلود و اغراق آمیز و سخنانی که برای خودنمایی و ریاکاری بر زبان جاری میشود.
دوم گناهانی که افزون بر تباهی اخلاقی، که برای شخص گناهکار دارند، مفاسد مهم و پریشانیهای مهیب اجتماعی نیز دارند و رواج و رونق بازار آنها جامعه را به زیانهایی جبران ناپذیر گرفتار میکند؛ مانند دروغ، سخنچینی، تملّق و چربزبانی و فتنهانگیزی. بدگویی پشت سر دیگران نیز از این نوع است که در زبان دین و ادبیات شریعت، «غیبت» نامیده شده است.
غیبت چیست؟
از تأمّل و دقت در واژه «غیبت» و کاوش درواژهنامهها، درمییابیم که مفهوم «غیبت» در عرف واژگانی و زبان شریعت، چنان به هم آمیخته که گویی واژهنویسان معنای «غیبت» را از اصطلاح و زبان شریعت گرفتهاند.
در نوشتارهای اخلاقی به جای مانده از عالمانِ بزرگِ اخلاق، در معرفی اصطلاحی و بر وفق عرفِ شریعت، تعریفهایی ارائه شده است که با یکدیگر تفاوتهایی دارند، و هر کدام را در ارائه معنای «غیبت» تعبیری ویژه است، ولی با اندک تأمّل، درمییابیم که همگیِ آن بزرگان از مفهوم «غیبت» یک حقیقت را در ذهن داشتهاند که به هنگام تبیین و تعریف آن، تفاوتهایی لفظی پدید آمده است. از اینرو، در این رساله، از همه تعریفهای ارائه شده، به جامعترین و مشهورترین آنها، که از آنِ عالم بزرگ اخلاقی، مرحوم محقّق مولی مهدی نراقی است، بسنده میکنیم که میگوید:
«الغیبهًُْ وهی ان یذکر الغیربما یکرهه لو بلغه،سواءُ کان ذلک بنقصٍ فیْ بدنه او اخلاقه او فی اقواله، او فی افعاله المتعلّقهًْ بدینه او دنیاه، بل واِن کان بنقصٍ فی ثوبه او داره او دابَّته» (4)؛
غیبت آن است که چیزی درباره کسی گفته شود که اگربه گوش وی برسد، خوشش نیاید، خواه آن گفته راجع به نقص و کاستی در بدن یا دراخلاق (خلق خوی) یا در گفتارها و یا در رفتارهای مربوط به دین یا دنیای او باشد، بلکه حتی اگر مربوط به کاستیهایی در لباس یا خانه یا مرکب وی باشد.
از پیامبرگرامی(صلی الله علیه وآله) در توضیح معنای «غیبت» آمده است که فرمودند:
«هل تدرون ما الغیبهًُْ؟ قالوا:الله و رسوله اعلم. قال:ذکرک اخاک بما یکره. قیل له: ارأیت ان کان فی اخی ما اقول؟ قال: ان کان فیه ما تقولُ فقد اغتبتهُ،و ان لم یکن فیه فقد بهتَّه» (6)؛
آیا میدانید «غیبت» چیست؟ گفتند: خدا و پیامبر او داناترند.فرمود: آن است که درباره برادرت چیزی بگویی که او را خوش نیاید. شخصی عرض کرد: اگر آنچه بگویم در او باشد،چه؟ فرمود: اگر آنچه میگویی در او هست، غیبت کردهای و اگر نیست، بهتان زدهای.
همچنین آمده است که:
نزد آن حضرت نام مردی برده شد، دربارهاش گفتند: چه عاجز و ناتوان است! فرمود: «برادر خود را غیبت کردید.» گفتند: ای پیامبر خدا، آنچه گفتیم، در او هست. فرمودند: «اگر آنچه را در او نیست، میگفتید، بهتان زده بودید.»(7)
امام کاظم(علیه السلام) نیز در تعریف «غیبت» فرمودند:
«من ذکر رجلاً من خلفه بما هو فیه ممّا عرفه النّاس لم یغتبه، و من ذکره من خلفه بما هو فیه ممّا لا یعرفه النّاس اغتابه، و من ذکره بما لیس فیه فقد بهتَّه»(8)؛
هر که در پشت سرِ کسی چیزی را بگوید که در او هست و مردم از آن آگاهند، او را غیبت نکرده؛ و هر که در پشت سرِ کسی چیزی بگوید که مردم از آن بیخبرند، او را غیبت کرده؛ و هر که در پشت سر کسی چیزی بگوید که در او نیست، به او بهتان زده است.
حاصل سخن آنکه براساس روایات رسیده از پیشوایان دین، حقیقتِ «غیبت» آن است که کسی درباره دیگری چیزی را بگوید که اگر بشنود، خوش نمیدارد، خواه درباره نقص و عیبی باشد که در خود او یا در بدن او و یا در دین یا دنیای او و یا در چیزی است که وابسته به او میباشد.
غیبت آن است که چیزی درباره کسی گفته شود که اگر به گوش وی برسد، خوشش نیاید، خواه آن گفته راجع به نقص و کاستی در بدن یا دراخلاق (خلق خوی) یا در گفتارها و یا در رفتارهای مربوط به دین یا دنیای او باشد، بلکه حتی اگر مربوط به کاستیهایی درلباس یا خانه یا مرکب وی باشد.
گناهان زبان بر دوگونه اند:
نخست گناهانی که بیشتر تباهی و پریشانی اخلاقی برای خود گناهکار دارند؛ اگرچه به لحاظ اجتماعی نیز تباهی آورند، اما تباهی و پریشانی اخلاقی آنها بیشتر است؛ مانند سخنانِ گزافآلود و اغراق آمیز و سخنانی که برای خودنمایی و ریاکاری بر زبان جاری میشود.
دوم گناهانی که افزون بر تباهی اخلاقی، که برای شخص گناهکار دارند، مفاسد مهم و پریشانیهای مهیب اجتماعی نیز دارند و رواج و رونق بازار آنها جامعه را به زیانهایی جبران ناپذیر گرفتار میکند؛ مانند دروغ، سخنچینی، تملّق و چربزبانی و فتنهانگیزی. بدگویی پشت سر دیگران نیز از این نوع است که در زبان دین و ادبیات شریعت، «غیبت» نامیده شده است.
غیبت چیست؟
از تأمّل و دقت در واژه «غیبت» و کاوش درواژهنامهها، درمییابیم که مفهوم «غیبت» در عرف واژگانی و زبان شریعت، چنان به هم آمیخته که گویی واژهنویسان معنای «غیبت» را از اصطلاح و زبان شریعت گرفتهاند.
در نوشتارهای اخلاقی به جای مانده از عالمانِ بزرگِ اخلاق، در معرفی اصطلاحی و بر وفق عرفِ شریعت، تعریفهایی ارائه شده است که با یکدیگر تفاوتهایی دارند، و هر کدام را در ارائه معنای «غیبت» تعبیری ویژه است، ولی با اندک تأمّل، درمییابیم که همگیِ آن بزرگان از مفهوم «غیبت» یک حقیقت را در ذهن داشتهاند که به هنگام تبیین و تعریف آن، تفاوتهایی لفظی پدید آمده است. از اینرو، در این رساله، از همه تعریفهای ارائه شده، به جامعترین و مشهورترین آنها، که از آنِ عالم بزرگ اخلاقی، مرحوم محقّق مولی مهدی نراقی است، بسنده میکنیم که میگوید:
«الغیبهًُْ وهی ان یذکر الغیربما یکرهه لو بلغه،سواءُ کان ذلک بنقصٍ فیْ بدنه او اخلاقه او فی اقواله، او فی افعاله المتعلّقهًْ بدینه او دنیاه، بل واِن کان بنقصٍ فی ثوبه او داره او دابَّته» (4)؛
غیبت آن است که چیزی درباره کسی گفته شود که اگربه گوش وی برسد، خوشش نیاید، خواه آن گفته راجع به نقص و کاستی در بدن یا دراخلاق (خلق خوی) یا در گفتارها و یا در رفتارهای مربوط به دین یا دنیای او باشد، بلکه حتی اگر مربوط به کاستیهایی در لباس یا خانه یا مرکب وی باشد.
از پیامبرگرامی(صلی الله علیه وآله) در توضیح معنای «غیبت» آمده است که فرمودند:
«هل تدرون ما الغیبهًُْ؟ قالوا:الله و رسوله اعلم. قال:ذکرک اخاک بما یکره. قیل له: ارأیت ان کان فی اخی ما اقول؟ قال: ان کان فیه ما تقولُ فقد اغتبتهُ،و ان لم یکن فیه فقد بهتَّه» (6)؛
آیا میدانید «غیبت» چیست؟ گفتند: خدا و پیامبر او داناترند.فرمود: آن است که درباره برادرت چیزی بگویی که او را خوش نیاید. شخصی عرض کرد: اگر آنچه بگویم در او باشد،چه؟ فرمود: اگر آنچه میگویی در او هست، غیبت کردهای و اگر نیست، بهتان زدهای.
همچنین آمده است که:
نزد آن حضرت نام مردی برده شد، دربارهاش گفتند: چه عاجز و ناتوان است! فرمود: «برادر خود را غیبت کردید.» گفتند: ای پیامبر خدا، آنچه گفتیم، در او هست. فرمودند: «اگر آنچه را در او نیست، میگفتید، بهتان زده بودید.»(7)
امام کاظم(علیه السلام) نیز در تعریف «غیبت» فرمودند:
«من ذکر رجلاً من خلفه بما هو فیه ممّا عرفه النّاس لم یغتبه، و من ذکره من خلفه بما هو فیه ممّا لا یعرفه النّاس اغتابه، و من ذکره بما لیس فیه فقد بهتَّه»(8)؛
هر که در پشت سرِ کسی چیزی را بگوید که در او هست و مردم از آن آگاهند، او را غیبت نکرده؛ و هر که در پشت سرِ کسی چیزی بگوید که مردم از آن بیخبرند، او را غیبت کرده؛ و هر که در پشت سر کسی چیزی بگوید که در او نیست، به او بهتان زده است.
حاصل سخن آنکه براساس روایات رسیده از پیشوایان دین، حقیقتِ «غیبت» آن است که کسی درباره دیگری چیزی را بگوید که اگر بشنود، خوش نمیدارد، خواه درباره نقص و عیبی باشد که در خود او یا در بدن او و یا در دین یا دنیای او و یا در چیزی است که وابسته به او میباشد.